arratoi.
Tr. Al Sur domina arratoi. Entre los septentrionales se usan arratoin (que en Goyhetche alterna con -oi), arrotoin (en Larreguy y Zalduby), garratoin (gralmente. en autores bajo-navarros) y arrathu en los suletinos; hallamos además garratoi en SoEg y ar(r)atho, forma hipercorrecta derivada del det. arrathua, en Archu. Lizarraga de Elcano emplea arratio.
(
V, G, AN, R; Lar,
VP
3v,
Añ,
Hb,
H),
arratoin (
B, L, BN-baig, R; Deen I 161,
SP,
Urt II 364,
Ht VocGr,
Hb,
Dv,
H),
arratio (
AN-mer, Ae, Sal; Darric ap.
DRA
.
(R)),
arrathu (
S (-u acentuada y nasal); Gèze; -tu Sal; H),
arratoe (
V-gip; A),
arratore (
AN-5vill-ulz-gulina-erro),
arratho,
arraturi (
AN-araq-ulz, B),
arratobe (
AN-larr),
arrotoin (
L-côte; Hb),
erratoi (
Lar,
Añ,
H),
garratoin (
BN; -th- VocBN →A,
Dv,
H),
garratoi,
garrotoin (
BN-lab)
Ref.:
A (arratoe), Apend (arraturi); VocPir 394; Bon-Ond 143 (arratio); EI 381 y 385; Lrq /aRathũ/ (ũ acentuada); ContR 517 y 530; Iz Ulz (arratória); Etxba Eib (arratoia); EAEL 428; Elexp Berg
.
Rata; ratón; (se aplica tbn. en ocasiones a otros roedores).
"Rat"
SP, Ht VocGr, Hb, Dv.
"Arrod[it] mus panem, caseum, arratóñak ogia, jasna jaten du
"
Urt II 364.
"Rata, ratón muy grande"
Lar.
"Ratón, si es grande arratoia, erratoia, si es pequeño, sagua, sabua
"
Ib.
"Lirón"
VP
3v.
"Ratón, si es grande: (V) erratoia; (G) arratoia
"
Añ.
"Lirón: (c.) sagua; (V) arratoia, erratoia
"
Ib.
"
Garrathoin, rat"
VocBN
.
(aunque Azkue traduce "ratón")
"Rat, gros rat"
y "souris" H.
"Ratón"
ContR
530.
"Rata. Arratoi zurixak ezagutu izan dituraz bertako letz
"
Etxba Eib.
"
Arratóe, arrátoi, arratóia, rata. Erreparatu azentuan: lehena adinekoek, bigarrena gazteek"
Elexp Berg.
.
Populu guzia izan zen tormentatua ezin erran bezanbat arrotoinez.
Lg I 258.
Ságu gaistoéna dá emakúme tripa gaisto ta orz ona duéna. Estúzu aláko arratiorík estregátzeko zuk bildua.
LE Prog 124.
Saguak ta arratioak.
(198).
LE-Ir.
Zenbat on ta mesede izan du nik itoaz anbeste sagu ta arratoi andi?
VMg 37s.
Gorputz ustel au degu / arratoian janari.
Izt Po 52.
Soro-arratoi batek / etxe-arratoia / ikusi zuen lodi, / gizen eta joia.
It Fab 34.
Zapiron ill ezkeroz, / sagu ta arratoiak / millaka sortu eta / zeuden guztiz joiak.
Ib. 109.
Behin hiriko arrathoaren etxera / Kanpoko arrathoa <ara-> kumitatia izan zen.
"
Le rat de ville"
.
Arch Fab 85.
Arrathoin-populu <ara-> mezu egiliak.
"
Les deputés du peuple rat"
.
Ib. 211.
Gathuak ustekabean / Urrundik bere arratoia / Zagola ikhusten du erne eta atzarria.
"Son rat"
.
Gy 247 (cf. unas líneas más abajo arratoiñ-).
Ez kluba arratoiñezkoak / Baiña zitoienezkoak, / Baita yakintsunezkoak.
Ib. 304.
Babarrunak aitu ziran, / artoik eztakat batere... / igasi juanak dira / arratoiak ere!
Ud 24.
Zorigaitzez lurpekoek eta garratoinek jana zuten urtheko irris guzia.
Prop 1881, 218.
A baño oberen bat, kartzeletan bada, / Illgo zan onezkero arratoiak janda!
AB AmaE 235.
Trabena-baztarrean lo zegoala, arratoiak kabia egiñ eta umiak atera zizkioten jakaren poltsikoan.
Urruz Urz 61.
Gathua eta arrotoinak.
Zby RIEV
1908, 770.
Beldur gira oihal lohirik gehienak oraikotzat garratoinek janak dituzketen.
HU Zez 47.
(s. XX)
Sugurra zikan dana zuloz betia, arratoiak janda bezela.
Iraola 100.
Arrathu phozoatiaren pare.
Eskual 11-4-1913 (ap. DRA
).
Gure garratoinek gaur, / Mahats idor, arrainki [...], / Orotarik badute.
Ox 108.
Arratoin zonbait zinduketen, han, selauruan, buruaren gainean.
Barb Sup 120.
Ikusi eban gaitza, ta nunbait, arratoiak egiñ ebela sinistu eban.
"Ratones"
.
Or Tormes 49.
An lotan zeuden arratoi zarrak / esnatzeko modukua.
MendaroTx 117.
Otsoak jan daut dotea / neurea, neurea, / axariak oila-koroka, / arratoinak tipula-korda...
(Canc. pop. in
Or Eus 21
).
Arratoin biziak hilari: hoakit, usaina baduk.
Zerb Prov 77.
Hamabortz urte hartan [gatiak] yaten zun xixari, / barbalot, xuxkandera, arratu berhilki.
(S).
A EY IV 184.
Arratoi ikaragarriak kirri ta karra aginka zura janaz eta bere gorputz emeraño ingumak bailirakean inguratuz.
Etxde AlosT 28.
Bele, pika, garratoin eta urtxintxak ederki goxatzen ziren anartean Jainkoaren lorian.
JEtchep 48.
Gure andrea bizitzatik bidea hasi zuenean, arratoiak baino pobreagoa zen.
Arti Ipuin 56.
Garratoiak omen dabiltza, pirripila-parrapila, jo hunat, jo harat, zangottoak zalhutu beharrez.
SoEg Herr
23-2-1967, 1.
Katue kanpoan denean, arratorik pesta.
(AN-larr).
Inza NaEsZarr 680.
Itotzen ari den garratoinak laket luke bertze baten itotzen ikustea.
EZBB II 25.
Arpegiaren gaiñetik pasatzen / zitzaizkigun arratoiak.
AZink 113.
Sagu ta arratoi ugari.
Gerrika 152.
v. tbn.
JanEd II 114. Noe 128. EusJok 112. Ataño TxanKan 145. Garratoin: Etcham 115. Zerb Azk 64.
"
Etxe onetan arratoiak ere txerrikume dira, en esta casa aun las ratas son cerditos. Se dice de una casa en que reina la fortuna (G)"
A EY III 292.
ARRATOI-ARTE.
Trampa para ratas. "Ratière, arratoin-arte" T-L.
ARRATOI-BEHARRI.
"Arrotoin-beharri [...], l'épervière piloselle, plante de la famille des chicorées" Hb.
ARRATOI EME.
Hembra de rata o ratón. "Rate (femelle), garratoin-eme" T-L.
Lodien kulpak ditu / pagatutzen miak, / baña kulparik ez du / gaur emakumiak, / izatekotan dauka / arratoi emiak, / egin dizkitzulako / jakian umiak.
Urruz Urz 62s.
ARRATOI-MARRASKA.
Roedura de ratón.
Eneutson parketan olatari arratoe-marraska.
Or Tormes 53.
ARRATOI MUSKADATU.
Rata almizclera.
Ordutik zathitzen dira batzu abre iletsuen ihizerat abiatzeko: hek dituzte hartzak, lutreak, kastorrak eta arratoin muxkadatuak.
Prop 1898, 45.
ARRATOI-HOZKA.
Mordedura de ratón.
Ikusi nebazan asita zegozan ogi bi edo iruak, nire nagosiak arratoe-ozka zeukiela ta ebagi ebazanak.
Or Tormes 51.
ARRATOITAN.
Cazando ratones.
[Zakurrak] ibilliko zaizkizu / beti arratoitan.
Uzt Sas 114.
ARRATOI-TRANPA
(V-gip; arratoe-t. V-gip). "Trampa para atrapar ratas" Elexp Berg.
ARRATOI-TXAKUR
(V-gip, G-azp; arratoe-txakur V-gip; arratoin-xakur T-L; arrato tx. V, G). Ref.: A (arrato tx., txakur); Elexp Berg; ZestErret.
Perro ratonero. "Ratier" T-L.
Dendariyari korbata baten tratua gutxi iruriturik, deitu diyo mutill koxkor arratoi txakurren itxura bati.
Iraola 76.
Bere aldean dauka bere garratoin-xakurra, lapin zilotan usatua, bertze xakurrak xanpaz ari erbiaren ondotik.
Herr 18-9-1958 (ap. DRA
).
Amaika katu ta arratoi-txakurrek ere uzten ziteken bizia.
Ataño
TxanKan
73.
ARRATOI-ZULO.
Madriguera de rata.
Arratoi zulua diruri [bere begi zuluak]
.
Iraola 51.
Etxe guziyak goikuaz bera jiratzen, arratoi-zuloz betiak baleude bezela.
Alz Bern 59.