begirale.
Tr. Documentado en la tradición septentrional no suletina desde Leiçarraga, y en autores meridionales desde comienzos del s. XIX (Moguel, Aguirre de Asteasu, etc.). En DFrec hay 9 ejs. de begirale, 2 de ellos septentrionales. La forma begirai(l)le la emplean Etcheberri de Ziburu, Axular, Gasteluçar, Haraneder, Larreguy, Arbelbide y, junto a begirale, Materre y Etcheberri de Sara (-alle); entre los autores meridionales, se documenta sólo en Orixe y, alguna vez, en el dicc. de Añibarro.
Etim. Probablemente de begira + -gile (cf. begiragile).
1.
(
G ap. A
; SP,
Lar,
Añ (G, AN),
Dv),
begiraile (
Urt I 296,
Hb),
beiraile,
beirale.
Guardián, centinela; protector.
"Gardien. Angeru begiralea, Ange gardien"
SP.
"Amparador"
, "administrador", "apadrinador", "tutelar" Lar.
"Custodio"
, "guarda, el que a su cargo tiene algo" Lar y Añ.
"Gardien, qui veille, qui surveille"
Lh.
Cf. Lar s.v. guarda (en nota): "Zaia y zaina vienen comúnmente en composición y pospuestos [...]. Pero zaitzallea y begiralea vienen también fuera de composición". v. begirari, begiratzaile.
Iesus Krist Iauna gida eta begirale duten fidelenzat.
Lç
Ins
B, 7v.
Ikhusirik ezen bera gure begirale eta defensor izanen dela.
Ib. C, 2r.
Eta Zentenera, eta harekin Iesusen begirale zeudenak, lur ikharatzea eta egin izan ziraden gauzák ikhusirik, izi zitezen hagitz.
Lç Mt 27, 54 (He Jesusen begiratzen zeudezenak).
Adimenduaren argitzailea, beharretan faboratzailea, periletan begiraillea.
Mat 293.
Aingeru begiraleari egiteko othoitza.
Ib. 292.
Berze Aingeruak ere hersten zaizko pagurik, / ordean begiraillea du bethi hurbillenik.
EZ Man I 132.
Othoizturen ere ditut hekin begirailleak, / arren, atzar dietzeten bihotz antsikabeak.
Ib. 124.
Zeren zu baitzare ene Begiraille ernea.
(Ps 3).
EZ
Eliç
180.
Eskerrak eta laudorioak derazkitzut, o begirale sendoa, zuk ni naturaren, kulparen eta inkuntru gaitzaren kaltetarik begiratu nauzunagatik.
Harb 285.
Zu izan zara Echaus, mendi Pirinioetan, Alduideko hegaletan, bethiere zentinela eta begiraille bezala, iratzarririk dagoen iauregi eta gaztelu handi, eder, noble hartako seme.
Ax 6 (V 3).
O ene biziaren begiralea, zer esker emanen darotzut ene bizi guziko mimentuez?
Hm 229.
Adiskide fidela [...] begirale eta defendatzaille bortitza da: hura ediren duenak tresor bat ediren du.
SP Phil 16s (He 16 protekzione
).
Iainkozko amorioa gure bertuteen begiralerik prinzipalena delarik.
Ib. 223 (He 224 konserbatzaille).
Beira nazazu ifernutik, / hobendunen Beiraillea: / Helaz, ni naiz, aithortzen dut / Iainkoaren hiltzaillea.
Gç 137.
Elizako aitzindari leiala eta Buruzagi egiazkoa; zeruko erresumen begiralle fidela.
ES 145.
Aitzineko jende tropelaren pausuen begiraletzat gibeletik heldu zirenei jazarririk.
Ib. 114.
Nola deitzen da gutaz artha duen Aingeru hura? Hura deitzen da Aingeru begiralea.
CatLav 36.
(V 26)
Bera izanen da gure fama onaren begiraille.
He Phil 228.
Maria ezkondua zen Josephekin. Jainkoak eman zion senhar prestu hura haren garbitasunaren begiraille bezala.
Lg II 98.
Bizi zenean erran zuen biztuko zela hirurgarren egunean: ematzu beraz, othoi, begirailleak haren hobiaren ingurutan dizipuluek eraman ez dezaten.
Ib. 283.
Hori egiten dizie gure Ainguru beiralek.
AR 68.
Zure aingeru begiraleari eta zure patroin sainduari zenbait othoitz egiten diozutelarik.
Brtc 14.
Ipiñi zuen gela itxian eta, egiñ etzezan aditzera eman zuan zorakeri izugarria, ipiñi ziozkeen zai edo begiraleak.
AA II 193s.
Ipiñi zituen nai zituen begirale edo guardiak, eta oek gau ta egun egon ziran obia zaitzen.
AA III 5.
Gomenda bekizko Andre dena Mariari agur Maria batez, eta bere aingeru begiraleari othoiztto huntaz: [...].
Dh 76.
Meditazionea aingeru begiralearen eguneko.
Jaur 410.
Zuk izan behar zinduen nere begiralea, eta orai nere kondenatzaile izanen zare.
Dv LEd 264 (Cb Eg II 149 nere erremedioa).
Nere aingeru beiralearen aldera itzuliko othe naiz?
Ib. 267.
Iñazioren hil berria jakitean, nigar egin zuen Errumak, Aingeru begirale bat galdu zuela.
Laph 251.
Mteza Erregearen alaba bat, Clara Nalmasi, bere aita zenaren hil hobiaren begirale emana zen, hemen egiten ohi den bezala.
Prop 1887, 151.
Non ez diren lagunduak beren aingeru begiralez edo bertze zeruko aingeruez.
Elsb Fram 160.
Mundura garenean sortu, / Jaungoikoak bakhotxari / aingeru bat eman daroku / begirale'ta gidari.
Zby RIEV
1908, 205.
Egiazki bere aingeru begiraleak eskutik zaramana.
Jnn SBi 100.
Jainkoaren manuz gutaz artha duten Aingeru horiek, deitzen ditugu Aingeru Begiraleak
.
Lap 106 (V 50).
Urak igan ziren orotan, mendi handienez gorago; eta arkha, Jainkoa begirale, gainean zabilan.
CatJauf 23.
Aingeru begiraleari jarria [altara] bat.
J.B. Ayerbe EEs
1912, 60.
Ez balute berekin / norbait begirale, / gizonen ontasunak / laster gal litazke.
Etcham 58.
Sekulan ez nintzen etxetik atherako, nere Aingeru begiraleari othoitz bat eginik baizen.
Barb Leg 149.
Gintza Zai, Begirale eta Atezaiak.
"Guardas, Vigilantes y Porteros de Industria"
.
EAEg
18-10-1936, 79.
Gaxoen begirale ta / olerkarien goiargi.
EA OlBe 35.
Nere lurraldetik yaurti niñuten egunean, nere begirale kirmen izan ziñan.
Zait Sof 115.
Ango Aingeru Begiralea aipatzen yunate.
Or QA 1.
"Gordezaile" eta "begiraleek" jarraituriko ohiko joku, dantza eta kantak bazter utzirik, [...] kanpotik etorritakorik hartuko du, eta molde berri horiek euskal folklore bilakatuko.
Mde Pr 43.
Etzaiz egundaño garbitasunaren begirale izan eta etzaidak iduri Engraziren garbi iraunak burukomin aundirik eman dizaikakenik.
Etxde JJ 114.
Ikasleme gazteen arduradun, begirale ta irakasletzako lez.
Erkiag Arran 135.
Eztitu eguzkiak bere mugak gaindituko, ezperen, Eriniek, Zuzenaren begiraleek salatu egingo dute bera.
Zait Plat 34.
Egazti ariñ eta / leoi, basauntz, orein jauzkale, / mendi, zelai, ugaran, / euri, aize, sargori, / gaueko laztura begirale.
"Veladores"
.
Gazt MusIx 189 (Or 199 zaindari).
Ura, oldez ta ain gizalegez, atal-buruko ikaskizun baten bidez begiraletzat eskeñi zitzaidan.
Ib. 8.
Begirale edo talaieroa.
Etxabu Kontu 106.
Bere Pariseko aingeru begiraleaz orhoitu zen.
Ardoy SFran 197.
Edozoin izan ziten, jainko zaintzale edo begiraleak bazter gehienetan on-hartuak ziren.
Lf CEEN
1973, 122.
Haurren istudioetako zaintzale begirale lana ukan ginuen.
Larre ArtzainE 140.
(Santo) patrón.
Tarragoneko eskualdean izan baitzen noizbait San Frututsu delako bat, hura hartu zuten begiraletzat.
Lf Murtuts 2.
Dona Justi eta Jondoni Murtuts ([...] bat... Donaixti, Olhaibi eta Lixozen, bestea Itsasuren begiralea).
Ardoy SFran 14s.
Cónsul.
Batzaarrak au badakus: begiraliak bazau.
Mg PAb 212 (VersBasc 11 ondoekusleak; cf. ib. 5: "Para la voz Senado tenemos en uso Batzaarrea es decir Junta de ancianos [...]. Para la de Cónsul Ondoecuslea").
Zuk, Catilina, galdu biar zenduban bizitza gaistagin ori Begiraliaren aginduz.
Ib. 213.
Ta largako deutsagula bakian Begiraliak garianok, lur bira guztia suz ta burdiñaz desegin gura daben Catilinari?
Ib. 213.
(Como segundo miembro de compuestos).
"
Etxebegiralea, gardemaison, etxezaina
"
SP.
Egon zaite jaten zu, / ni izango natxatzu / ateen jaolia / ta katu begiralia [='vigía por si vienen gatos']
.
Mg PAb 100.
Erri-begiraleai goguak eman zien zezenketa aundiyaz jolastutzea ooltz-berriaren jai-eguna.
Ayerb EEs
1912, 50.
Kanta dezagun beraz / emazten fagore! / Guziak Mariaren / ahizpak dirare; / gure familietan / bizi-begirale.
Etcham 102.
2.
(El)que guarda u observa (un precepto, etc.).
Jainkoak nola laguntzen dituen Igandearen begiraileak, eta aldiz gaztigatzen hausleak.
Arb Igand 69.
Errekan arraina merke, / bil-errex amurik gabe; / Madalenako horiek garizumen begirale.
Ox 23.
--Nai dezuna agindu! --Ia, ba; nik esandakoen begirale izan zaitezte.
Zait Sof 167.
3.
Espectador; (el) que mira.
v. ikusle.
Ura zebillen tokian edertasunaren argia ta anima garbiaren usai gozoa bezela utzitzen zuan [...]. Orregatik gelditzen ziran ergelduta begiraleak, zer esan asmatu eziñik.
Ag G 169.
Egaldi aundi bat egin eta / billatzen berriro ostoak; / era berean ikusi ditut / nik begiraile zintzoak.
"Los fieles espectadores"
.
Or Eus 424.
Turrun-turrunka edo biribilketea egiñaz, txistua [...] aurretik ebela, Uribarren kalean zear aldegin eben, begirale guztien biotzak eurekin eroiezalarik.
Erkiag Arran 43.
--Egualdiari begira, ala? Begiralea. --Ez jauna, egualdiak ez dit kezkarik ematen.
NEtx LBB 165.
Zu ere hil zaitezenean / nire gaurko bidetik zatozenean, / ez ikutu nire gorputz morea / zerurantz begiralea.
Azurm HitzB 57.
Inspector, examinador.
"Veedor, ikuslaria, beatzallea, begiralea
"
Lar.
"Veedor, inspector: (c.) ikuslea, ikuslaria, begirallea
"
Añ.
Begiratu zabezten ongi, eta arrigarria! Etzuten ezta nabal ttipi bat ere sakelean... --Eztute armarik-- erran zuen polizi begiraleak.
Izeta DirG 75.