OEH - Bilaketa

962 emaitza u bilaketarentzat

Sarrera buruan (15)


Sarrera osoan (494)

Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
handi.
tradizioa
Tr. La forma antigua es (h)andi: Andia es sobrenombre medieval corriente. Es también la más frecuente y extendida en los textos. Al Sur, parece que aundi no se documenta hasta Larramendi; en los ss. XVIII y XIX se encuentra en CatCeg (31), Cardaberaz (Eg II 43), Lizarraga de Elcano, Aguirre de Asteasu (III 439), Echagaray (90), Iturriaga (Fab 105), Arrue (GB 79), Bilintx (74) o Arana (SIgn 84), siempre junto al más frecuente andi; a partir de aprox. 1880 la relación se invierte y es aundi casi la única forma empleada por los guipuzcoanos y alto-navarros en el s. XX. No hay ejs. de aundi en vizcaíno hasta Arrese Beitia (AmaE 51) y E.M. Azcue (PB 219), que emplean también andi, forma predominante aún en la primera mitad del s. XX (en su segunda mitad va siendo desplazada por aundi).
Al Norte se documenta haundi --junto a handi-- ya en INav (96); en el s. XVIII aparece en Urte (Gen 1, 21) y CatLan (94), y posteriormente en autores bajo-navarros o influidos por este dialecto, como Bordel (68), Joannateguy (SBi 151), Oxobi (130), Barbier (Sup 151), J. Etchepare (Ber 88), Zubiri (21) Arradoy, Xalbador (Odol 193) o Lafitte (in Casve SGrazi 17), que lo utilizan junto al más frecuente handi; algunos como Etchebarne (98, etc.) o Larre (109, etc.) emplean habitualmente haundi. Cf. además la forma hauntu en Chourio, Goyhetche, Lapeyre y Zalduby. En DFrec hay 1270 ejs. de (h)andi y 1045 de (h)aundi.
sense-1
1. (V, G, AN-ulz, L, BN, Ae, Sal, S, R; Lcc, Mic 7r, SP, Urt Gram 44, Ht VocGr 368, VP 6r, Lar, VocS 134, Añ, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H), haundi (V, G, AN, L, B, BN; Urt I 365, Lar, H, VocB). Ref.: Bon-Ond 154; A (andi, aundi); A Apend ; Lrq; ContR 517 y 530; Iz ArOñ y Als (aundi), Ulz (andíe, biatz), R 282 y 301; Etxba Eib (aundixa); Holmer ApuntV ; EAEL 208; Elexp Berg (aundi); Gte Erd 13 y 215; ZestErret.
Grande (en tamaño, magnitud, gravedad, etc.). "Grande", "quantioso", "gordo, abultado" &c. Lar y Añ. "(En gran) peligro está, perill andian dago" Lar. "Afamado, [...] omen andikoa" Ib. "Acudía mucha gente a nuestra iglesia, jendetze aundia zetorren gure eleizara" Ib. "Pecado mortal, bekatu eriozkoa, larria, astuna, andia" Añ. "Osasun handia, santé robuste" Dv. "Etzuten lehia handirik (Jaur), ils ne se souciaient guère de" Ib. "Arno handia, vin de qualité supérieure" Ib. "Aundi [...] En V es enfático de andi" A (nuestros textos no corroboran esta distinción, que tampoco apoya Azkue con ejemplos). "Andi egin, prosperar (V-m)" A Apend. "Aundi [...]. Oso adinekoei andi ere entzun daiteke inoiz" Elexp Berg.
Tr. De uso general. Cf. A: "La palabra 'mucho' aplicada a pasiones, líquidos, gases, etc., se traduce por andi. Emplear asko en estos casos es un barbarismo. 'Mucho miedo, mucha sed, mucho humo, mucha agua hay en el mar' no deben traducirse bildur asko, egarri asko, ke asko, ur asko dago itxasoan, sino bildur andia, egarri andia, ke andia, ur andia dago itxasoan". Esto se confirma parcialmente -en los textos. Así, p. ej., sólo hallamos beldur (bildur) asko en Añibarro (LoraS 110) e Iturzaeta (Azald 45), frente a beldur handi (bildur aundi, etc.) en Oihenart (Po 16), Mendiburu (IArg I 249), Cardaberaz (Eg II 201), DurPl (100), Monho (152), Moguel (CC 161), Añibarro (EL1 40), Guerrico (I 455), Aguirre de Asteasu (II 223), Duhalde (134), fray Bartolome (Ic III 303), Astarloa (II 118), Uriarte (MarIl 107), Lardizabal (154), Duvoisin (LEd 68), Arrue (May 126), Iturzaeta (Azald 194), Kirikiño (Ab I 98), Txirrita (B III 129), Zaitegi (Sof 168), Irazusta (Bizia 45), N. Etxaniz (Nola 31), Etxaide (JJ 217), Mirande (Pr 369), Anabitarte (Poli 137), Bilbao (IpuiB 36), Akesolo (Ipiñ 29), Aresti (MaldanB 202), T. Etxebarria (Ibilt 459) y Uztapide (Sas 149).
Hay egarri, egartsu (h)a(u)ndi en Pouvreau (Imit I 24, 3), Gasteluçar (63), Chourio (pról.), Maister (I 24, 3), Mendiburu (IArg I 247), Baratciart (238), Guerrico (I 426), Aguirre de Asteasu (I 474), J. J. Moguel (BasEsc 216), Añibarro (EL2 179), Arrue (GB 49), Arrese Beitia (AmaE 43), Mendigacha (122), Kirikiño (Ab II 71), Eguzkitza (GizAuz 148), Zaitegi (Plat 105), y ningún ej. con asko, anitz o similar.
Sin embargo, encontramos ur asko en Iztueta (C 66), Iturriaga y Uriarte (Dial 44), Urruzuno (Urz 53), Azkue (BeinB 55), Echeita (Josetxo 252), Goñi (32) y Munita (73), pero ningún ej. seguro de ur handi con este sdo.
Gilza porra andiaen jabe zan. MLastur 23. Kolpe andiak. AzkPo IV. Soldata aphur bategatik hartzen pena handia. E 11. Tormenta handi bat altxa zedin itsasoan. Mt 8, 24. Eta bil zedin harengana jendetze handi. " Grande multitude s'assembla vers lui" . Mc 4, 1. Eta haren boza ur handién hotsa bezala. " Grosses eaux" . Apoc 1, 15 (He, TB, Dv, Ip, Ur (G) ur handi; IBk itsaso ). Aditu eben ots andi bat. Lazarraga A, 1152v. Eben datoz salbaje andi bi. Ib. A, 1153r. Trabaju andi aietatik. Ber Trat 109r. Zauri handietarik zen / hurran odolez hustu. EZ Noel 97. Bizitzen dira [...] libertate handian. Ax 164 (V 111). Gatx andiren bat. Cap 97. Artha handia behar dugula haren ongi serbitzatzeaz gauza handietan eta goretan xipietan eta beheretan. SP Phil 377. Gastelu zahar hura da unzi baten bela bezain handi. INav 49. Haitatü beitzian Errümeko hiria, mündüko handiena. Bp II 121. Prezio andigoan gero saldutzeko. OA 164. Espainian dohatsuki gerthaturikako gauzen parte handi bat. ES 115. Zodiako guzia, zeru-troza aundi ura. Lar SAgust 3 (10 andi ). Gurutze andi bat egitea. El 24. Ematen darozkigun laguntza handiak. He Gudu 155. Zein andia dela uste dezu zeruko jauregi Jangoikoaren itxe hau? Mb IArg I 237. Hartu zuen itze handi bat, sartu zioen burutik. Lg I 203. Zer gauz andi estali, edo zer misterio asi zan horduan agertzen? Ub 103. Ezta [metitzen] ere kentzean dibersio indaizkénak bekatu andirikgábe. LE Bail 224 ( Doc 254 aundi ).
(s. XIX)
Sarri egiteak dakar erraztasun andi au. LoraS 89. Bizitza ontzeko gogo andi gabe komulgatzen diranak. AA I 541. Osasun-eskasa gatik, edo lan handitan hari beharrez, ezin barur ditekenak. Dh 57. Sazerdotetziaren karga andija jasoteko bildurra gaiti. fB Ic III 303. Exenplu gaixtoak bere indarra hartzen du [...] emaiten dutenen nonbre handitik. Jaur 119. Otzik eta bero aundirik egiten ez badu beintzat. " Mucho calor" . It Dial 41 (Ur, Dv e Ip bero (h)andirik; v. tbn. bero (h)a(u)ndi Ax 583 (V 375), Tt Onsa 103, Mb IArg I 382, Ag AL 127, Altuna 62, Tx B II 206, JAIraz Bizia 28, Anab Poli 105, Salav 48, Uzt Sas 354). Arrisku andi onetan jarri zan mutil gazte bat. Ur MarIl 65. Hedatu urrunago gose handirekin. Hb Esk 48 (v. tbn. gose (h)a(u)ndi Volt 165, SP Imit I 24, 3, Cb Just 53, Mg CO 6, AA I 400, Ag Kr 58, Mdg 121, And AUzta 66, Ardoy SFran 36). Jakin ezazu, ondore andi baten buru eta aitatzat Jainkoak artua daukala. Lard 23. Egungo egunean, Frantziako laborantza handi guzietan badira halako edo halatsuko tresnak. Dv Dial 68. Oraziuaren indarra aundia da. Bv AsL 73. Prosesione handi bat egin izan zen. Ip Hil 24. Apez jakitate eta saindutasun handiko bat da. HU Zez 162. Guzur andiak ezarten iakaz / aldi oneri ganera. Azc PB 352.
(s. XX) Eruapen andiko ta biotz oneko kristiñau zintzo ta egiazkoak. Ag Kr 212. Uharte handietan, hala nola Cuban, Madagascarren, Caledonian. JE Bur 205. Eman zidan laztan andi bat. Urruz Zer 16. Trein harrabots handi batzu hautemaiten dira hemen. Barb Sup 25. Oinaze handirik etzian haatik. Const 36. Bera zan Bizkai baserri bateko semia, euzko-mutil eredua, andiya, indartsua, berba gitxikua. Kk Ab II 182s. Egunkari ori benetasunaren mallakoa bear ba-du, ezin izan aundia, orri askoduna. Ldi IL 149. Ostiralean lan aundirik ez dala asi bear. JMB ELG 78. Nik ez niken beintzat nai iri aundi batean eortzi nindezaten. Or QA 116. Ikusi ebanak eta entzun ebanak zauskada aundia egin eutsen Txanton gizon aul erkiñaren biotzari. Erkiag Arran 169. Ta gauza biribil andi bi erakutsi eutsozan. Bilbao IpuiB 116. Besteak begi handi batzuekin beha zauden. JEtchep 103. Unibersidadeak, ordea, egikizun aundi bat du betebearrekoa. Vill Jaink 8. Gizon ori ezagutzen nuan eta gorroto aundia nion. Salav 15. Hain zen haundi haren larderia, nun azkenean obeditu baitzioten mariñelek. Ardoy SFran 247. Zozokeria handia litzateke. MEIG VIII 110. Kuaderno haundi bat atera zuen. PMuj ( in MEIG I 95 ).
azpiadiera-1.1
(gral.; H), haundi (G-azp, AN-gip-5vill, B) Ref.: A; Gte Erd 24, 76 y 181. (Con valor cercano al de cuantificador). "Bihi handia bildu da aurthen, on a fait cette année une grande moisson de graine" H. "Significa 'mucho' con palabras que denotan cierta expansión, como las pasiones, líquidos, gases, etc. Ke andia, mucho humo. Ur andia dago osiñean, hay mucha agua en el pozo. Se ha de evitar, por bárbaro, el uso de asko (anitz, berein, etc.) en vez de andi en estos casos" A. "Ezta denbora aundia (AN-gip-5vill), denbora aundirik eztut izan (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 76. "Denbora handia eman duzu jin gabe (BN-arb)" Ib. 76. "Jende aundia il da (= asko) (B)" Ib. 181. v. asko.
Eta zen belhar handi lekhu hartan. "Or y-avait-il beaucoup d'herbe" . Io 6, 10 (He sorho handi bat, LE belarkéta andi-bát; TB hainitz belhar, EvS belhar hanitx ). Haize handia da eta borthitza. Volt 138s. Eta luzamendu hautan zebillala, denbora handia iragan zeikan. Ax 53 (V 34; v. tbn. denbora (denpora) handi en Lç Mt 25, 19, Lazarraga A 1147v, Cap 127, Mb IArg I 183, Brtc 76, Dh 71, Hb Esk 161, Laph 45, Ardoy SFran 251; denbora anhitz (hainitz, hanitz, hanitx) en Ax 268 (V 179), Volt 204 (hañitz), Brtc 56, Dh 56, Xarlem 1526, Ip Dial 79; denbora (denpora) asko en DurPl 84, Añ LoraS 118, AA II 120, It Fab 258, Izt C 61, Lard 539, Ur Dial 79, Arr GB 29, Aran SIgn 21, Xe 179, PE 86, Bv AsL 59, Apaol 82, Itz Azald 144, Moc Damu 22, Iraola 23, Tx B I 193, Muj PAm 44, Munita 71, Etxde JJ 160, Txill Let 79, Erkiag Arran 108, Bilbao IpuiB 90, SM Zirik 67, Basarri 119, And AUzta 82, Anab Aprika 66, Izeta DirG 39, Osk Kurl 176, MAtx Gazt 8, Alzola Atalak 107, Berron Kijote 31). Geadar minakaz jente andia. EgiaK 88. Diru andia ostu zuen kriaduak. Cb Just 71. Isuri zuen Jesusen oinen gainerat belhar miragarri eta diru handia egiten zuen baten uretik. Lg II 217. Beatza potoan sartzen bada, apar andia altxerazten bada. AA II 167. Jende andia zerraikiola. Lard 391. Ke andia dago. A BeinB 39. Belar aundia zegon toki artan ta. Ir YKBiz 210. Naiz euri aundiak izan. Munita 20 (v. tbn. euri andi en Mg CO 277, Astar II 242, It Fab 226 y Or Tormes 33). Aize haundia egiten zuen. Arti Tobera 279. Lapur auek eskola aundia dute. Izeta DirG 82. Elur aundia egiten zuanean. BasoM 77.
azpiadiera-1.1.1
En contextos negativos. " Eztu diru handirik, il n'a pas grand argent" H.
Ondasun andirik ez izanagatik. Mb IArg I 203. Ondasun andirik ez duana. AA I 594. Izerdi andirik zetan bota ez daukagu. fB Ic I 25. Zer emon andirik bere ez daukagu. JJMg BasEsc 248. Zer dute bada zer ikusi oen aldean Gatzagako, Lenizko, eta Hernio-mendikoak? Ez gauza andirik! Izt C 135. Negar andirik utzi gabe, Jaunari kontu eman zion. Lard 216. Gauza handirik ez dut, bainan denak ere ez nuen nahiko nihork eramatea. Hb Egia 22. Ez nakiela oraino gauza handirik. Elzb PAd 35. Ez iduri, behatzale handirik badutela ere. HU Aurp 167. Suetetik kanpoan eztabe esateko gauza andirik egiten. A BGuzur 113. Orduan ere etzuten ardo edate andirik egiten Zabaletan. Ag G 23. Eneban bear bazi andirik yateko. "No había menester muchas armas para comer" . Or Tormes 53. Ez dago arrunka aundirik / alderdi onetan. Tx B 218. Ez dut gauza handirik, ez; bainan kuarto bat artho baitut aixtiantxet ekarria errotatik. Barb Leg 130. Isil itzuliz, neskak itz aundirik ez du. Or Eus 105. Nik ez dakit gauza handirik. Lf Murtuts 16. Izotz aundirik ez du nai. Toki eze-gizena bai. Munita 43. Nihork nihun etzion uli handirik bilatzen. Zerb Azk 103. Ez zuan ezagun arpegian gorritasun aundirik. Anab Poli 28. Kaleetan ez ebillen ez, lagun andirik. Erkiag Arran 49. Neuk be etxiat gauza andirik entzun ba. Bilbao IpuiB 238. Etzuen jostatzeko puskiletan sos handirik xahuarazi. JEtchep 28. Zure alabak ez du zentzu handirik. Larz Iru 130. Etzan lenengoan aukera aundirik agertzen. NEtx LBB 69. Sartu zanian kilo aundirik / etzun ekarri pixura. Uzt Noiz 45. Horiek entzun eta baitut segurtamen, / uso saltsa haundirik ez dugula janen. Xa Odol 255.
v. tbn. Ardoy SFran 32. Haundi: Sor Bar 21. Lek EunD 42. JAIraz Bizia 40. Etxde AlosT 7. Ugalde Iltz 61. Zait Plat 113.
azpiadiera-1.2
(S; SP, Lar, H, Lh), aundi (V-gip, G-azp). Ref.: Lrq; Elexp Berg; Gte Erd 181. Importante, ilustre; importante, influyente. "Bere burua handi daduka" SP. "Etxe handikoa, etxe handitakoa, qui est de grande maison" Ib. "Handiek nahikara, txikiek ahalara (O)" Ib. "Ricahombría, dignidad de los antiguos ricos hombres, jaun andien goiendea" Lar. "Ethorki handia" H. "Handiek handi ara, les grands et nobles (agissent) en nobles et grands" Lh. "Illustre, célèbre. Familia handiko gizuna" Lrq. "Handik, les grands, les nobles, la noblesse" Ib. "Funziño demasak euzken, eta jente aundixa" Elexp Berg. "Aundienetik aundienera iltzen ari dira (goi mailatako jendea) (G-azp)" Gte Erd 181. Tr. De uso general.
Jaun Diaz Arokoa, / Zald[...] andi Españakoa. LHaro 1s. Bera handi izan arren, preziatzen xipia. E 91. Hura izanen dun handi, eta eritziren ziaión Subiranoaren Semé. Lc 1, 32. Andiok barriz / utra negoziadurik, / euren etseak / oi ezin defendidurik. Lazarraga A28, 1202v. Mediku andi batek. Ib. B16, 1201v. Andiak andiro. RG B 40. Non dago Andre ain sandu eta andiori? Ber Doc 133v. Ikhus ezazue zeuen / Iauna beheratua, / zeruetan handi dena / lurrean ttipitua. EZ Noel 52. Oraiko tipiak, debozinoaz minzatu behar bagara, bere buruak handi egiten dituzte. Harb 420. Ikhusiko duzu iende handi batzuen etxetan. Ax 54 (V 35). Horra zein bizitze doatsu daraman gizon hark, zein aberats, zein handi den. SP Imit I 22, 2. Adora zazue humilki / handi guztien handia. 119. Hirur jaun handi izarren onsa ezagützale ekhia iaikiten den herrian zaudianak. Bp II 24. Harma gizon handi bat. ES 177. Nola zan jaun andi bat jaioko Belenen. Acto 34. Aiñ arro dabill [...] non dirudien, iñor ere eztaukala ezertan, naiz dala aundi, naiz txipi. Lar DT CCXIV. Zer merezimentu izan det etortzeko nigana ain Jaun andia? Iraz 59. Izen handi baten itzalaz, jente hanitxen adixkideguaz [...] eztüzüla axolik. Mst III 24, 2. Utzi zuen bera len zen bezain gizon andi errespetatua. Mb IArg I 195. Korteko andi ta errege asko. Cb Eg III 331. Samuel saindu handi bat izan behar zen. Lg I 251. Egun bakhar batez handi den presuna bati bezala. Mih 27. Hau zan Juda zeritzan Jakob-ren seme baten odoletik ta etxetik zetorren gizon andi bat. Ub 38.
(s. XIX) Elizako santu andi batek. Mg CC 142. Munduko handi guziak baino gorago altxatuak. Dh 261. Persona andi bat dalako [murmuretan dabena] . fB Ic II 200. Zeruko prinzipe andi arei mesederen bat egiteko. Astar II 289. Errege handi bati dohazkon berthute eta kalitate handi guziak. Jaur 405. Santa Ana deitzen zitzaion Almirante andi ospatsua. Izt C 128. Israelko gizon eta emakume, zar eta gazte, andi eta txiki guziak. Lard 71. Yesus eztela Yainko, bainan gizon handi bat. Hb Egia 88. Doña Marina Saez Licona, etxe handi batetako alaba. Laph 1. Kaballero aundi oik. JanEd I 100. Jaungoikoaren eta gizonen begietan andi egiñ zuen. Arr May 193. Pasteur: hil handi bat. HU Aurp 75. Erriko andiak min labanagaz / beti dodaz nik erosi. Azc PB 242. Haur handi bat da jaiotü, / alagera gitian. UNLilia 14.

(s. XX) Edozetatik artu oi dau bere burua apaindu ta andi egiteko erakaia. Ag Kr 79. Herriko jende handien azturak. JE Bur 36. Eztet uste Krisostomo andiak ere egokiago ta kartsuago azaldu zezakeala. A Ardi 119. Jaun ezin aundiagoko batekin itzegittera dijoana. Inza Azalp 127. [Gizon] hobeagorik ez zuten nahi Doniandar jaun handienek. Barb Sup 172. Gora Imanol, gixon andijoi, / Agur Aznar-Zubigarai! Enb 152. Zer esan bear duten etorri diran jende aundiak. Lab EEguna 101. Italiko lur azal guzia gizon aundi oien goi-arnasak eda zuten urrin gozoaz usaindurik arkitu zun. Etxde JJ 239. Predikari handi bat heldu zela ikusirik. Zerb Azk 54. Aundien ikuskari ta iostetak. Or Aitork 22. Bidez esaten zuen au, gutxi gorabera, filosofo aundi batek. Txill Let 137. Nor garan jauntxu aundiagoa / ori jakin nai nuke nik. BEnb NereA 113. Gure Axular aundia. Basarri 49. Erabateko batasuna, ordea, Alexander Aundiak iritxi zuen. Zait Plat 37. Orai aberastua, nausi handi bilatua duk. Larz Iru 60. Ttipiak, handien zimino. EZBB II 115. Nere gogoan Loiola eta Saint Cyran, aurrez aurre. Euskaldun bi. Euskaldun aundi bi. Alzola Atalak 87. Japoniako jaun haundi bat "zerrien" eta "zakurren" lerroan denen aitzinean ezartzerat menturatzen zena. Ardoy SFran 289. Alifanfaron enperadore aundia. Berron Kijote 195. Gatozen berriro Barojagana. Zertan da handi? MIH 271.
azpiadiera-1.2.1
(gral.; Aq, Arch VocGr). Ref.: A; Elexp Berg. (Con valor irónico o peyorativo). "Zu andi ta ni andi, nork gure afari arri?" Aq pág. 64. "Fier" Arch VocGr. "Altanero, arrogante. Zu andi ta ni andi, guk egingo dogu Garamendi (V-arr), [...]. Zu handi, ni handi, nurk erranen du gure astori arri? (G, Sc, R)" A. "Zu andi ta ni andi, nork guri afaria jarri?" Ib. "Batek andi, besteak andi, se dice de dos que porfían" Ib. "Se dice, con cierta sorna, de los que se creen superiores. Orrek bere denpora guztian izan die aundixak" Elexp Berg.
Zerengatik orrein pretensione banoak artzen ditu, zierto, egia da, andi asko da. (Larrasoaña, 1606). ReinEusk 116. Hi handi ni handi hisikaturik egoiteak, handirasunetan ibiltzeak, amorerik ez emaiteak. Ax 295 (V 196).
azpiadiera-1.3
(Ref. a cantidades).
Bai, bost peseta aundi gastatu ditut. Sor Gabon 59. Len etzuben diña izaten libra tabakua iru illabeteko, eta libra orrek, amar errial aundi baliyo zituben, enetxua. Moc Damu 28. --Malen, ekatzu pesetatxo bat; etzait arkitzen patrikaran txanponik eta. --Zer! Peseta aundiya? Ez, ez, asko dezu errial bat. Ib. 30. Milla erreal, milla erreal andi atara deustaz dirua zer dan be eztakian agure zikiñ orrek! Ag Kr 150. Iru peseta andi emon daustaz. (V-m) "Me ha dado nada menos que tres pesetas" . A EY III 313.
azpiadiera-1.4
(Ref. al tiempo). " Bi hilabethe handiz, pendant deux longs mois" Dv.
Lehengo kaputxinek, zazpi urthe handiz, / ibili behar zuten haintzurra izerdiz. Hb Esk 100. Izango ditut, pixkabat pensatzen egonaz, ogeita zortzi. Ogeita zortzi urte aundi! Nola dijuan denbora! Moc Damu 10. Bere sorbaldetan larogeta bi urte andi jasoten zituan gizona. Ag Kr 87. Ta zortzi illabete andian eztik ezer aditzen eman? Ag G 265. Ni emezortzi urte aunditan, elizara bidea galduta ibili nauk. A Ardi 104. Aurtengoarekin datozela berrogei ta amar, Ameriketara aldegin zuanetik; [...]. Berrogei ta amar urte aundi! Ez motxak, gizonaren bizitza laburraren konturako. Mok 5. Isaak eta Rebeca hogoi urthe handiz egon ziren haurrik gabe. Zerb IxtS 22. Arako beste Garbitegi artaz, oraindi bazetunat ametsondo gozakaitzak. Ogei ta zazpi urte aundi! Or QA 101. Sei illabete aunditan eguzkiaren eta egunaren argi izpirik ezagutu gabe. Etxde AlosT 54. Bi urte aundi ziran bere seme-alabak ikusi etzitula. Etxde JJ 222. Amar urte aunditan bizi izan zan Platon erbestean. Zait Plat 12.
azpiadiera-1.5
(En nombres de cargos o dignidades). v. nagusi (II, 1).
Eraman dezatenzát Felix gobernadore handiagana. Act 23, 24. Aaron sazerdote handiaren beztidurak. Ax 458 (V 298). Sazerdote andiak bezala berak [Jesu Kristok] zure pekatu guzien barkazioa dizula. Cb Eg III 270. Aphez-handiek erran zeren: eztügü beste erregerik Cesar baizik. EvS Io 19, 15 (Lç Sakrifikadore prinzipalék, HeH y Dv Aphez nausiek, LE pontifizeék ). Parisen egin zutenean [...] besta bitzi, tzar, pagano, inpio bat, Chaumette bide zen aphez handi. Elsb Fram 87 (v. tbn. apaiz (ap(h)ez) (h)andi en EZ Man II 69, CatLav 391 (V 188), Lg I 260, UskLiB 38, HeH Mt 26, 3, Lard 120, Hb Egia 104, Dv Num 35, 25, Jnn SBi 28, Elsb Fram 123, Ip Hil 162 y Zerb IxtS 40).
azpiadiera-1.6
(Momento) crítico, oportuno.
Maats luku (mordo) ederrak izateko, garain aundiyan (en tiempo oportuno) altsunak iñausi bear zaizte. Ayerb EEs 1912, 156.
azpiadiera-1.7
Con el suf. -dun . "Montantero, el que pelea con montante, ezpata andiduna " Lar.
Laburra, zabalotea, beso ta isterrez oso lodia, buru aundiduna. Ag G 170. Garrantzi andiduna dalako. ForuAB 69. Dei egin eutsoen beste osalari entzute andidun bati. Kk Ab I 22. Biotz aundidun olerkarija. Enb 143 (137 andidun ). Badira maitadunen artean min gutxidun batzuk, besteak min aundidunak. Anab Usauri 88. Antziña-antziñako kutsu aundidun kopla batzuek. Lek SClar 102. Pago, aretx eta gaztañe adar andidunez yantzirik. Akes Ipiñ 23.
v. tbn. GMant Goi 16. Otx 119. Aundidun: Zait Sof 165. Vill Jaink 121. Ibiñ Virgil 95.
azpiadiera-1.7.1
Aragi bako agura / zega andiduntzarra [= 'de enorme guadaña'] / ereiten dabilena / munduan negarra. Azc PB 58.
azpiadiera-1.8
"Mus, [...] hay en cada mano cuatro lances diferentes, andia, txikia, parejak, jokoa " Lar.
Ordago emaiten dizut aundira. Auspoa 97, 19.
sense-2
2. Gran, que es algo en gran medida. " Ni hori baino hobendun handiago niz (BN-arb)" Gte Erd 132. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos.
Enetako ohoin zira, ohoin ere handi zira. E 183. Erroi, adaburu andia. (Pamplona, 1565). ReinEusk 60. Paillarda handiaren damnazionea. Apoc 17, 1. Haren aita zen abarizios handi bat. Volt 194. Nori bere eredura ematen dio pena / Bekhatore handienei halaber handiena. EZ Man I 109. Guti da zahartzean gaztean baiño zalhuiago, arinago eta iauzkalari handiago. Ax 180 (V 122). Da uren arerio andia. Mic 14v. Edasle handia ezta bethi minzo egia. O Pr 570. Ximiñolariek ere bere artean dadukate hark bertute geiago duela nor ere burlari, trufari eta irri egille handiena baita. SP Phil 285 (He 285 irri eragillerik handienak; Echve Dev 325 burla egiteko habilidaderik geiena dutenak). Etsai handiak baketu. 85. Munduan den sabeldarraiorik handienari. ES 167. Bai ta errege aberats-emalle andienak bere etor-aldian utz dezakena. Mb IArg I 367. Limosnari andia zan. Cb Eg III 363. Emazte bekhatore handi bat. Lg II 136. Hau zen gaztea, ungi egina eta dantzari handia. Ib. 160. Halako adina igaranki hari laisterka doana da següro erho handia. Egiat 245. Jesu-Kristoren etsairik andienak. Ub 85.
(s. XIX) Badira beargille andien artean ere nagi, alper galantak. Gco II 75. Arima jainkotiarrena gaxtaginik handiena bezain segurki hil beharko da. Dh 117. Miina ongilla andija da, ondo erabili ezkero. fB Ic II 182. Zenbat eta sarrijago zuazan [...], ainbat eta bere adiskide andijago izango zariala. Astar II 232. Izan naz Demonioaren adiskide andija. Ur MarIl 112. Zeren [...] zoro andi bat izan naizan. Lard 178. Sinheste-gabe handienek atzematen diotzate Elizari alderdi onak. Hb Egia 142. Eztü lürrak etsai handiagorik aberiaren aztaparra baino. Ip Dial 62 (It, Dv etsai (h)andiagorik; Ur ez dago gauza kaltegarrijagorik lurrarentzat). Ni naiz jale aundi bat. Bv AsL 109. I beti izango aiz berritsu aundi bat. Apaol 25. Hain bekhatoros handiari. Jnn SBi 78. Gogo hoberekin Jinkoari egin zeioen haren sakrifizioa, Aita eta Ama Jinkotiar handi haiek. Ip Hil 40. Mundu katolikoan den populu fededun handienetarik bat. HU Zez 77.

(s. XX) Ardiak hala ausikirik hobendun handia zela. JE Bur 19. Eztaki taraska aundi bat dala? Iraola 71. Gizatxar alper andia langille zintzoen artean, nola egokitu? Ag G 329. Etzala eder egiten zu bezelako euskalzale andiari erdal-ezkutitzik bidaltzea. A Ardi 99. Urte askotan espetxian egoteko nekia ezarri eutsoen, errubako gixajo andija! Kk Ab I 46. [Txori buztanikara] artzaien adiskide aundi baita. Or Mi 36. Gizartekerizale asko ameslari andiak dira-ta. Eguzk GizAuz 114. Txatxu aundia zan alako gizona! TAg Uzt 163. Pelagius eta Nestorius heretiko handien mendea. Zerb IxtS 100. Yaiotzez itzontzi aundi aiz. Zait Sof 170. Bai, pekatari aundi bat naiz. Etxde JJ 262. Abere-zale andia izan naz ni beti. Bilbao IpuiB 261. Jakintsu geienen antzera despistau aundi bat ei da. SM Zirik 111. Elizia, jausi adi, eta pekatari aundi au artu egik azpian! And AUzta 80. Gaizkille aundiak heroe biurtu. Vill Jaink 177. Alper alproja aundi bat. NEtx LBB 179. Guzurti aundi bat zala. Etxba Ibilt 459. Hobendun haundi gintaizke. Xa Odol 85. Karlatar andia ei zan elizgizon au. Etxabu Kontu 58.

v. tbn. Harb 100. EgiaK 89. Tt Onsa 135. Mb IArg I 272. AstLas 20. Xarlem 72. Mg CC 246. Añ EL1 61. AA III 370. JJMg BasEsc 68. Astar II 91. Zav Fab RIEV 1907, 540. Jaur 118. It Fab 93. Arch Fab 159. Dv LEd 202. Laph 56. Urruz Urz 55. Elzb PAd 67. Arr May 33. Elsb Fram 87. Arb Igand 188. Azc PB 112. Mdg 127. Otx 113. Osk Kurl 37. Aundi: Inza Azalp 104. Lek EunD 42. Erkiag Arran 105. Izeta DirG 76. Alzola Atalak 79. Ardoy SFran 146. Berron Kijote 71.
sense-3
3. (gral.; Dv). Ref.: A; Lrq; Gte Erd 20; ZestErret. "Handi da ez baita heldu, il est surprenant qu'il ne vienne pas" Dv. "Andi atzeman, reputar extraño" A Apend. "Étonnant. Handi zitak, cela m'étonne" Lrq. "Aundia da nola ezpaitu burua autsi (AN-gip), aundia da nola eztun burua txikitu (G-azp)" Gte Erd 20. "Haundiya dek! Nehikua jana bazala, nehikua jana bazala, ta oain falta" ZestErret. Cf. Lf Gram 279: "Dans une proposition positive l'adjectif handi, au sens de 'étonnant', se met généralement au nominatif singulier. Handia da ez baitu lepo-hezurra hautsi. Ez da handi ez baita eskolarat agertu. Ez dut batere handi kausitzen harek egitea, ez balu egin, ba, handia litzaiket".
Es particularmente frecuente en contextos negativos y exclamativos; así, p. ej. (h)andia da! '¡qué raro! (en sentido irónico)', que difícilmente puede tener ese significado sin una entonación marcada. v. Elexp Berg: "Aundixa izan, harritzekoa izan, ironiaz, alderantzizkoa adierazi nahiz. Aundixa dok pa beti igual izatia" Elexp Berg. "Aundixa da ba ori be zuri pasau biar izatia" Ib.

Ezta beraz gauza handia baldin haren ministreak-ere iustiziatako ministretara transformatzen badirade. 2 Cor 11, 15 (He gauza handi, Dv, IBe, Bibl handi; TB estonatzeko, Ol, Ker arritzeko ). Ordea zer da handirik baldin zu, erhauts eta ezdeus baizen etzaren hori, gizon baten azpiko iarten bazare? SP Imit III 13, 2 (Mst gaiza handia deia; Ch zer da miresteko, Ol zer ote da arritzekorik, Leon zer mirakulua ). Gauza guziz andi, eta arritzekoa izan zan, Trinidadeko bigarren Persona gizon egitea Birgiña txit Santaren sabelean. AA I 553. Berriz ere diot, gauza zait handia / Orak larga dezan ahoko zathia. Gy 128. Horra Bernardotte errege; etzaitzu handi dela? "Quid magnum" . Hb Egia 120. Laneko buruzagiek handi atzeman zuten galdea. Ib. 18. --Ez da ene baithan sartzen nola daitekeen hori. Handia zait! --Handia balinbazaitzu ere, ez da gutiago egia. Dv Lab 361. Ez da gauza andia fortuneak joten, / Dabezanak sarritan direala illten? AB AmaE 323. Anartean handi zaukuna da, gertakari hori hola balin bada, nola ez dugun orok jakin iragan buruiletik, uztail hau arte. HU Aurp 187. Baña ori gauza andia zan! Ainbat andia! Gizaldi luzeetan alkar ikusi eziñik egozan arraza biak [...], alkartu! Ag AL 68. Alda edo era batera juango da nigaz Elantxobera ta zugaz Motrikura. Andija ezta au? A BGuzur 155.
(s. XX) Laborarien elgarretaratze hori handi zauku egiazki, beren itzalak berak hain ardura izitzen baititu gizagaizoak! JE Bur 201. Zuzena izango alda mutilla, geurea data. Andia da orratik ezer ez geiago adieraztea! Ag G 121. Aspalditxotik dakigu señak begiak zabalik jaioten direala [...]. Andia da au gero! Zam EEs 1917, 64. Andija dok! Ikaratu egiten zarie nik au jantzi dodalako. Kk Ab II 15. Andia da gero kontu au! Ib. 112. Aundia! noizean bein --ala bei-umatzez-- / nagusia ikullura jetsi oi da gauez. "¡Cosa admirable!" . Or Eus 145. Ez da handi beraz Euskararen hatzen bila ibili badira jakintzariak. Mde Pr 215. --Galdu diat zer nahi sos Hazparneko partida hortan. --Handi duk hiretzat. Musean irabazten duk ardura. Egunaria 5-6-1961 (ap. DRA ). Gauza andia zeritzaioten buruagoaren agindupean bizi izateari. Zait Plat 117.
azpiadiera-3.1
Excepcional. " Orduan Donostiara joatia gauza aundixa izete zan " Elexp Berg. " Errentiakin juten zienian eskillara-buruan emote ei eben arrautza bi ta baso txiki bat bete ardao, eta ogixa. Da aura aundixa " Ib.
Arraultza bat jatea gauza andia zeritzan. Cb Just 32.
sense-4
4. (Dv).
" Itsasoa handi da, la mer est grosse" Dv.
Bela guziak harturik, / Belatxoa anekaturik / Untzia badoha segiz / Itsasoa handiegiz. BertsZB 97. Aterako gaitu tentazinoeko olasta ta itxasandietati. CrIc 79. Bere kontra jarkiten diran persegimentu, itxas andi edo olasta aserratubak. Ib. 142. Itxasandirik, itxasandirik, izaten badot / alturan nago geldirik. DurPl 74. Itxasoak andien andiz ganez eginda. EL2 44. Itxasoa geroago ta andiagoa etorren, olatuak geroago ta indartsuago. Ag Kr 91.
azpiadiera-4.1
(Marea) alta.
Baldin itsasoa handi bada. INav 50. Nahi baduzu sarthu Seint Lucasen itsaso handiarekin. Ib. 20. Itsasoa aphur bat haundi bada. Ib. 37.
sense-5
5. " Zein da zure semeetarik handiena? quel est le plus âgé (grand) de vos fils?" H.
Zein ederki ta laster ikasten duten euskera gaztetxo euskara baño enzuten ez duteenak. Berriz badator Euskalerrira erdaldun andi edo azi bat, zein nekez, ta gaizki! Mg CC 215. Nola umiak ala / eta aundiyak, / utzi pekaturako / bide ondatiyak. Ud 94. Haurrer eta lagünguarik gabe diren handier ere Katiximaren erakusteko. CatS IX. Gu baño andijaguak ziranak esaten eben eurak be entzun ebela lukainka-mutur orren ipuin ori. Kk Ab I 62. Agure zaharrenaren orde, etxeko-alaba handiena zela korda-buru. Zerb Azk 32. Galdegin zuen neskatxa ttipietarik handienak. Mde Pr 86. Iakobi kendu nai ukan baitiozo beure bigarrengoaren lotsa, "aundienak txikienari men zegion". (Rom 9, 13). Or Aitork 169 (Lç gehienak, He lehena, TB lehen sortua, Dv, IBk, IBe, Bibl zaharrena(k), Ol lena). An ikusi bear gizon aundi aiek malkoak begietan. Anab Poli 66. Lau seme aundi or dituzute / Jaungoikoaren ministro. Basarri 23. Baña ttipiegia zan oraino, berak eta besteek egiten zutena neurkin berdinarekin negurtzen jakiteko. Handi edo ttiki, ikasi othe du hau iñork? Osk Kurl 137. Gero, azi zanean, eta mutil aundi egin, kontu asko asmetan ebazan. Alzola Atalak 87. Gizon aundiak badaude emen, / mutikuak e bai onak, / orain gazteak diraden auek / dira geroko gizonak. Uzt Noiz 50.
sense-6
6. (Precedido de adv.).
Baina ia etxetik urrun handi etzela, Zentenerak igor zitzan adiskideak harengana. Lc 7, 6 (He urrun handi). Eztetzatzula desira urrun handi diren gauzak. SP Phil 386. Ezta urrun handi Blanxadiaren puntaren trebesetik. INav 130. Franziako euskaldunak esaten dabe yan, yausi, yo, yagi; eta alan esaten ebeen antxina, eta antxina andi bagarik, euskaldun guztiak. EL2 8. Emeko guztijoen iguingarri ixango gareana luzaro andi barik. Otx 125.
sense-7
7. (Precedido de adj., hablando de estados del cuerpo). " Ez naiz gose handi, je n'ai pas grand-faim" Dv. v. ERI HANDI (s.v. 2 eri), GAIXO HANDI, IZORRA HANDI.
Baña oin igarten dot gose andija nazala. Altuna 84. Zirkua galgarriro maite zula ikasi nuan, eta larri-aundi nindagon alako itxarokizuna galtzeko edo galduxe nulako. "Graviter angebar" . Or Aitork 137.
sense-8
8. (H, que cita a Ax) .
(Adv.). Mucho, en gran medida.
Trabaillatzen dena edo egitekotan dabillana, eztu haragiak tentatzen-handi. Ax 378 (V 249).
azpiadiera-8.1
(Precedido de adj.).
Gaxoari ezer ez arrazi gabe, kaltegarri-andi daitekelakotz. FIr 171.
azpiadiera-8.2
Ezen ordu artean, [Menelik erregea] gurekin bathandi zen. Prop 1881, 21 (Dv traduce "il était intimement lié avec nous").
sense-9
9. (L, BN, S ap. A ; Dv) .
(Uso predicativo). " Ez naiz harekin samur, bainan handi gare biak, je ne suis pas fâché avec lui, mais nous sommes en délicatesse" Dv. "Estar de esquina, tener tratos de amistad a medio romper. Lehen adiskide min ziran, orai handi ikusten ditut, [...]. Haundi [sic] gira (Lc, BNc, Sc), estamos algo distanciados" A. Cf. HANDIAN.
sense-10
10. (Vc ap. A). (Precedido de part.). "Indica una acción no bien acabada. Buru buruan jo ta il-andi itxi najoan (V-m), le pegué en medio de la cabeza y le dejé medio muerto" A. "Egosi-andi eizu orain lapikokoa, gero be astia bago obeto egiteko-ta (V-m), deja ahora medio cocido el puchero" Ib.
sense-11
11. (Uso sust.). " Aundixak eiñ, matrakakeriak, parrandak etab. egin. Urte ederrak pasau giñuzen guk an, aundixak eindda e " Elexp Berg. " Aundixa etorri jaku (V-gip), au da zoritxarra! (G-azp, AN-gip)" Gte Erd (189). " Haundiyouak in, hori eginez gero, pertsona horregatik edozer gauza espero daitekeela adierazteko. Horrek oaindik haundiyouak ingottu " ZestErret.
Danok dakie emen zeiñ etxetako alabea azan, da zeiñ ona, ta zeiñ ederra, ta. Baiña, Iesus! Iesus! euk bere andiak esaten ditunan. Ag AL 19. Andiak esaten ziran: [...] onenbeste diru kendu ziotela [...], ta eztakit beste orrelako zenbat albiste. Ib. 63. Aundiak esan ondoren. Garit IpuiL 50. Azukre-koxkor bat atera ta eman izan ez ba'nio, aundia gerta zitekekan gure etxean! Ldi IL 18. Txomin, aundiak ikusteko jaioak gaituk. EgutAr 11-8-1957 (ap. DRA ). Aundia egingo niken, ba, ik nai denala ta beste gabe, eztaietara ire besotik joango banintza. NEtx LBB 150. Aundiya egin dezu / ori esatia, / ez al dakizu zer dan / trapua izatia? Uzt Noiz 119.
azpisarrera-1
HAANDI (V-gip ap. Elexp Berg; aaundi V-gip ap. Elexp Berg). (Con alargamiento expresivo de la primera vocal o diptongo). "Da gero plater aaundi batera etarata babia" Elexp Berg.
Leaburuko etxe bakoitza gezurrola aaaundi bat da egungo egunean. A Ardi 33. Gatz-zaku aauundi bat jarri zion astoari bizkar-gañean. Muj PAm 60.
azpisarrera-2
HAINBESTE HANDIKO (aundiko G-azp).
Tan grande. " Hurare hainbeste haundiko baserriya ta nagusiya batere sega pikatzen etzekiña " ZestErret. " Hainbeste haundiko eremuak danak hala harririk gabe izatia zalla da " Ib. " Hainbeste haundiko mutilla hasi ta oaindik amakin " Ib.
azpisarrera-3
HANDDI. v. handdi.
azpisarrera-4
HANDI-HAIZE. Aire de grandeza, vanidad.
Orien artean, adin lerrakor artan, mintza-antzea ikasten ari nintzan, artan nabarmentzeko, aundi-aize gaiztoz. Or Aitork 58.
azpisarrera-5
HANDI-AMETS. Sueño de grandeza.
Nik ba-dut aski eta geiegi ere nere eguneroko bizi apur txikiarekin, eztut aundi-ametsik. Vill Jaink 139. Bere ametsak, aundi-ametsak, indarra ta trebetasun darioten ametsak. MAtx Gazt 29.
azpisarrera-6
HANDIAN. En relaciones más bien frías.
Hotzean dago Amerika eta Angleterrakin [de Gaulle], haundian Alemaniarekin, bero kixkeilian Rusiarekin. SoEg Herr 22-7-1965, 1.
azpisarrera-7
HANDI-HANDI .
(Con reduplicación intensiva).
azpisarrerakoSense-7.1
a) (H).
Muy grande. " Ezta nekhe handi handi bat goieraino igaitea " H.
Bakarrik geratuten dira pekatu andi andi, lodi lodi, ta edozeini gatx deritxuenetan. Mg CO 243. Zure urrikalmendu handi-handiaren beharra dut. Dh 190. Esparantxa handi handitan. ChantP 300. Aumenta andi andi artiaz. Mdg 132. Su handi handi bati ohartzen da. Barb Sup 173. Etzedukala itza betetzeko gogo aundi aundirik. Or SCruz 115. Geldika-geldika, ondasun andi andiak batu dabez. Eguzk GizAuz 64. Gaineratekoek etzuten makhur handi-handirik egin. Zerb IxtS 99. Pekaturik be ez dok izango aundi-aundirik olako ziri-sartzea be-ta. Bilbao IpuiB 141. Joate utsa, arrazoi aundi-aundi bat ez badu, pekatu astuna izan diteke. MAtx Gazt 60. Harresi haundi-haundi bat jaso zuen. MEIG IX 102.
v. tbn. Urruz Zer 101. A Ardi 25. Altuna 60. Otx 171. Osk Kurl 14. Aundi-aundi: Inza Azalp 128. SM Zirik 14. Alzola Atalak 82.
azpiadiera-1.1
Buruko zauria etzan ain andi andia. Ag AL 91.
azpiadiera-1.2
(Uso predicativo).
Galdetu zion bat-batean, begiak aundi-aundi zabalduta, Arantxak. Ugalde Iltz 23.
azpisarrerakoSense-7.2
b) "/handi-handía/, avec un seul accent, [...] hautain, fier, froid" Lrq.
azpisarrerakoSense-7.3
(Uso pred.). v. HANDI-HANDIA.
Aundi aundi noa bidez. "Marcho muy ufano" . Or Poem 553.
azpisarrera-8
HANDI-HANDIA.
azpisarrerakoSense-8.1
a) " Horra non heldu den handi handia, le voilà qui vient tout grand, avec tout son air important, faisant valoir toute sa taille" H.
Handi-handia, isentsatzerat bazoan. Lf Murtuts 27.
azpisarrerakoSense-8.2
b) " Ideki zerautan athea handi handia, il m'ouvrit la porte toute grande" H.
azpisarrerakoSense-8.3
c) " Handi handia joan (S), ir sin más ni más, sin motivo" A. v. HANDI-HANDIRIK (b).
azpisarrera-9
HANDI-HANDIAN. A lo grande.
Besta delakotz egun herrian / Aphaindu dire handi-handian / Ederki gaztean gisa panpinatuak ez patxada ttikian. Elzb Po 206.
azpisarrerakoSense-9.1
(Con superlativo).
Pacheco gaizoa, sekulako harritua jaun erregek egiten dion ohoreaz, aphaintzen duk ahalik ederkiena, handi-handienean. Elzb PAd 62.
azpisarrera-10
HANDI-HANDIRIK.
azpisarrerakoSense-10.1
a) En persona. " Neu andi-andirik agertu nintzakion, yo personalmente me presenté a él" A Morf 352. "Yo mismo en persona. Txiki-txikirik eta andi-andirik joan natxako ta jaramonik ez (V-ger)" A Apend.
Eztezan esan eorzketan, edo Sokrate andi-andirik agerian aurkeztu duenik, edo eroaten, edo eorzten duenik. Zait Plat 106. Berak bilbatutako gerriko ximena gerrian eta berak landutako ereztunak beatzetan izaki, andi-andirik agertu omen zan. Ib. 118. Une larri artan aingeru iagoleak andi-andirik zaituko bailukean ikusiko luke bere burua. Ib. 102.
azpisarrerakoSense-10.2
b) " Andi andirik joan (Vc, Sal, R), ir sin más ni más, sin motivo" A.
azpisarrera-11
HANDI-ANTZ EGON. "Aundi-antz daude itz egiteko (G-to), están de esquina, algo enfadados para hablar" A.
azpisarrera-12
HANDI-EGILE (Precedido de sust.). Que hace (...) grandes. "Digito caelum attingit, erhi puntaz zerua ukitzen du, balentia haundigillea da" Urt IV 27.
Santu gauz andi-gille ta milagrari orietarik da. Mb IArg II 267.
azpisarrera-13
HANDIENA. Como mucho. "Bost haur, aundiena sei (B)" Gte Erd 134.
azpisarrera-14
HANDIENAZ AURRERA. "Andienaz aurrera dijoa ori, ése va en decadencia (G-to)" A EY III 274.
azpisarrera-15
HANDIENEKO (El) mayor.
Aundieneko maitetasunak / Jaunari emon dautsoez. Ayesta 78.
azpisarrera-16
HANDIENTXOEN. Algo mayor, que es (por poco) el más grande.
Batzuk pelota, besteak tornika edo beste jokoetara aundientxoenak. Txikiak, berriz, ar kumeak bezela, plazan zilipurdika. JAzpiroz 128. Iru naigabe edo pena aundientxoenak jarri ditut. Insausti 137.
azpisarrera-17
HANDI ETORRI. Venir grande, ser demasiado, sobrepasar las posibilidades.
Egiteko au aundi / badatorkizute, / guzion onerako / utzi zaiozute. Olea 265.
azpisarrera-18
HANDI-IRITZI.
azpisarrerakoSense-18.1
a) (Vb.). Considerar grande.
Ipui onek esan nai du, farragarria dala askoren arrotasuna [...]. Bada izan gabe burua andiriztea da asto arranzaria izaitea. VMg 75.
azpisarrerakoSense-18.2
b) (Adj.). " Andi-eretxi, presumida (V)" A Apend. v. handiuste (2) .
Eliz-barruraño dakartzkie zaldun eta andere aundi-iritzi oek [...] aundinaia ta arrokeria. TAg Uzt 25.
azpisarrerakoSense-18.3
c) (Sust.). Vanidad.
Orrelaxe erakusten du aozabalka erri xeak, indarrez eta trebetasunez besteen gainetik jeikitzen diranentzako aundi-iritzia. TAg Uzt 216.
azpisarrera-19
HANDI-IRITZIAN. En gran concepto.
Norbaitzuk [...] bostekoa luzatu zioten; beste batzuk, berriz, zear-begiraka zegozkion [...]. Aundi-iritzian zeukaten, orratio, danak mutil jeiki indartsua. TAg Uzt 216.
azpisarrera-20
HANDI-IRITZIKO. Presumido, vanidoso.
Baztarretan ba-dituk amaika neskatxa aundi-iritzikoak ere, irekin pozik ezkonduko lirakenak. TAg Uzt 282.
azpisarrera-21
HANDI-IRUDI. Soberbio.
Onek gauzok olan izanarren, Masimak eta senarrak euken arrokeriaz zelan artuko eben dirubako baserritar bat euren alabearen senartzat? Apalkeri andia izango zan ori euren andikerientzat! Burutasun onekaz, beti andi-irudiak izatearren, emoeutsezan Eladiri ainbeste naibage. Echta Jos 169.
azpisarrera-22
HANDI IZATE. Grandeza, importancia.
Alako aurkerietan ta ezer ezetan ipintzen dute beren andi izatia, ta beren estimazioa geitzia. Echve Dev 234 (SP Phil 199, He Phil 201 balioa eta aiphamena).
azpisarrera-23
HANDI-JENDE. "Aundi jende guztia iltzen ari dira (= handikiak) (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 181.
Aurrena kargu zeukaten gizonak eta aundi-jende orrek alde egiten zutela erri bakoitzean. Alkain 147.
azpisarrera-24
HANDI-LEKU. Posición elevada, alto rango.
Ipui onek erakasten dioe aberats ta andikiai [...] ez dala arrotu bear andilekuetan; goikoak iruli oi diralako bekoetara. VMg 48.
azpisarrera-25
HANDI-LODI. "Gordal" Lar.
azpisarrera-26
HANDI-MIN. Ansia de grandeza.
Ezin nezaion igerri, ezin suma, zer itxaropide zedukan, zer burruka beure aundi-miñaren aurka. Or Aitork 128.
azpisarrera-27
HANDI-PUNTU. Importancia, grandeza; aires de grandeza, de importancia.
Beren burubak aundi puntuan / nai lituzkete ikusi. Xe 315. Erdipuerdi zuen / argintzan ikasi, / mutillak artu eta / jarri da nagusi; / orren andi-puntua / relojo ta guzi. Auspoa 135, 96.
azpisarrera-28
HANDI-SAMAR EGON. "Aundi-samar (aundi-antz) daude itz egiteko (G-to), están de esquina, algo enfadados para hablar" A.
azpisarrera-29
HANDITAN.
azpisarrerakoSense-29.1
a) De mayor, en la edad adulta.
Jesusen nekeak anditan. NekeA 235 (cf. ib. 231 Jesusen lenengo nekeak, ib. 238 Jesusen beste neke batzuk bere azkeneko urteetan ).
azpisarrerakoSense-29.2
b) En gran concepto.
Pentsatu mundu guztian aunditan dagola. Auspoa 43, 61 (ap. Elok 164, pero no lo encontramos en esa pág.).
azpisarrera-30
HANDI-TTIPI, HANDI-TXIKI.
azpisarrerakoSense-30.1
a) (Uso sust.). Grandes y pequeños, importantes y humildes; personas de toda condición.
Aserrerik iarraikiren zaie handi ttipiei / Haren izenari agur egin nahi gabeei. EZ Man I 72. Bürzagi bürzagisek, mithil neskatoek, praube, aberats, handi txipi orok. Bp I 126. Egin zen erdi bi itsaso gorria ta erdian utzi zien batetik besterako bidea Moises berari ta berekin zituen mill-milla andi txikiri. Mb IArg I 194. [Madrilen] erregeren aurrean / amar bat kana luzean / saltutu, t'andi txikiak / ikaraturik guztiak / antxe gelditu zirean. Zav Fab RIEV 1907, 535. Andi-txiki guziak deadar egiten zuten: Hosanna David-en semea. Lard 429. Eztaki birtutiak aundi txikien aparketarik. Bv AsL 64. --Danok gara bardiñak. --[...]. andi-txikirik ezta beraz, erren ta elbarririk ez. Ag G 354. Nik onenbeste lan egiterik / oiek etzuten espero, / aundi-txikiyak berdintzen dira / bentaja eman ezkero. Tx B I 220. Ez dago emen / andi-txikirik, / zuri ez baltzik. Enb 141. Katixima egiten zuen, handi ttipientzat. "Aux grands comme aux petits" . Ardoy SFran 160.
azpisarrerakoSense-30.2
b) (Uso adj.). Grandes y pequeños.
Eta begira bethi-ere / peril handi-ttipietan. 143. Etzen trebe Saul, ez eta ejerzitu guziko beste gerrari andi txikirik ere jigant arekin pelean sarzeko. Mb IArg I 349. Beren lan andi-txiki guziak kontuz egiten. Ib. 212. Lurrean beste egiteko andi-txikirik ezpalu bezain kontuz. Ib. 311. Auzi aundi-txikietan bere buruarengan uste aundirik eztuenari errex gerta dakioke berez ta alabearrez. Zait Plat 102.
azpisarrerakoSense-30.3
c) Tamaño, magnitud. " Andi-txikijan, tamaño" Alt Eusk 1925, 87. Cf. handitxikitasun. v. HANDI-TXIKER.
Pekatuben andi txikija ta alkareza juzgetako. fB Ic III 153. Ontzi mirakindarra [...] trukatzen da naiz aundi-txikian, naiz itxuran. Otag EE 1882c, 578. Eta berdin giza-desiraren aundi-txikia dakianak, ba-daki gure noraniñokoaren berri. Vill Jaink 109. Zer metro dugu biziaren aundi-txiki ori neurtzeko? Ib. 110. Andi-txikiak eta arin-astunak ez al ditugu onela izendatuko. Zait Plat 47. Ontasuna ez dago andi-txikian. EZBB II 81. Nere oraingo iriak ziran / pizkor ikaragarriak, / aundi-txikian berdin samarrak / ta biak gorri-gorriak. Uzt LEG I 206. Desbardiñak izaten ziran andi-txikian arrantzako itxasontziak. Etxabu Kontu 114. Aundi-txikian gizon arrunta, / gorputzez ez zan argala. Zendoia 226.
azpisarrera-31
HANDI-TXIKER. "Andi-txikarrean (V-ple-arr), en la estatura" A.
Dan moduban dala, erdi formau, ta prinzipijo bat baño ez euki arren gorputzak [...] batiatu biar da [...]. Ez dago andi txikarrian arimia eukitia. JJMg BasEsc 21. Eztago andi-txikarrean gizontasuna. EZBB I 114.
azpisarrera-32
HANDI-TXIKI. v. HANDI-TTIPI.
azpisarrera-33
HANDI-USAIN. Aires de grandeza.
Erri andietako ospe, iskanbilla, ta kateatasunak baño naiago du Munibeko Jauregi baserrituan lauki egunak igarotzea, andi-usaiak alde batera largarik. VMg V. Nikezko eta andiusaiaren arrazik sekulan ikusi etzizaion. Arr Bearg 546.
azpisarrera-34
HANDIXEAGO. v. handixe.
azpisarrera-35
HANDI-XUME .
(Pl.). Grandes y pequeños, importantes y humildes.
Guziek hobirat / Jautsi behar / Haren baltsarat / Gaurtik bihar: / Handi-xumeak / Zaharrak eta gazteak. Monho 140. Handi-xumen axkide, guti du bererik, / Gehienek hiltzean ez uzten dirurik. Hb Esk 196.
azpisarrera-36
HANDIZ.
azpisarrerakoSense-36.1
a) (Precedido de gen.). De tan gran, de tanto, debido a tanto.
Hala non gizonak hilak bezalakaturen baitirade iziduraren handiz. Lc 21, 26 (He izialduraz, TB beldurrez ). Hor errabiatü eli batek bezala, doloriaren handiz, txanpa eginen die inbidiusek. Mst I 24, 3. Penaren andiz begietatik / Urturik beren biotzak. Cb Bast 54. Bere bizia ere atsekabearen aldiz laburtzen zaienak. Dh 156. Larriaren andiz berbarik egin ezinik. EL2 225. Zuhaitzen besangak ere kargaren andiz autsi. Arr GB 68. Atsegiñen andiz ill da Simon. AB AmaE 323. Lur au lur santua da; ta errespetuaren aundiz oñ gorriak eskatzen ditu. Bv AsL 183. Urrikiaren handiz, galdetzen zioten barkhamendu zeruari. Jnn SBi 76. Atsekabiaren andiz bere buruba errekara botata be bardin eutsan ija-ija. Otx 39. Ibillijaren andiz gogait egiñik. Ib. 91. Kontentuaren aundiz / Guztiok poz gaitian. (V-ger). Balad 193. Poz eta arrimenaren aundiz, ezin siñetsi zezaketen oraindik ere. Ir YKBiz 531. Lelotan ari zala, "la lai" ordez, "daldai" esaten baitzun mingaiñaren aundiz. Or Eus 90n. Asazkaldiaren andiz, galtzak eratsi eta... korotz morrosko baltza utzi eban. Erkiag BatB 96.
azpisarrerakoSense-36.2
b) Por grande(s), teniendo por grande(s).
Lehen Saulen harmak, ttipiak eta arinak baitziren, handiz eta pisuz utzi zituen. 'Las dejó por grandes y pesadas' . Ax 90 (V 60).
azpisarrerakoSense-36.3
c) " Ez gaude handiz, nous ne faisons pas les grands" SP.
azpiadiera-3.1
Por vanidad, por aires de grandeza.
Gazte batek atera nai ezpadu beste eroen danz perillezkora [...] edo beste erakeriren batera, egiten duela diote edo andiz edo dirurik ez eman naiez. Mb IArg I 163. Alemaniko abogadu bat asi zen andiz uzten bere kongregazioko lanak. Ib. 329.
azpiadiera-3.2
" Andiz urkatu, gosez makurtu, se dice del que se da mucho más tono del que supone su situación (V-ger)" A EY III 171.
Bakixue zelan esaten dxaken zuelakuari? "Andiz urkatu ta gosez makurtu". A Txirrist 102.
azpisarrerakoSense-36.4
d) Grandemente, sobremanera.
Biak andiz maite dabelako euren iaubetasuna. A Ezale 1897, 135a (en la versión orig. de Elzb, ib. 134b, handizki ).
azpisarrerakoSense-36.5
e) Por tamaño; de tamaño.
Askoz ez handiz / ez naute [eginak oro] zenbait bezala / lotsaz beldurtzen. "En número y magnitud" . Or Poem 514. "Aundiz itsaso" diozu biozmin ori dala. "Un mar por su magnitud" . Ib. 540. Indarrez indartsu eta aundiz aundi. Or QA 203.
azpisarrerakoSense-36.6
f) De par en par, totalmente (abierto).
Begiak haundiz idekirik. Lasa Poem 104.
azpisarrera-37
HANDIZ HANDI.
De par en par, totalmente (abierto).
Ene begiak haundiz haundi ideki nituen. Lasa Poem 66.
handi
<< han 0 / 0 haparka >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper