aurkitu.
Tr. De uso gral. excepto entre los suletinos, en los que sólo hallamos un ej. de Mercy; en los bajo-navarros tampoco parece haber sido habitual antes de la formación del dialecto literario navarro-labortano; así, p. ej., no lo encontramos en Dechepare ni en Leizarraga.
La forma aurkitu es la utilizada por los autores septentrionales y vizcaínos (hay arki- en unos versos de finales del s. XVIII y modernamente en Etxaburu (Kontu 34) y Ayesta, así como --en ocasiones-- en Olaechea, Moguel y Añibarro). En la tradición guipuzcoana y alto-navarra la más empleada es arkitu; hay sin embargo aurkitu en el doc. de Leiza del s. XVII, en Irazusta, y junto a arkitu, en Ochoa de Arin, Larramendi, Gavon Sariac, Lizarraga de Elcano e Iztueta (D 120), además de en algunos autores del s. XX. Lazarraga usa aurkitu. A(u)rkutu se encuentra en Barrutia, CatAnz y quizá tbn. en ZBulda. Emplean formas sintéticas algunos autores meridionales del s. XX, como G. Manterola, Lauaxeta, Aitzol u Onaindia. En DFrec hay 675 ejs. de aurkitu y 64 de arkitu.
I . (Vb.).
1. (V, G-bet, AN-ilzarb, B; SP, ; -kh- L, BN-ciz; Ht VocGr 434, Arch VocGr, VocBN , Gèze, Dv, H), arkitu (G, AN-ilzarb; Lar, VP 30r, , Dv, H), aurkutu, arkutu Ref.: A (aurkitu, arkitu); Etxba Eib (aurkitu); Holmer ApuntV; Izeta BHizt2 .
Encontrar, hallar, descubrir. " Aurkitzea, trouver, kausitzea, edireitea " SP. "Encontrar, hallar" , "topar" Lar, Añ. "(No lo hallarás a dos, tres) tirones, eztezu erraz arkituko " Lar. "Trouver, trouvé" VocBN . "Découvrir, aurkhi, ager " Gèze. "Trouver" Dv. En AxN se explica ediren (31 etc.) por arkitu. Cf. A: "Creo que se le da a esta palabra casi comúnmente y por extensión una acepción que de suyo no la tiene. Su significación es "encontrar", es decir "dar con una cosa sin buscarla, topar con alguien, etc.". La acepción de "hallar", es decir "dar con una cosa que se ha buscado", corresponde de lleno a la palabra ediro con sus variantes idoro, ediren, erden, etc.", afirmación que no se confirma en los textos (q. v.). v. aurkindu, ediren, kausitu. Tr. De uso gral. en la tradición meridional y labortana.
Iausi da zerurean arria, / Aurkitu dau Lastur-en torre barria. MLastur 9s. Bere izebak bere dendan aurkitu omen zuela [...] mutilareki. (Pamplona, 1596). ReinEusk 97. Orai puntuan errezebitu dut presentarekin aurkituko duen karta hori. CartEsp 465. A Iainko handia! Zer abantail aurkitu duzu gizona baithan hain bertze merezi duenik? Mat 271. Gusturik aurkitzen duzu heper bero hunetan? Volt 163. Zerren egin ditudan dilijenzia nezesarioak Iruñean eta emen notifikatzeko letra oek bere personan, eta ezin aurkitu dudan. BLeiz 47. Lekhu gordean zituzten / ohoreski ehortzi, / pagano kruelak nihon / etzetzatentzat aurkhi. EZ Noel 169. Betleenen ostaturik ezin aurkhituaren gañean Noela. Ib. 49. Goizegi bereaz zeginak emaitza, aurkit zezan arratsalde gaitza. O Pr 519 (cf. ib. 238: Hil-ordugabe bere onaz emaitza zeginak kausit zezan zahartze gaitza). Zutan aurki bekhatorek / Bezate bihotz samur. Hm 177. Beldurrez etsaiak aurki dezan lekurik haren enganatzeko. SP Imit I 13, 1. Gelan aurkituko duzu kanpoan maiz galduko duzuna. Ib. 20,5. Jauna, eztu zure indarrak / aurkhitzen bere parea. 197. Isopa da halaber belhar bat beberina iduri duena eta ordinariozki baratzetan aurkitzen dena. Mong 594.
(s. XVIII) Mundu onetan arkitu zituan aek. OA 38. Aurkhitzen baldin baitut Sodoman berrogoi eta hamar iustu. Urt Gen 18, 26. Aurkhi dezadan pausa lekhu bat. Ch III 31, 1. Zeren eta gauza batean laxatzen denak ez baitu aurkhitzen bertze guzietan desgusturik eta unhadurarik baizen. Ch I 25, 7. Berze edozein arkitzen badu. El 67. Zeure semea aurkituteko. Urqz 46. Herejia bakoitza da arrats itxia baño illunago, zeña arkitzeko eta agertzeko, ez da asko-adiña eguzki askoren argia. Lar SAgust 8. Hitzera ona, beardanezkoa zein dan, eztezu aietan aurkituko, ezta billatu bear ere. Lar Carta a Mb 280. Nahi nuke, liburu huntan bakhotxak aurki baleza, bere Debozionea kontentatzeko gai den guzia. He Gudu 137. Gari-buruan ta last artean arki diteke ale ona edo ale galdua. Mb IArg I 205. Ama Birjineari ta Santuai eska egiezu, pekatuak, direan legez, aurkietako argia. Cb CatV 87. Alemanian Konpañian sartzeko modurik ezin arkitu. Cb Just 105. Belen gustian / eztute iñun aurkitu / ostaturikan. GavS 10s. Igaro [...] biotz onagaz Jangoikoaen bide santuan aurkitu eta topetan direan enbarazu eta difikultadeak. Oe 126 (48 arkitu ). Erre zuten hiri hura, eta eraman handik aurkhi ahal guzia. Lg I 291. Jerusalemeko karriken erdian ibilli zen bere maitearen ondoan, eta ez zuen han aurkitu. Mih 19. Etorrialdióro aurkibalezáte berendáko doblonbát, injenialezákete noiz ta nóla etórri. LE Prog 98. Gero ilóndoan deus ez arkitu. Ib. 102. Ez ete deu oraindaño oen arteko iñork, gure Cantabria Vindicada deritzan egiaz beterikako liburuan aurkitu eta irakorri? (Carta a Peñaflorida, 1783). RIEV 1925, 552. Eldu ziran Belengo Errira eta etzuen arkitu non oñak sartu. Ub 62. Arkituko ditugu / armaak aska baten. Iraultza 168.

(s. XIX) Ez dut aurkitzen / Hau da bihotz-mina / Nola deitzen den / Eskaraz xangrina. Monho 62. Zerren dongaak aurkiten ditubez euren galdubidiak lagun ta ibillera txaarretan. Mg CO 149. Ez dau bakerik arkituten. Ib. 106. Gitxi gitxi batzuk baño aurkitu ez ditut euskera zaleak. Mg PAb 195. Ondarrua ta Motriku, idijak idija arkitu. Ib. 122. Arki dagigun bakea. EL1 219. Abiatu zan alde guzietatik aztertzen, nondikan igo al zezakean mordoak zeuden tokiraño. Ez zuen igobide onik arkitu. VMg 64. Zuk Jaunaren aurrean grazia arkitu dezu. Gco I 457. Ez degu denbora arkitzen nai degun gauza guzirako? AA III 420. Behin kofesor on bat aurkhituz gero, atxiki bethiere harekin, bertzetarat joan gabe. Dh 59. Adiskide ona, [...] topau dabenak tesoru andija aurkitu dau. JJMg BasEsc 168. Aurkitu dot galdu jatan ardia. Astar II 285. Alegera zaitezte enekin; ezen aurkitu dut galdu nuen adarmea. TB Lc 15, 9 (Lç ediren, Leon hatzeman ). Dugun maita Jainkoa, eta orotan aurkhituko dugu haren lorifikatzeko eta gure santifikatzeko okasionea. Jaur 181. Ait-amez gira oroitzen / Eta begiak bustitzen / Ez tugulakotz aurkitzen. Bordel 34. Toki urrutikoetan arkitu izan diran ugarteen izenak. Izt C 13. Utsegiterik aurkituten badozu, osotu ta zuzendu beriala. Ur MarIl 84. Paris guzian, hots, dietzadak aurki, / Hire berdiñ zahar agude bertze bi. Gy 169. Azantza izatu da, pilota botatzen, / Parerik etzuena Franzian aurkhitzen. Hb Esk 107. Ezen nor nahik eska dezan, izaten du; eta bilhatzen duenak, aurkhitzen du. HeH Mt 7, 8 (Dv, IBk aurk(h)itzen, Ur, Or arkitzen, Ker, IBe aurkitu egiten; Lç, Ip edireiten, Hual erdeitan, TB, SalabBN khausitzen, Echn arpatzen, Ol, Arriand idorotzen, Leon hatzemaiten). Usoa bialdu zuen eta non oña ipiñirik arkitu bide etzuelako kutxara biurtu zan. Lard 9. Zer zihoakizun zuri, niri hanbat ongi egiteko? Zer aurkhitzen zinduen nitan? Dv LEd 39. Zu zerala dama bat / grazi utsa dena; / bat oietan badezu / erotzen naubena, / artan arkitzen dizut / grazirik geiena. Bil 74. Kondeak etxe guzitik etzuen arkitzen, galera, naspilla ta ondamendia baizik. Arr GB 95. Etzioten arkitu / iñun pekaturik. Xe 354. Entzun zuan makiña bat aldiz ordekoa arkitu giñiola. Zab Gabon 32. Txiki zalerik iñor ez dot aurkietan. AB AmaE 223. Gorago ikusi dugu, zer aurkitu izan duten eta oraino orai, zer aurkitzen ahal duten, [...] Fedeaz argituak ez diren gizon aiphatuenek. Lap 23 (V 14). Han aurkituko dute Pasteur zenaren izena dakarren eritegi eder bat. HU Aurp 78. Maite ditudan guztiak zeruan aurkituko ditudala gomutaraziaz. Ag AL 117. Eta gauzaren bat topau edo aurkitu izan dabenak, zer egin bear dau? Itz Azald 108.

(s. XX) Nun nahi burua goiti zindezan, erdiz erdi aurkitzen zinuen iguzkia. JE Bur 10. Ara emen korbatak, arkitu litezken ederrenak. Iraola 76. Margo irudi geienari begirakada bat egin, eta bat edo argiro gallentzen diranak badaurkiguz, eurei begira astirik geiena emoten dogu. GMant LEItz 56. Nagia zurrutera / dua geienian, / artarako txanponik / aurkitzen daunian. Enb 182. Ez dugu bizkitartean errexki aurkitzen toki xahu bat nun bazkariteko jar. JE Ber 26. Bata ertze batetik ta bestea bestetik datozelarik itsumustuan bezela alkar arkitzen dute. Lab EEguna 112. Zerraldo baltza daurkit etxeko atian. Laux BBa 14. Adi-poesi eta maite-olerkiak ez-ezik beste gun ederra dituen olerkitxoak aurki lezazkike irakurleak. Aitzol ( in laux BBa XII ). Ezer ulerkatxik aurkitzian, idazti onen atze-aldian ezarri dodan iztegira jo. Otx 7. Asteazkenero, uts-egin gabe, arki dezakezute Euzkadi-ko "Euzkel-Atala"-n Otxoluaren idazki mamia. Ldi IL 88. Beor-sailla arki dezatenean / bilduko dira batera. Or Eus 327. Illunabarrean txakur eta otsoak alkar aurkitu ei-eben. Eguzk GizAuz 103. Askabide bat bakarra aurkitzen zion korapilloari. TAg Uzt 162. Irudi zitzaion gau miñean murgiltzera zoala eta ihesbiderik ezin aurki... izugarria! Mde Pr 150. Logika gutti aurkitzen zion mutil logikazaleak Euskaldunen ipuin horri. Ib. 170. Ai azeriaren koitaua, baztarren baten aurkituten baeban aurkitu! Bilbao IpuiB 202. Zu beste medikurik eztugu aurkitu. Arti Ipuin 75. Artu zuen telefonoa eta doi doia arkitu zituen ofizinan. Izeta DirG 45. Hire etxean aurkhitu arropa eta bota busti hek, noiz bustiak zitukan? Larz Senper 62. Bukolika ontan ere bi artzaiek elkar-arkitzen dute. Ibiñ Virgil 37. Logroñon ziran berriro ta seme-alaba gazteak poliki-poliki lagunarte berriak arkitu zituzten. NEtx LBB 50. Zaztakoi zorrotza sartu zetsan lepotik eskuturra aurkitu arte. Etxba Ibilt 490. Entzutean etxeko agoni-ezkila, / bihotzaren bakea non aurki? non bila? Xa Odol 203. Erostuna arkitu / bear segituan, / ia tontoren batzuk / billatzen dituan. Uzt Sas 236. Ura bezin koltxoi ederrik ez det askotan arkitu. Alkain 71. Ateka txar hortarik aterabidea aurkitu behar. Larre ArtzainE 23. Kate-maila ahul xamar bat bederen aurkitzen diot arrazoibide horri. MIH 214. Eta horretarako gutxi bezalako antzezlari bat aurkitu du zuzendariak: Marlon Brando. MEIG I 124. Pi-ren balio zehatza arkitu dutenak. Ib. 239.
Procurarse, conseguir.
Ni banajoan / salsearen aurkietan. Lazarraga A25, 1197r. Afariori aurkietan / baebilen solizitorik. / Aurkitu eta / [Jesu Kristori] dei egin deutso umilik. Ib. A29, 1203v.
(Con oración completiva). Ver que, descubrir que, darse cuenta de que.
Urdinetan asiazkero prestu ezta seizaroa, inok ze bez aurki gero ze aldia eldu doa. RS 166. (el traductor interpreta el rad. aurki como adv., "luego") Ezen guzien buruan aurkhituko duzu sobra mintzatu zarela. He Gudu 149. Hasi baziñe heien gustatzen, aurki ziñezake munduko ohoreak eta plazerak ungi funtsgabeak direla. Mih 128. Arkituko du Konfesoreak bere etxean dadukala edo erriko beste etxe baten bekatu loiaren okasio andi ta jakiña. Mg CC 149. Zikiroki kreatura / Aurkitu zuen hark zela / Aphurbat pisuxeago / Denborako gasna baiño. Gy 236. Hilltzen du eta idekitzen, / Eta harritua aurkitzen / Difuntuak etzuela bere barnean deusik. Ib. 93. Guk ez dugula egin arkitzen dugu, gugan nolabait damurik gertatu dana. Or Aitork 279.
Encontrar (en un estado, en una situación, etc.). Cf. infra (4).
Zure Señoria[k] aurkituko nau labur hizketan. Volt 244. Esporzu hunekin bethiere aurkhituko nauzu. Harb 272. Zurginak zura lantzen eta aphaintzen duenean, aurkituagatik gainaldea azalari datxekana arrazatua eta pipiztatua, eztu hargatik antsiarik. Ax 441s (V 288). Aberatsak aurkitu zituen probeak baiño gaixtoago eta haragiaren bekhatuan eroriago. Ib. 410 (V 267). Uste gabean ethor ditekenean aurkhi ez zaitzaten lohakatuak. He Mc 13, 36. Kendurik arkitu zuten obiaren estal-arria. Mb IArg I 276. Zure piedadearen atea beti zabalik arkitzen dutela. Cb Eg III 293. Zure piedadearen atea beti zabalik arkitzen dutela. Cb Eg III 293. Aurkitu neban uleai tiraka. Mg PAb 197. Tresna txarrez janzirik arkitu zuen. Gco I 420. Hiri batetik iragaiten zelarik, aurkhitu zuen populu guzia laztua eta harritua. MarIl 88. Txit det nik atsegin / zu emen aurkitzea / osasunarekin. It Fab 93. Bere ardiak kondatzean / Aurkitu zuen kontua / Goizaz geroz makurtua. Gy 321. Ikasleak txit biotz illunakin eta negarrez arkitu zituen. Lard 468. Hargin nausiek poxolu aurkhitzen zuten Simon deithu zapatain baten etxola. Hb Egia 18. Nozbaiten motel aurkituta [semea], / Kumatik artutakuan. AB AmaE 164. Arkitu zuan soro guztia ederki landua. Bv AsL 151. Lekhukoak mintzatzen / abiatzen dire; / Gezurrean aurkituz / bai ixiltzen ere. Zby RIEV 1908, 213. Beti aurkituko nozu / seme baten gisan. Azc PB 101. Jesukristok, datorrenean, aurkitu gagizan prest eta gertu. Itz Azald 17. Urte askoan gure Jainkoak / olaxen arki zaitzala. Tx B 132. Atzoko aldian [gexua] askoz obeto aurkitzen dot, urtengo dala uste dot. Kk Ab II 51. Poesi batzuetan atsege, pozge daurkizute Lauaxeta. Aitzol ( in Laux BBa VIII ). Ai, nolako zoroak / gauez kalerik-kale / ibil oi-diranak! / Arkiko âl-dituzte / asun miñez beterik / iñoiz beren oiak! Ldi BB 8. Zure biotza bigunagoa arkitu uste nun, Engrazi. Etxde JJ 224. Lendanik Zure liburu sainduetan iantzi banintza, ta aien beroan goxo arkitu ba zindut. Or Aitork 180. Zabalik aurkitu zituan leio ta balkoe-ateak edertotxu astindu zituan [egoaizeak] . Erkiag Arran 153. Zeuen matraillok be gorri-gorririk aurkituko dozuez beingoan. Bilbao IpuiB 83. Franzis aski umil eta urrikalkizun arkitu zuten illunpe artan. Izeta DirG 25. Noizpeinka, ezarian-ezarian, igarri gabe, goraiño igoa daurkigu. Onaind ( in Gazt MusIx 153 ). Joan nintzaion, eta oso minberatua arkitu nian. NEtx LBB 84. Xalbadorren bihotza, duzu hemen aurkituko bero beroa. Larre ( in Xa Odol 12 ). Orra zergatik aurkitu nauzun nere baitan pentsakor. Berron Kijote 19. Garo ebakitzetik etorrita, Maria triste arkitu nuan. JAzpiroz 211. Atiak zabalik aurkitu zituan. Gerrika 173. [Erri] geienak naiko bikain eta txukun arkitu izan ditut. Insausti 39. Oinarri izan duen N. Shute-ren liburua horrela moldatua aurkitu duelako. MEIG I 194.
v. tbn. Otx 59. Arkitu: Ugalde Iltz 40. Basarri 175. Salav 22.
(Con bere burua, neure burua, etc.). Encontrarse (en un lugar, en un estado, etc.). v. infra (2).
Zure burua gaizki aurkitzen duzu? "Vous sentez-vous mal?" . Volt 234. Neureganatu nintzan, eta lasto-ganean aurkitu neban neure burua. Or Tormes 59. Begi-itxi-edegi baten aurkittu eban bere buruba jauregittik lekore. Otx 83. Andittasunez beterik bere buruba aurkitzen duan dollorra. Ib. 118. Laster arin bira egin eban mutillak azkar ta sendo, ta [...] neskatila baten aurrean aurkitu eban bere burua. Erkiag Arran 68. Gañezka bezela arkitu dut nere burua. Txill Let 115. Bere onera etorri zanean, bakarrik arkitu zuan bere burua. NEtx LBB 188.
2. (V-gip; -kh- L-côte-sar, BN-lab; Urt, Gèze, Dv, H) Ref.: AtSac 39; Etxba Eib. .
Encontrarse, hallarse (en un lugar). "Adesse, present, lekhuaren gáñean [...] aurkhitzea " Urt I 241. "Trouver, ediren, atzaman; se t., aurkhi " Gèze. "Se trouver [...]. Aurkhi zaite bihar hemen, trouvez-vous ici demain" Dv. " Aurkittu nintzan erbestian dirurik ez da " Etxba Eib .
Hurbill aurkhi baitzaitezke non gu kaltek hartzean. EZ Man II 143. Tomas siñesgorra etzen / orduan han aurkhitu. EZ Noel 107. Aitea obra onetan arkutu bazan? CatAnz 4. Zenbat pedazu egiten diran ostia konsagraduaz ainbat lekutan arkutzen da Kristo? Ib. 6. Eta nola iguzki bat / aurkhitzen baita zeruan. 64. Guztiak presentaturik aurkituko dirade Jesu Kristo juez supremoaren presentzian. OA 37. Kantore asko arkutzen dira Jerusalengo tenploan. Acto 313. Aski da gorphutzez Meza Sainduan aurkhitzea? CatLav 117. (V 64) Kentzeko pekatu jatorrizkoa, eta beste edozein, bateatzen dan argan arkitzen dana. CatBurg 35. Plazer handirekiñ hauk kondatzen baititugu aurkhitzen garen lekhuetan. He Gudu 146. Kart au arkitzen da Jesusen Bihotzaren Debozioaren euskarazko libruaren asi aldean. Mb IArg I 54. Erregutzen dizut, nere Aitarik onena ta gozoena, nere eriotzan nerekin arki zaiteala. Cb Eg III 297s. Eta nola tabernaklean aurkhitzen baitzen Goliaten ezpata, hura ere eman zioen Daviti. Lg I 283. Aurkitzen bada kuadrillan, burlatzendá bano sazerdóteas. LE Prog 108. Bezperetan, prediku eta katiximetan aurkitzen zarelarik. Brtc 15.
(s. XIX) Ekarri deusteenian neure aurrera beste katiguben artian arkituten zan zure emaztegeija. Mg PAb 211. Oraintxe emen meza onetan aurkituko dala gu yanaritu, indartu, aberastu ta zorionduteko. EL2 101. Jaunaren aurrean eta begietan arkitzen dira arriak, belarrak, aritzak, eta zentzurik ez duen gauza guztiak ere, baña ez dira oek ez jartzen, ez ibiltzen Jaunaren aurrean. AA III 325. Zazpi urte dira aurkituten nasala basamortu onetan. JJMg BasEsc 242. Jesus, zure aurrean / da Gaspar arkitzen, / zaitu adoratzen ta / zaitu alabatzen. Echag 103. Kongregazionea osoa dela iuiatuko da, noiz ere presidenta eta kongreganisten erdiak han aurkhituko baitire. JesBih 426. Algodoia arboltxiki baten koskoan arkitzen da gaztaña morkotzean bezala. It Dial 39 (Ur aurkituten, Dv aurkhitzen). Zeña arkitu zan batalla Lepantokoan. Izt C 497. Ikhusiren dugu guk gezur hoietan / Egiak aurkitzen diren bai nolatan. Arch Fab 195. Ezen diru gabe ezkontza, purgatorio bada, / Ifernu da amodioa han aurkhitzen ezpada. Gy 131. Yaun eta andre batzuek aurkhitzen ziren bazkari handi batean. Hb Egia 3. Tomas beste Apostoluakin arkitu etzan Jesus agertu zitzaienean. Lard 473. Proga emango nizun eguna / arkitzen zala urrian. Bil 53. Bi Aita Jesuista Mazeratan aurkhitzen ziren. Laph 246. Beste atzenai edo testamentu bat ere arkitzen da uriko elizaren zuzeleku edo artxiboan. Zab Gabon 88. Feriyetan arkitu izandu zera maiz? Sor Bar 103. Nai ez nebala aurkitu nintzan / Itxasuaren aurrian. AB AmaE 19. Gure aita Santo Domingo ere arkitu zan billera artan. Bv AsL 194. Zori onean aurkitu daizala ire aita ta enea. A BeinB 44. Horra zertako, igandean zortziko pestan aurkituko diren, hemen gaindiko framazon guziak. HU Aurp 175. Ni aurkitu ez banintz an, zure biotzaren inguruan. Itz Azald 188.

(s. XX) Lurdes-ko iri edo ziudadea arkitzen da Altos Pirineos deritzaion Departamentuan. Goñi 21. Ziri-en sagardotegiyan arkitzen zan Zarpa. Iraola 98. Itxua baño oiñkada batzuk aurrerago, eztarri garbiko euskaldun alai bat arkitzen da oiulari. Ag G 187. Elexia nun aurkitxen zan ezekijan lez. Kk Ab I 10. Biar dozun urre gorrizko txinddija, orko aldetik dagon leiz sakonian aurkitzen da. Altuna 109. Toki ain egokian / aurkittuten zanian. Enb 88. Bide luzean ala juanik, arkitu zen berak zakien etxola baten azpian. FIr 149. Iruñako bertzaldean da aurkitzen Javier, urrunsko, iuzpegi-alderat. JE Ber 26. Amerikan arkitzen zatenak / Euskalerritik juanak. Yanzi 132. Kuutzemendi Gazteiz inguruko muño baten gañean arkitzen da. JMB ELG 72. Zuhaitz azpi batean aurkitu orduko / Begiak zuri, xutik, pertsuka naiz ari. Iratz 23. Sortalderago aurkitzen baitziren orduan Vascones horiek. Mde Pr 217. Gela barnean arkitu zan Patxi berehala. Osk Kurl 199. Lan horren lantegia burumuiñetan aurkitzen dela. Vill Jaink 69. Sirakusako kai aundia aurkitzen zan Ortigi izaroan. Ibiñ Virgil 64. Autobusa an arkitutzen zan / goiko arkaitzari lotua. Uzt Sas 163. Hor aurkitzen dira arresak beren artzainekin. Lf ( in Casve SGrazi 14 ). Basalgo mendia, Bergaratik Plazentzira goazela, ezkerretara arkitzen da. Alkain 91.

v. tbn. CatB 30. Azc PB 156. Arkitu: Apaol 76. Tx B I 87.
Encontrarse (en un estado, en una situación, etc.). " Ez neuke gura aretxen lekuan aurkittutzia " Etxba Eib .
Gu gaudezen arrozoñ den legez iratzarririk / Ustekabez ez gaitezen aurkhi atrapaturik. EZ Man I 137. Batzutan gustugabetasunak, agorteak eta idorteak heldu dira gorputza ez ongi aurkituz. SP Phil 498. Eriotzako peligruban arkituten bada. ZBulda 32. Erijotzeko peligruban aurkututen <aurqututen> [quizás por aurquit-] bada. Ib. 6. Pellebururen baten aurkietan garianean. Arz 27. Kasoren batzuek zeñetan arkitu litean penitentea. OA 138. Pekatu mortalean dagoana aurkituko baliz iltzeko peligroan. Iraz 63. Pizten ez badegu maiz Jainkoarekiko bear degun amantza, [...] gogortu eta ezin ibillirik arkituko gera. Lar SAgust 16. Zeiñ okasionetan maizenik aurkhitzen zaren. He Gudu 105. Itsasoa etzen aldi artan arkitzen asaldatua. Mb IArg 193. Jainkoari beriala ta betiko emateko emateko prest arkitu zan. Cb Eg II 210. Arzai onen mendean / arkitze ez diranak. GavS 30s. Armada oso bat galdua izateko menean aurkhitzen zen, ur eskazez. Lg I 369. Gose eta flako aurkhitzen baitzen. Ib. 269. Obra on bat egin biar dugunean edo arkitzen gadenean nezesidade, tentazio eta peligroetan. CatUt 35. Iltzeko urrean arkitzen diran eriai. Ub 206.
(s. XIX) Asaldatua, / Soseguaz gabetua, / Haiz aurkitzen / Gatibo bilakatua. Monho 112. Alan aurkituten da arimia abere bat eginda gauza on guztietarako atzeratuba. Mg CO 108. Orain lotsa andijaz arkituten nas. Ib. 200. Bein baño geiagotan arkitu naiz berak arrapatzeko arriskuan. VMg 71. Baña onetarako aurkitu bear zara bekatu mortal edo eriozko baga. EL1 119. Hitzegiteko premian arkitzen bazerate. Gco II 54. Aurkietan gariela / pozik ta txit ondo. Ulib ( in FrantzesB II 35 ). Beingo baten, zelan ez nekijala, aurkitu nintzan begitandurik infernuban nenguala. JJMg BasEsc 91. Octaviano sarri aurkitu zala galdu aginian. Astar II VI. Eriotzeko peligroan aurkitzen bada. CatB 48. Ondo arki dedien / emen Erregiña. Echag 213. Krima beraz faltaduru aurkhitzen dire haina hek guziak. Jaur 155. Gaur bizirik arkitzen diran gizonetatik asko ta asko dira Gipuzkoan, ikusi izan zituztenak. Izt C 179. Orain pekatuan aurkitzen ez bazara bere. Ur MarIl 27. Dama muttur luxe-dunak / yan-xahar aurkitzen zenak. Gy 276. Ez diteke hobeki aurkhi ere bera, / Guziez maitatua iganen egunak. Hb Esk 145. Goizean bularra nere semeari ematen asi nintzaionean, aur illarekin arkitu nintzan. Lard 210. Nola aurkhituren naiz ordu hartan! Dv LEd 174. Obeto ezin litezke arki, / espero dute aurtxo bat aurki. Bil 82. Ikasirikan arkitzen gera / nola egin konfesioa. PE 21. Beti aurkietan naz pobre eta arlote. AB AmaE 226. Iñor sekula arkitu dan baño gogo geiagorekin. Bv AsL 168. Damuturikan arkitutzen da, / baña oraiñ da berandu. Urruz Urz 46. Nahi izan zuenean Monarka bere anaiaren hirrisku beretan aurkhitu. Elsb Fram 98. Salomon erregea / gizon iakintsua / andrak'gaiti aurkitu zan / galdurik burua. Azc PB 55.

(s. XX) Zerbait obeto aurkittu zanean, joan zan Bilbora. Echta Jos 350. Auzoan aurkitzen zena norbeit eri edo beharretan? JE Bur 67. Mezatarako beti nagi aurkitxen diranak. Kk Ab I 10. Jesus oso itxura aldaturik arkitu zan. Inza Azalp 49. Bainan ere pago, gaztain, haitz ederren / Hostoa / Ordudanik, herioko aurkituren / Da joa! Ox 100. Neguban aurkitzen zan beti bakar-bakarrik. Altuna 56. Itxarrik aurkitu banintz. Enb 192. Bero aundiya nola baidagon / arkitutzen naiz egarri. Tx B II 206. Noizpait ere bearrean arkitu inteke. Lek EunD 17. Azkenean naita ere ezin siñetsi dezakela eta ezin onera biurtu ditekela arkitzen da. Ir YKBiz 428n. Gorri gorria jarririk, biluzik aurkitu zenean. Mde HaurB 55. Baiña egia egi, ta esan bearrean aurkituten naz. Bilbao IpuiB 87. Biak bakarrik arkitu ziran artan, ala esan zion. Anab Poli 131. Erderaz ondo jantzi gabe, naikoa larri arkitu zan. NEtx LBB 29. Botikarixo jauna aurkitu zan barruko tristuriakin. Etxba Ibilt 473. Alabak esan zeraukunean, aidatu nintzan pozetan, / zorionean, aurkitzen zela haur baten esperantzetan. Xa Odol 186. Egun bezain bakar ez naiz sekulan aurkitu. Lasa Poem 106. Autobus ori arkitutzen zan / oso arrixku latzian. Uzt Sas 161. Beste ebakuntza bat egin biarrian aurkitu nintzan bat-batian. Gerrika 247. Galanki nekatuta / oi nintzan arkitu. Insausti 82. Euskarak bere garbitasun hartan iraun zezakeen Paradisuko hizkuntza zeino, baina Lur-paradisua utzi genduenez gero [...], maiztu, zarpildu eta lohitu beharrean aurkitu da. MIH 78.

v. tbn. Ch II 9, 6. fB Ic I 70. CatLlo 12. Legaz 9. Itz Azald 166. EusJok II 103. Arkitu: Bil 71. Arr GB 19. Aran SIgn 23. Zab Gabon 54. Urruz Urz 63. Apaol 43. KIkG 60. Etxeg in Muj PAm 18. ArgiDL 47. Alz Burr 12. Etxde AlosT 39. Ugalde Iltz 16. Basarri 87. MAtx Gazt 83. Salav 19.
(V-arr-ple, AN-gip), arkitu (G-bet, AN-gip) Ref.: EAEL 270, 318 .
Encontrarse (con otra persona). "Gixona ta andrea aurkitu sirian eta batera yoan sirian" (V-arr) EAEL 270.
[Gure arimen arerioak] arzen dau moduba aurkitu dedin lagunen batzukaz. Astar II 145. Egun batez aurkhitzen da bekhoz bekho itsu batekin eta galdetzen dio eian sortzetik den hola itsu. Hb Egia X. Nik ere atsegiñ izango nuben zubekiñ arkitzia. Sor Bar 68. Mutil gazte eta nasai batzuk aurkitu ziran bein baten ordena guztiz estuko fraile bategaz; ikusirik ebilela oiñez, ortosik eta ain errukigarri, asi ziran, berari barre eta burla egiten. Itz Azald 42. Panparroi zijuan Gorraenera Beltxa [...], arkitu danian txikitako lagun batekin. Iraola 94. Onera netorrela, Martin Iribarrenen bi alabakin arkitu naiz. Alz Ram 77. Zimitoriopean arkitu giñan gu biok. JAIraz Bizia 94. Soldadoarekin egin zuten topo, harekin aurkitu ziren, maitale enganagarrien bila zoanean. Arti Tobera 279.
3. Resultar. v. atera (I, 8).
Egietan aurkhi dadin / Zutzaz erraten dena, / Zu zarela othoitz onei / Begiratzen zaiztena. EZ Eliç 329. Kristoren promesa digne / Aurki gaitezin horkotz. Hm 181. Aurkhitzen bahaiz hobendun, / Surat au kondemnatuko. 172. Ez dute jende handiek beraz zeren gorritu / Gaztelu-dunen askazi direlakotz aurkitu. Monho 60. Izan gaiten seguratuak baldin gizonen ontasunaren [...] gainean khondatzen badugu, enganatuak aurkhituko garela. Jaur 113. Holako sinhestean izatu direnak / Urrikitan aurkhitu dire gehienak. Hb Esk 169. Alkarren barri ezer lenago jakin barik, biak aurkitu zirean Patxiren aldekoak. Ag Kr 173.
4. Juzgar, considerar. "Applauserunt Regis aduentui [...] on aurkhitu dute Erregeren ethórtzea " Urt II 191.
Kristok leial aurkiturik / Loriakotz hautatu. Hm 189. Zenbatenaz metoda hau aurkhituko baituzu gaitzagoa, hanbatenaz egiñ behar ditutzu eseiu handiagoak zure burua bortxatzeko. He Gudu 159. Non alferrek uste duten baiño errexagoak eta ariñagoak aurkhituko baititutzu [trabaillu hauk] . Ib. 122. Dotzena bat urte du / Monho zutela deitu / Bikari Uztaritzera / Herri hain ohorezkora, / Hangotz gai aurkiturik. Monho 52. Ez baduzu on aurkhitzen ene doloreen eztitzea, bederen emenda zazu ene pazientzia. JesBih 452. Baña ditu arkitzen / aren mesedeak / txit itsusiak bere / zanko luze meak. It Fab 90. Apoarmatuak proposizioa / Aurkitu zuen net azetatzekoa. Gy 256. Ain miragarrija aurkituten dot ar bat txiribirija biurtutia, zein da ill bat biztutia. Ur Dial 8 (It arkitzen, Dv aurkhitzen; Ip edireiten). Ba, zer dekan etzekiat; baño, dana dala, eskergabea arkitze aut. Ag G 144. Dana det arkitzen freskua, ederra eta alaia. Ill Pill 5. Polita neskatille, polita. --Ala arkitzen al nazu? Alz Bern 66. Osabaren agindubak arkituko dituzu onenian zallak dirala. Alz Txib 101. Bañan gizona; egoki arkituko zenduke ori? ABar Goi 41. Ortantxe maiseatu nazakezu, bertantxe aundi aurkituko bai-nauzu. Zait Sof 69. [Eme-gorputz hori] desiragarri aurkitzen bazuten ere. Mde HaurB 38. Iñoiz ez dut Zerubide gaur bezin olerkitsu arkitu. Txill Let 61. Urrunagoko batzuek arrotzegi aurki ez nindezaten. Larre ArtzainE 330. Eliza baten sarrerako egokiak aurkitzen zituen Oteizaren irudiak. MIH 231. Motela, nagia aurkitzen zuen arterainoko prosa. Ib. 261.
5. (V-gip; -kh- BN-ciz) Ref.: A; Etxba Eib. .
Presentarse. " Han aurkhizite (BN-ciz), preséntese Vd. allí" A. " Gura neuke sasoiz aurkitzia batzarrera " Etxba Eib. .
Exhortatzen dütügü konfraiak, aurkhitzez ahal ditian bezanbat konfrai agonisanten ostatiala. Mercy 31.
6. Agradar, gustar.
Herodiasen alaba guzien erdian dantzatu zen, eta Herodesi aurkhitu zioen. "Placuit Herodi" . Dv Mt 14, 6 (DvHtoy aurkhitu zioen edo gustatu zitzaioen).
7. ( -kh- L ap. A). "Presentar" A.
II . (Sust.).
Hallazgo. Cf. infra AURKITU-BERRI (b).
Ain arkitu ona eskutik ez uztearren, nere etxera ekarri nuan. " Hallazgo" . (Quijote IX) Anab RIEV 1928, 610 (AIr ib. 603 olako aurkientza ona, Or RIEV 1929, 8 nere edirena, Ldi ib. 209 alako arkikari ederrak ). Unkigarria da Koppers-ek Mixiolariari aurkitu auek agertu zizkioneko alkar izketa. Vill Jaink 19.
AURKITU-BERRI.
a) Descubrir recientemente.
Munduko ibillaldi laburrean aurkitu barri dauan egongu erdiragarria. Erkiag BatB 135. Aurkitu barri dauan printz eurdiña galtzeko lazturaz. Ib. 155. Ez ote zuen geroxeago esan Schopenhauer-ek Indiako literatura aurkitu berriak eragin behar ziola joan den mendeari antzinakoen izkribuek Bizkunde-aldiari adina? MIH 340.
Bai fedea aurkitu berrian, bai orain ere. Or Aitork 285.
b) (Sust.). Nuevo descubrimiento. v. aurkiberri.
Aurkitu berriak gertatu zirenean, etzen makala izan nahasmendua. (Galileo, Kepler, Koperniko, Newton ta beste olako jakintsuen asmaketak esan nai ditut). Vill Jaink 43. XVIIgn mende-ondarrean, bada, aurkitu berri izugarriak egin ziran. Ib. 43.
AURKITU ERAGIN. Hacer encontrar. v. aurkiarazi.
Jaungoikoari erregutzen ziona, arren arkitu eragin zegiola Zeruko biderik laburrena. Gco I 420. Aren graziak eta oitura onak birtutean atsegin, poz, eta kontentu andiagoak arkitu eragingo dizue. Gco II 90.
ESKAS AURKITU. v. eskas.
EZIN AURKITUZKO. "Ezin-aurkhituzko, introuvable" Dv.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper