debekatu.
Tr. De empleo general en todas las épocas y dialectos; Etcheberri de Sara y TB emplean a veces debekh- . Debetatu aparece en todos los autores suletinos (aunque Archu y Gèze recogen debekatü en sus diccs.), además de en Leiçarraga, Tartas, CatLan y un texto salacenco. Capanaga emplea bedeka- . En DFrec hay 105 ejs. de debekatu .
Etim. Préstamo románico, formado probablemente sobre debeku/-tu (cf. cast. ant. deviedo).
1. (V, G-azp-to, AN, B, L-ain, BN; Lar, VP 19r, , Mg PAbVoc, Mg Nom 66 (V, G), Lecl, Arch VocGr, VocBN , Gèze, Dv, H), debetatu (S; Lar, Foix), bedekatu (-au V-ger, ?), tebekatu (thebekha- Ht VocGr 352, thebeka- H (S)) Ref.: Bon-Ond 157; A ( debekatu, debetatu, bedekatu, bedekau ); Lrq ( debeta ); Etxba Eib ( debekau ); Iz ArOñ ( debékau ); Satr VocP ( debekia ); Izeta BHizt; Gte Erd 32, 224, 263 .
(Aux. trans. bi- o tripersonal, con objeto directo de 3.a persona, que puede ser tbn. una subordinada con sust. verbal, o completiva con -la o subjuntivo). Prohibir, vedar; negar(se), denegar, privar(se). "Suspender, prohibir algún ejercicio" . "Défendre" Foix. "P[eu] u[sité]: on dit defenda " Lrq. Debekatu que aparece (sg. Arzam 195) en los fueros de Zuberoa de 1520, ap. Htoy Recherches II 403: "Tous les ports... son vetés (debekatu, prohibés)", se trata en realidad de una glosa, hecha por Haristoy o Inchauspe, del gascón original vedats (v. Les Coustumes générales du Pays et Vicomté de Sole, Pau 1692, 30). Tr. Algo menos usado en la tradición vizcaína. En textos meridionales aparece muy frecuentemente junto a o emparejado con eragotzi o galerazi, sobre todo en obras del s. XIX (Ubillos, Moguel, Guerrico, Iturzaeta). Al Norte es menos frecuente que en la segunda acepción hasta mediados del s. XIX; los autores septentrionales tienen cierta tendencia a emplear construcciones del tipo debekatua zait, debekatua da . Con un sust. vbal. como objeto directo, la forma habitual es -t(z)ea; hallamos con todo -t(z)en en Lazarraga, -t(z)e(a)z en Larreguy y TB, y -t(z)era en Txillardegi y T. Etxebarria.
Eure mantoa edekiten drauanari, iaka ere eztiezoala debeta. Lc 6, 29 (He, TB, Dv -tik debeka, Oteiza eragotzi, HeH iaka debeka, Ol, IBk ukatu ). Debekatuko oi deustae / ari egiten apea. Lazarraga A24, 1195v. Legez eta ordenantzaz arnoaren debekatzea. Ax 408 (V 266). Zer bedeekeetan da bederatzigarren eta amargarren mandamentuan? Cap 53 (El 58, CatBurg 30, Cb CatV 43, Añ CatAN 39, CatB 47s, CatLuz 19, CatBus 26, CatAe 46, CatUlz 33 debekatu, CatOiq 67 eragotzi edo debekatu; Iraz 32, Oe 115, Mb IArg I 30 eragotzi, CatSal, CatR 47 pribatu ). Zeren Jinkoak debetatü baitzerion Moisari eladin ager eskiak hutsik haren aitziniala. Bp I 120 (tbn. subordinada negativa en EZ Eliç 128; en cambio, afirmativa en Elsb Fram 97). Gabetua baita barneko konsolazioneez eta debekatzen baitzaizko kanpokoak. Ch I 25, 7. Debekatzen ere darotzuet batere mintzatzeaz gauza hauien gainean. Lg II 167. Usatzen duenak etxizeria edo gauza superstiziosotan, zoin baitaude debetaturik. (Sal, 1780). FLV 2016, 86. Debekatuak diren plazerei eta zilhegi litzakotenei ukho eginik. Brtc 223.
(s. XIX) Besterik esatea debekatua dago exkomiku nagusiarekin. AA I 535. Mandamentu au gordetzen ez duanari debekatu dakiola Elizan sartzea. AA III 522. Jangoikuak debekauriko aragija. JJMg BasEsc 143. Debekhatua izan zioten Izpiritu Sainduaz hitza anontzatzez Asian. TB Act 16, 6. Beste guzien frutak jateko eskubidea eman zion, baña erdiko onenik jatea zorrotz debekatu zion. Lard 2. Legearen arabera, baldin ur ixurtzea egin behar balitz hauzo baten lurretik, hauzoak ezin debeka dezake. Dv Lab 116. Debekatu zion bere buruari bizitzeko ere bearrenetakoa zuena. Aran SIgn 21. Lan eta tribaillü hurak baizik ezteia debetatürik Igante egünez? CatS 46. Getariarrak ontzat emanta / oraiñ oiek debekatu, / irabazteko beldurra zuten, / bestela eziñ kejatu. Xe 284. Eske ibiltzea debekatzen duen legea. HU Zez 34.

(s. XX) Benetakoa al da Malentxoren asmoa? --Bai [...]. --Bada, debekatu egin bear diogu. Ag G 307. Debekauta ete dagoz domeka ta jai-egunetan kirol eta jolasaldiak? KIkV 66. Tiroka asi nai zuten nereak. Debekaturik daukazue, esan nien. Or SCruz 117. Ohidura itsusi hori debekatua izan da, zorionez. Zub 54. Eusko Jaurlaritzak [...] dirua muga batez goitik eukitzea debekatu egin zuan. EAEg 7-2-1937, 1003. Nor-nahiri debekatua zitzaion, erregeak berak deithu gabe, haren aintzinean agertzea. Zerb IxtS 73. Iri medikuak ezeuan ba edana debekatu? SM Zirik 93. Evoluzionismua debekatu al diteke Bibliaren izenean? Vill Jaink 56. Yoko zikin ori gobernuak bear luke debekatu. Izeta DirG 104. Bainan hau egitea ugazabak debekatu, ta karrikara joan giñean. Osk Kurl 85. Nere izen onak debekatzen dit entzundako ta ikusitako guzia orri auetan ipintzea. MAtx Gazt 73. Gure etxeko athea luzaz debekatu izan diot. Larz Senper 86s. Eztu iñungo iaurespidek debekatzen ur-askak garbitzerik. Ibiñ Virgil 75. Barne-mogidura batek debekatzen digu Virgilioren kera kopiatzera. Txill ( Ib. 25 ). Fraillia ez zan gertau artara, bere relijiñoko legiak debekatzen zetsela ta mesede ori egitera. Etxba Ibilt 464. Debekatu zioten paperak iñori ematea. Auspoa 77-78, 74. Maduretako mokau goxuak / dauzkagu debekatuta. Olea 33. Zeruan justuentzat beha dauden gauzak, / debekatzen dauzkigu bataio eskasak. Xa Odol 346. Baiña bein be ez eben ezer esan elizan, eta ez zan debekau. Etxabu Kontu 87. Amak debekatzen zaukun gain gainetik osin hartarat hurbiltzea. Etchebarne 23. Sarrera debekaturik dago: Kontu gero! MEIG IX 102.

v. tbn. Mat 118. EZ Eliç 128. SP Phil 342. Tt Arima 70. OA 150. Lar Fueros 225. He Phil 344. Mb IArg I 61. Cb EBO 18. Lg I 344. Ub 178. Mg PAb 153. Gco II 39. LE Ong 18r. Dh 62. TB Lc 23, 2. JesBih 467. MarIl 105. Jaur 105. It Fab 216. Izt C 146. Gy VIII. Laph 97. Ud 130. Legaz 27. Bv AsL 157. Sor Bar 28. Arr May 67. Zby RIEV 1908, 85. Jnn SBi 1. Canala Jesucristo 62 (ap. DRA). Ip Hil 17. Arb Igand 188. Moc Damu 19. Itz Azald 116. CatJauf 17. Goñi 87. JE Bur 43. Auspoa 97, 124. ForuAB 137. ForuAG 235. KIkG 25. Inza Azalp 22. Tx B I 203. Otx 143. Ir YKBiz 96n. Munita 132. Mde Pr 283. Arti Tobera 278. Osk Kurl 85. Ardoy SFran 291. Alzola Atalak 39. Mattin 39. Berron Kijote 87. MMant 123. Zendoia 185. Larre ArtzainE 116. Insausti 246.
(Con comparativo).
Iñori ez esateko agindu zion. Baña arek debekatzenago, ta aiek zabaltzenago zuten berri ori. Ir YKBiz 231.
Impedir, imposibilitar.
[Konstantinopolitanoak] khentzen tuela eta debekatzen xarma suerte guziak. Mong 588. Zure etsai zaharrak bere ahal guziak egiten dituela zure gutizia onen debekatzeko. "Impedire" . Ch III 6, 4 (Mst gal erazi, Ol eragotzi ). Izozteak elurra debekatua du. Or Eus 129. Eskaleak etzauntza / ganbaran agotza; / izaraz ta burusiz / debekatuko otza. Ib. 350. Burdin sare batek debekatzen zuan kanpora irtetea. Osk Kurl 199.
2. (SP, Urt I 18, H), debetatu (Casve) .
(Con aux. trans. bipersonal; tbn. aux. intrans. unipersonal, con valor pasivo). Impedir; prohibir. " Debekatu naute lan egitetik, on m'a empéché de travailler" H. "Défens ou défends (bois en), egürregitetik debetatü, egürregitea ez haizü " Casve. Tr. Sólo septentrional, no documentado en suletino sino en textos modernos; frecuente en los autores antiguos, es más escaso desde mediados del s. XIX. Lleva usualmente un compl. en caso ablativo (gralmente. sust. vbal.); lo hallamos con subjuntivo en Leiçarraga, y con instrumental en Arambillaga (con el sdo. de 'privar').
Orduan debeta zitzan mehatxurekin nehori hura ezlerroten harzaz. Mc 8, 30 (He, TB, Dv debek(h)atu zaroen / zioten ). Zuretzetik, zuk plazer baduzu, nihork ezin debeka nazake. Harb 380. Etzaitu Elizak manatzen [kofesa zaitezila] gehiagotan, ordea etzaitu debekatzen ere. Ax 534 (V 343). Ezen debekatuak dira gizonak gizon bezala bertzeen iujeatzetik. SP Phil 348. Arren, Jauna, debeka zazu / Ifernuko ohoiñ hatsa / Hartzetik ene arimako / Erresuma aberatsa. 118. Eztago [...] gure eskuan, bat-bederak zer erran dezan; zeren gizonen mihiak ezin debekha baitetzakegu. ES 199. Mundu guziak uzten zaituenean utziko etzaituena, eta galzetik debekatuko zaituena. Ch II 7, 1. Debekatuak izatu ziren Espiritu Sainduaz Jainkoaren hitza predikatzetik Asian. He Act 16, 6. Herodiasek zer nahi erran eta egin zezan, Herode ezin debeka zitekeien [Yaundoni Yauni] ohoratzetik. Lg II 160. Urruntasunak [...] debekatzen dituela bere herrietarat bihurtzetik. Iraultza 102. Ifernuko debru guziek ez naute hortarik debekatuko. Dh 237. Utz zatzue haur xumeak ene ganat ethortzea eta ez ditzatzuela debeka. TB Mt 19, 14. Nork debekatzen ditu [gizonak] biltzera joatetik errekolta [...] hain aberatsa. Jaur 397. Hau hari dela ostearen nahasten, eta legarrak Zesarri bihurtzetik debekatzen. HeH Lc 23, 2. Soingainekoa eramaten darotzuena ez debeka hartzetik barnekoa ere. Dv Lc 6, 29 (Lç iaka debeta ). Bere usaia hala duiena / Nik ez dezaket debeka. Bordel 82. Maite-lillurak debekatzen baititu gizon guziak [...] hilbeharraren abotsaren entzutetik. Mde Pr 371. Nik nahi badiat edan, ez nuk hik debekatuko! Larz Iru 80. Eta gaietzaz dütügü / gük lotzetik debekatzen. "De dormir" . Casve SGrazi 138. Nork debekatuko ginituen iranja eder batzu edo muskatel botoila bat handik ekartzetik. Larre ArtzainE 203.
Privar (de una cosa).
Etzazula deusere desira barneko libertateaz debeka eta bilus ahal zaitzakenik. Arbill 74.
Librar, preservar.
Ongi zaindu zituztela [...] bai eta hek debekatu, hamar aldiz [...] gaixtaginez masakratuak izaitetik. Elsb Fram 94.
Abstenerse.
Ez nuk debekatuko erraitetik: eskuara hoin beratz eta thoil balin badago, apezek daukatela emalditurik. JE Bur 101.
3. (Lar, (G, AN)), debetatu (Casve) .
(Part. en función de adj.). Prohibido, ilícito, vedado.
Edo bere bekhatuen kausaz edo Adamen, / zeren ahoratu zuen debekatu ahamen. EZ Man I 42. Eman darot diru arin eta debekaturik zein bihurtu diotzat. " Argent léger et défendu" . Volt 224. Tenpora debetatiez eztagiala ezteik. FPrS 16. Leku debekatuan oña sartzean. Cb Eg II 51. Aragiaren atsegiñ guziak, ala debekatuak nola debekatu gabeak. AA II 134. Ala ongi khario erosten <-tea> baita zenbeit plazer debekatuen hartzea! Jaur 175. Sare eta amu debekatuakin. Izt C 108. Jaten du alort edo frutu debekatua. Ag Serm 128. Antiokusen izenean manatu zioten jan zezaten haragi debekatutik. Zerb IxtS 76. Lizunkeri debekatuen ordain kastiguzko itsumenak barreiatzen. Or Aitork 33. Xina debekatuan sartu [nahiz] . Ardoy SFran 261. Baiñan debekatua dago diabetis daukanarentzat. Ostolaiz 25. Fruitu debekatuak. Larre ArtzainE 125. "Zuzenbide debekatu" horretarik ihes egin. MEIG VI 186.
v. tbn. Cap 58. SP Phil 375. FPrBN 26. Gç 215. He Gudu 89. Mb IArg II 332. CatLan 15. Brtc 65. Ub 9. Mg CO 76. Añ EL2 138. Lard 522. Legaz 33. Bv AsL 18. Arb Igand 5. Itz Azald 115. CatJauf 93. Debetatü: Bp II 42.
4. " Debekadu (V-oroz-arr-m), estigmatizar malhechores a fin de escarmentarles" A.
5. (Part. en función de adj.). Impedido, imposibilitado.
Bizitze debekatia, / zü gabe, dikezüt, nik: / Phena, bihotzmin, antsia, / ez seküla bakerik! P. Chibero GH 1930, 221. Betbetan, bere zankhuan, / ukheiten dü tirua! // Nekez zira hegaltatü, / Urzo debekatia! Ib. 222s.
EZIN DEBEKATUZKO.
"Que rien ne peut empêcher" Dv.
Beraz Autor haukien eredura enaiz gaitz erraiteko, zeren jarri naizen eginbide ohorezko hunetan, nihork ezin debekatuzkoan eta nihori bidegaberik ekhartzen eztionean? ES 199.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper