OEH - Bilaketa

962 emaitza u bilaketarentzat

Sarrera buruan (15)


Sarrera osoan (494)

Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
ahal.
tradizioa
Tr. De uso gral., aunque algo más frecuente al Norte. Al Sur, además de la forma usual al hay aal en CatBurg y Larramendi, y ahal en Mendiburu (IArg I 153) y Ubillos (198); en el s. XX crece notablemente el uso de ambas formas (el de la segunda a partir de mediados de siglo), casi siempre por parte de los autores de mayor pretensión literaria.
Para formas contractas convertidas en prefijos v. alba-, albai(t)-.
sense-1
I . (Partícula).
azpiadiera-1.1
1. (V-gip, G-nav, AN-larr-erro, L, BN, S; SP, Ht VocGr , Lar, Gèze, Dv, H), al (V, G, AN-gip-larr-5vill-arce, Ae; Lar, Añ). Ref.: A (aal); Lh; EI 273; Iz ArOñ (aal); Etxba Eib y Elexp Berg (al); EAEL 202; Gte Erd 204 y 262. (Con verbos a los que confiere un sentido potencial)
azpiadiera-1.1.1
a. (Con aspecto imperfectivo) Tr. En textos antiguos, tanto al Norte como al Sur, se emplea con formas no indicativas del verbo: ekar ahal dezaket, ekar ahal dirot, etor ahal nadin, etc. Desde la segunda mitad del s. XVII aparece en autores suletinos -t(z)en ahal dut (nuen, etc.); a partir de mediados del XIX se extiende a otros autores septentrionales, y su uso se hace gral. y dominante al Norte, aunque sin llegar a desplazar a ekar ahal dezaket (nezaken, etc.) que se encuentra todavía en Goyhetche (201), Duvoisin, J.B. Elissamburu (Po 217), Joannateguy, Arbelbide (Igand 114), J. Etchepare, Constantin (20), Zubiri (67), Mirande (Pr 206) y Lafitte, y, en construcciones del tipo -t(z)en ahal dezaket, en Joannateguy (SBi 82), J. Etchepare (Bur 207) y J.B. Etchepare. La construcción -t(z)en ahal dut (nuen, etc.) se documenta en autores meridionales del s. XX como Lizardi, Orixe (Eus 284), F. Irigaray (153), Izeta (DirG 22) u Oskillaso (Kurl 189). Al Sur, desde mediados del s. XVIII, se encuentran ejs. del tipo ekarri al dut 'puedo traer', etorri al naiz, etc. (asimilándose a vbs. como behar izan), aunque lo habitual es el uso con potencial (al dezake, naiteke, leike, etc.).
azpiadiera-1.1.1.1
(Con formas no indicativas del verbo).
Oi aldioneri albanegi enpara. Abendaño 5. Konszienzia sanotan bizi ahal garen. Ins F, 8r. Zeinek salba ahal baititzake zuen arimák. Iac 1, 21. Gloria ahal nadinzát Kristen egunean. Phil 2, 16. Inolako maneraz defendidu al bagagizu emun gura deuskuen tormentu onetarik. Lazarraga A, 1154v. Baneidio bati berba, / palagadu al banegi. Ib. A19, 1190r. Oni aparta al dagiona, / ditxa onezko semea. Ib. A24, 1196r. Jainkoa ez nezan ikus, kondena al nendin, / gauza tristea lizate, ordea badate. Suescun 3r. Zeren izanen baitute desea al dezaketen ondasun guzia. Ber Doc 119v. Ezen begiak nabari ahal dezan guztia / gauza xoil itsusia da eta izigarria. EZ Man I 104. Behar eta desira ahal dezakedan guzia zure baithan da. Harb 383. [Untzi] hetan bulkhatzen zituen ediren ahal zitzan alfer guztiak. Ax 31 (V 18). Eta orduko ongi egitea zer balia ahal dakidikaio? Ib. 176 (V 118). Ene borondateak deseatu al leian baño andiagoa. Cap pró. Ze remedio izan al leite. Ib. 71. Kausit ahal baneza / nonbait berhez-berheza. O Po 28. [Tentazioneak] zure fermutasuna inharrots eta kordoka ahal liro. SP Phil 450. Desira ahal dezakegu / nahi duguna zeruan. 117. Jinkoa korpitzeko begiez ikhus ahal dirogia? Bp I 29. Imajinatu al ditean gaitzikan andiena. OA 39. Zorrak pagatu al ditzakealarik. Ib. 164. Gizonari hitzez egin eta eman ahal dakioken laidorik handiena. ES 119. Apartatu al ditekeala. Iraz 63. Irakhatsi darotzut nola altxa ahal zaitezken. He Gudu 133. Bortxa aphür bat hatsarrian gure bürier egin bageneza, gero gaizak oro ehiki eta alegeraki egin ahal gintzake. Mst I 11, 5. O zerbait eta asko zugatik egin al baneza! Cb Eg II 69. Gure gorputz ori nola pekatuaz deabruaren serbitzari, edo esklabo egiñ al diteke? Cb Eg III 382. Segurki erran ahal daite ez duzula maite mundua baizen. Mih 64. Nola arindu ahal ditzakegu Purgatorioko animen nekeak? Ub 213.
( s. XIX) Ekusiko det zer egin al dezakedan. Mg CC 175. Nere ditxia, zertan edo atan serbidu al bazengidaz. Mg PAb 113. Ah! Oxala / hik bezala / Mineta zain ahal baneza. Monho 46. Arratsaldeko dotrinara nola etorri al gaitezke? AA III 411. Oi ala nere bizia ongi enplegatua bailetake, hoin gauza handi batetakotz sakrifika ahal banezake! Dh 82. Baru egin al badai, egin biar dau. Astar II 240. Haren ez sendatzea, egin ahal dezakegunean, haren hiltzea da. Jaur 128. Etzitzaion iñori bururatzen [...] baratza gauzak ezer eman al zezakeanik. Izt C 156. Dena bethe ahal baneza / adiskide egiazkoez. Gy 105. Bere eskuz egin ahal dezakeena. Dv Lab 139. Esan zadazu nola duen izena billatu al dezatan. Bil 163. Baso bat sagardo izan al leiken onena. Sor Bar 94. Zeñek emon al leike edertzat gauzea. AB AmaE 313. Egin zuenean jasan ahal zezaken bezenbat. Jnn SBi 62. Jinkoa jin ahal baledi. Ip Hil 128. Ezagutu al daitekeala. Itz Azald 91.

( s. XX) Aitamen ordaingoa errexki bethe ahal lezakela. JE Bur 179. Egin ahal baleza ere. Ib. 179. Bizi al banedi. Urruz Zer 109. Geienak irakurri ta ulerttu al dagijen euzkeraz [idatzi dira] . Kk Ab I 4. An ere era berean artu zun erriak, esan al diteken baño beroago. Or SCruz 107s. Gaur zer santu dan jakin al liteke? Alz Ram 36. Bertso berri batzuek / jarri al banitza. Tx B II 160. Uste ahal zinezakete mintzatzerat nohala aitzineko denboretako beila hetarik. Zub 77. Bakaulki garai onetan jezarri al nattekiala. Otx 14. Mirentxo dagon tokitik ekarri al banezake. JAIraz Bizia 57. Ongiari buruz bezain errexki gaizkiari buruz lerratzen ahal zitakena. JEtchep 116. Egunez jaso al dagiana, gaberako zeatu daroa ederto. Erkiag BatB 182. Aspertzeke eta nekatzeke goza al bageneza ere. Vill Jaink 153. Euskal-kulturaren irakasle izeneko titulu bat sortu al geinke? Alzola Atalak 136. Zure aitaren egiñak irakur al ditzakezunean. Ibiñ Virgil 43. Nori zor diot, jakin al ba diteke? NEtx LBB 114. Gure billobak, gauza auetaz kezkatzen diranean, jakin aal dezaten. JAzpiroz 9. Emankizun batean erran ahal zitaken bertsu saldoa. Lf ( in Casve SGrazi 8 ).
azpiadiera-1.1.1.2
(Con -t(z)en ).
Gauza posibliak oro egiten ahal ditu Ienkoak. Tt Onsa 153. Fortunaren iokoaren eta errotaren pera noizik behin, erorten ahal baitira. Ib. 37. Txipizaroan ihiki ikhas eta hartia hobeki bethikoz begiratzen ahal dielakoz. Bp I 22s. Zer plañü egiten ahal düt, zük eizten banaizü? Mst III 40, 1. Kreatüra batek egiten ahal dian akzionerik handiena. UskLiB 97. Sinhesten ahal nauzu ni. Gy 318. Nitaz nahi duzun guzia egiten ahal duzu. Dv LEd 98. Guri ere gerthatzen ahal zaiku. Jnn SBi 9. Gizonak egiten ahal deitadala laidoriorik. Ip Hil 73. Arras gutiak dira egiaren hazkurri osoa barneak jasaiten ahal deieten haurrak. JE Bur 55. Orai juaten al zera / lenguaren billa. Yanzi 94. Mugitzen ahal zare, nahi baduzu nik bezalako arthaldea izan! Barb Leg 134. Aurrerago ikusten aal dugunez. Ldi Y 1933, 87. Begiak hetsirik hartzen ahal dire zazpi mota horiek. Zerb Azk 41. Ez dute oraiko denboretako gaztek konprenditzen ahal. Etchebarne 42. Nahi hainbat denbora hartzen ahal delakotz hortako. Xa Odol 65. Izaten ahal deia, Juhane, / hire <-i> ikhustia heben? Casve SGrazi 42.
v. tbn. Mercy 37. Egiat 238. Xarlem 598. Etch 78. Laph 249. CatS 117. Elzb PAd 83. HU Aurp 187. CatJauf 128. Const 19. Ox 73. Zub 30. PierKat 45. Lf Murtuts 25. Mde Pr 192. JEtchep 53. Larz Iru 16. Ardoy SFran 154. Mattin 36.
azpiadiera-1.1.1.3
(Con participio y vb. indicativo). "In al zana in da gero (V-arr)" Gte Erd 262.
Jauregi bat egin al badu, gutiagoko etxez ez da asetzen. Mb IArg I 235. Tratulari atera aal dabeen guztia ateraten dabeenak. Mg CO 247. Jokoan gloria irabazi al badot. LoraS 153. Emon al dituz eta egiaz emoten dituz [Jaungoikoak] graziaren batzuk. Itz Azald 59. Burdiña-langintzan ikasi al zana ikasi gura eban gaste arek. Kk Ab II 187. Iñoiz al badu eskapatu, / izango du zer kontatu. Yanzi 82. Gaur egin al dezuna, ez biarko utzi. FLab ( in Munita 10 ). Joan-etorria aguro ta errezago egin aal dabe. Erkiag Arran 77. Andra barria, eta beragaz, diru pillua ekarri al dok. Gerrika 145. Lau bider kolara juaten baziñan, danetan artu al zenduen. Ib. 106.
v. tbn. SM Zirik 107. Bilbao IpuiB 277. Gand Elorri 90.
azpiadiera-1.1.1.4
(Con formas verbales sintéticas). "Ahalbagabiltza, si nous pouvons aller" Hb. Tr. Más usado al Norte; su frecuencia disminuye desde el s. XIX. Sólo se usa en modo no indicativo, o bien con sufijos de relativo o en oraciones condicionales.
Arima gaixoa dabilela norat ahal dagien. E 27. Sinhesten duzue hori ahal daididala? " Je le puis faire" . Mt 9, 28 (He egin ahal diezakezuedala, TB egiten ahal dudala, Ur egin dizazutekedala, IBk egin dezakedala ). Iauna, etzeakiagu norat ioaiten aizen: eta nolatan bidea ahal dakikegu? Io 14, 5. Nola ahal derrakeok eure anaieri. Lc 6, 42. Saldu neike gorgerea, / aregaz ezer al banegi. Lazarraga A19 (1190r). Manamendu hauk begiratu gabe ahal dohake nehor Parabisura? Mat 124. Alferrik ahal daudezke bere bizi guztian. EZ Man II 142. Neure lagun giristinoa bere beharrean, ahal negiela, eztut faboratu. EZ Eliç 143. Dugun guztia, eta ahal dagigun guztia hari diogu zor. Ax 497 (V 321). Ahal derraket orduan ere badaidikeiela penitenzia. Ib. 209 (V 140). Egik ungi behin eurei, eta gero, ahal badagik, atzei. O Pr 574. Hura eginen duzu, ahal badagizu, goizean. SP Phil 31. Hartan ahal dagoke. Ib. 202. Eskara ahal zakien bezala ikhasirik. He Phil III (ej. no seguro; posiblemente error por ahal zukeen, ahal zezaken o similar). Isillik zaude, al bazaude. Cb Eg III 371. Iziper guziak ahal dohazkela bere etxetarat. Lg I 211. Har zazu gogoan, ahal badagizu. Dh 263s. Nola irauten ahal zuen, nola ahal zagoken xutik. Laph 140. Xo ixilik zu, ahal bazauzke. HU Aurp 59. Yagotzuna ta al dagidana ixan ezkero, emen naukozu edozetarako gertu. Otx 151. Ai nere poza, zeru-gainkia / ikustera âl-ba-ningoke! " Subir a verlo" . Ldi BB 22.
v. tbn. INav 61. Gç 45.
azpiadiera-1.1.1.4.1
(Con izan, edun no empleados como aux.).
Mirail bat nik ahal banu. E 143. Ez batori ahal duket ezetare berzia. Ib. 137. Zu eta ni elgarreki unsa ahal ginate. Ib. 223. Falta egiten dutenéz pietate ahal baituke. He 5, 2 (IBk kupitzeko gauza da ). Hek aditu faltaz irakurtzean enpatxu ahal lukeitenék adi ditzatenzát. Decl ã 1r. Baina bera egiazko Iainko izan eta, nolatan herstura hartan ahal zateken? Ins C, 5r. Zer ohore ahal uke / munduan handiago. EZ Noel 50. Beraz esperantza ahal dukezu eztuzula oraiño neurria bethe. Ax 126 (V 83). Nolatan ahal dateke hori horrela? Ib. 149 (V 98). Bere ahal dena, ezpiz bertzeren. " Qui peut être à soi, ne soit à autrui" . O Pr 91. Nola gogozko pobrezia ahal dukeen nihork. SP Phil 278. Orduan arrazoinez ahal nuke esperanza zure graziaren ardietsteko. SP Imit III 40, 3. Harganik deus damurik ahal dukienaz, beldur gaberik. Tt Onsa 129. Hau baita bat bederak ahal dukeen baiarik handiena. ES 120. Eskual-herriko umea zer ahal dateke baizik eskualduna? Ib. 118. Espantagarri da nola ahal dukeen gizonak mundu huntan [...] bozkariorik. Ch I 21, 1. Oi [...] ahal bagintez bertze artharik gabe Jainkoaren eta gure arimaren alderakoez lekhora. Ib. 25, 9. Bere herritarretarik zerbait ahal zukenez. Laph 101. Pentsa emak, Pello, zer kolore ahal zuketen nik oren hartan egiten nituen gogoetek! Elzb PAd 42. Ez ahal dukezu axolik leihoa irikita uzten badut. Mde Pr 98.
v. tbn. Mat 77. Harb 196. Hm 214. Gç 202.
azpiadiera-1.1.2
b. (Con aspecto perfectivo). Tr. En la tradición septentrional antigua se documenta, ya desde Dechepare, la construcción participio + ahal + aux. indic. Desde el s. XVIII va imponiéndose participio + ahal izan (o ukan) + aux. indic. (que es tbn. la usual en los escritores meridionales). Sin embargo, todavía utilizan la construcción más antigua Larreguy (II 291), Baratciart, Eguiateguy (158), UskLiB (100), Jauretche (162), Duvoisin, Laphitz (118), Zubiri y Arradoy (SFran 119). Por el contrario, aparece con izan o ukan al Norte en Etcheberri de Sara, Maister (I 13, 2), Baratciart, Duhalde, TB, JesBih (440), Duvoisin (LEd 74), Laphitz (133), CatS (96), Joannateguy (SBi 173), Inchauspe (Hil 83), Hiriart Urruty, UNLilia (2), J. Etchepare, Constantin (16), Barbier (Leg 140), Lafitte (Murtuts 16), Zerbitzari (Azk 112), Mirande (Pr 222), Larzabal (Senper 128), Arradoy (SFran 300), Xalbador (Odol 27) y Casenave (SGrazi 88). Con izan o ukan antepuesto a ahal se encuentra en Leiçarraga (Adv ** 2r), Maister (I 11, 2), Kirikiño (Ab I 104) y Berrondo (Kijote 45). Cf. EAEL 202, donde el uso de ahal izan (ukan) + aux. aparece como gral.
Mosen Bernat, iakin bahu gauza nola jinen zen, / Bearnora gabetarik egon ahal inzanden. ' u aurais pu te passer d'aller' . E 229. Nolatan ahal date Iesus Krist [...] halako kondemnazionetan izan ahal den? Ins C, 5r. Eta Clauda deitzen den islato baten beherera iragan genenean, nekez batelaren iabe izan ahal genen. " Pûmes nous" . Act 27, 16 (He jabe izan ahal baiginen; TB nausitu ahal izan ginen, Dv bildu ahal izan genduen ). Egundaiñotik gure etsai deabruak gure enganatzeko ediren ahal duen biderik eta arterik hoberena. Ax 45 (V 28). Hargatik [...] egon ahal dira traburik gabe bere barrenaren errekaitatzen. " Vacare potuerunt" . SP Imit I 11, 2. Bat bederak entzun ahal izatu duken bezala. ES 156. Tratamendu gaixto zenbeit egin ahal darotaden guziak. Brtc 26. Egin ahal izatu dituen huts guziak. Ib. 263. Egundaino saindu guziek salbatu ahal izan duten baino arima gehiago galdu du exenplu gaxtoak. Dh 229. Ontasun harek asmatu ahal duen hori guzia. Dv LEd 69. Negarrak itxutu eta ozta esan al izan ziozkan hitz oek. Arr GB 8. Euki al izan baleuz diruak osorik. AB AmaE 322. Jerüsalemen egon ahal izan zeno. Ip Hil 191. Deusek ez du hunkitu ahal izan haren bihotza. HU Aurp 47. Al izan ebanean / eragin minari. Azc PB 58. Nola finkatu ahal izan diren zenbeit herritan. JE Bur 201. Zalpurdietan eraman al izan zituen guztiak. Ag G 90. Urrengo itz auek [...] berak esan zituen erara artu al izan nituen. Eguzk GizAuz 137. Ezer gutxi lagundu al izan zien. NEtx Antz 31. Etxera ekarri al izan zunan iñudea. Or QA 44. Amari bere gogoa egin-arazi ahal ukan bazuen. JEtchep 61. Ori zan jakin al izan eben guztia. Etxba Ibilt 460. Bost ziren bakarrik elgarretaratu ahal izan. Ardoy SFran 150.
azpiadiera-1.1.2.1
(Con aux. potencial).
Zertako ungentu goastatze haur egin izan da? Ezen haur hirur-ehun dinero baino gehiagotan saldu ahal zaten, eta eman paubrei. " Pouvait être vendu" . Mc 14, 4s (TB saldua izan zaiteken ). Zelan iaio al zaatean Maria Birjineaganik? " ¿Cómo pudo nacer?" . Cap 30. Sendi duzunean idiak iretsi ahal dukela animale zenbait, emozue lehen bait lehen esnia. Mong 591.
azpiadiera-1.1.3
c. (En futuro). "Egiñen ahal, ou ahalko duk, tu pourras bien le faire" H. Tr. En la tradición meridional lo más habitual es a(a)l izango; hay tbn. participio + -ko + (a)al, en Moguel, Astarloa, Alzaga, T. Agirre (Uzt 288), Zaitegi y Orixe (QA 47). Hay participio más alko en Zaitegi (Sof 134), con algo en T. Etxebarria y con aalgo en Berrondo (Kijote 112); con un vb. sobreentendido hay estas formas ya en Añibarro: zelan alko dozu (GGero 184), eztakigu gero algo badogu (ib. 363). Al Norte la construcción tradicional es part. + ko (o -(r)en) + ahal, pero desde el s. XIX alterna con ahalko, que llega casi a desplazar a la anterior en el XX (sólo en Barbier y Mirande (HaurB 52)); emplean ahalko Jauretche (ap. Dv), Lapeyre (103 (V 49)), Hiriart Urruty, J. Etchepare (Bur 109), Barbier, Etchamendy (163), Iratzeder (127), Lafitte, Zerbitzari (IxtS 87), J.B. Etchepare, Larzabal (Iru 12), Arradoy y Larre; ahalko precedido de participio Hiriart Urruty, J. Etchepare, Etchamendi y Arradoy (SFran 136), con part. + -ko o -(r)en Jauretche y Barbier, y con -t(z)en Zerbitzari (Gerlan 66), Iratzeder, Lafitte, J.B. Etchepare, Larzabal, Arradoy (SFran 120) y Larre. Por otra parte, hay ahal izanen en Duhalde (168), Constantin (18) y Mirande (HaurB 39), en los tres con participio.
Ezen ethorri da haren hiraren egun handia: eta nor da igurikiren ahal duena? Apoc 6, 17 (TB egonen ahal da; He iraun dezake, Ur (G) egon daiteke, Ip dauke ). Zaude beraz erne zure gainean lehenik, eta gero begia idukiko ahal duzu zure lagunaren gainean. SP Imit II 3, 1. Nula soferitüren ahal dütüzü thormentü eternalak? Mst I 24, 6. Obe det itxaran denpora obeago batera; gerora kenduko al det okasio gaiztoa. Mg CC 210. Zelan egin al izango dogu bekatariok? LoraS 104. Ezkondu ezkero egingo al ditubezan [...] gauzetan pensetan eta gozatuten badira. Astar II 137. Etorriko da garaia, noiz eta nik esan al izango dizudan: egiña dago guzia. Arr GB 47. Nor da salbatuko ahal dena? Jnn SBi 128. Bertze bi erosiren ahal ditut. Arb Igand 119. Hiruetan hogoita bortz urtetarik goiti gozatu ahalko duten erretreta hartaz. HU Zez 204. Goizean ezer artu al izango ete da? Itz Azald 114. Nork esan al izango du, uts onek emango dioten naigabea? Inza Azalp 116. Ez dakit, ama, lo handirik eginen ahalko dutan. Barb Sup 77. Xerra zonbaitño harturen ahal diozkatzu. Ib. 86. Gela pixka bat txukundu bearko det. Aldareko apainketak geroxeago tajutuko al ditugu. Alz Ram 114. Gaztelara noz yuan al izango ziran. Kk Ab II 164. Nire zeregiña egin nai ba-dok, gizendu al izango az i be. Eguzk GizAuz 103. Itsas-arraina ez zenaz geroz ja-goitirik Milafrangaraino baizik igaiten ahalko. Lf Murtuts 2. Gaurgero ezin bixitatu al / izango zaitut berriro. SMitx Aranz 194. Zer zoritxar berri izango al diñagu, ene aizpa, aitagandik onela aldenduki? Zait Sof 153. Zer zoritxar berri izango al diñagu, ene aizpa, aitagandik onela aldenduki? Munita 110. Baiña azeriari irabazi al izango eutsan gero? Bilbao IpuiB 187. Ostera be esango al eutsen auzokoeri buru asko barik be berak naiko diru egiten ebala. Ib. 103. Ez baniz hiltzen hobe, gero ere urratzen ahalko diat. JEtchep 59. Orrekin bakarrik gutxi egin al izango dugu. Vill Jaink 87. Jakiñ gura izan eban, bere senarra osatzeko beste lortu algo ete eban. Etxba Ibilt 472. Hola egiten ahalko du hark ere nik egun egin dutana. Larre ( in Xa Odol 11 ). Eta egun batez, menturaz, sartzen ahalko zira Operan. Etchebarne 131.
azpiadiera-1.1.4
d. (Ref. a un vb. no explícito; se encuentra en oraciones subordinadas de relativo, condicionales, circunstanciales, etc.). "(A) poder, a poderlo hacer, al banu, al bazendu, &c." Lar. "(Con la brevedad) possible, [...] al dedan, al dezun, al deban lasterrena" Ib. "(Hizo) quanto pudo, egin zuen alzuena, alzegiena, alegin guzia" Ib. "Aál badót, ekarriko dót" Iz ArOñ. "Al baldin bozu, goiz etorri zaitte" Elexp Berg. "Al zeban guztia ein zeban gixajuak, baiña alperrik" Ib. "Al zun guzia egi zun lan ura egiteko (AN-5vill)" Gte Erd 204. "Altzana ein da gero (G-azp), al dena in dut beintzat (V-gip, AN-gip) [...] ahal duguna egin dugu (BN-arb)" Ib. 262. Cf. infra AHAL BADA, AHAL DELARIK, AHAL DENA, AHAL IZANIK, etc. Tr. De uso general. Hasta el s. XVIII sólo se encuentra con indicativo en Leiçarraga (en tiempo perfecto) y Tartas (Onsa 94); a partir de dicha época va haciéndose gral. este uso, aunque sin desplazar del todo al de subjuntivo, potencial, etc, que siguen empleándose al Sur y, en menor medida, al Norte: Ochoa de Arin (72), Chourio, Haraneder (Gudu 163), Barrutia, Maister, Mendiburu, Cardaberaz (Eg II 56), CatLan (88), Baratciart (146), Eguiateguy (244), Monho (52), DurPl (88), Duhalde (173), Astarloa (II 221), Añibarro (EL2 181), AstLas (41), JesBih (445), MarIl (78), Jauretche, UskLiB (75), Iztueta (C 238), Goyhetche (197), Lardizabal (365), Bilintx (146), P. Errota, Arrue (May 137), Hiriart Urruty (Zez 87), Agirre (AL 145), Iturzaeta (Itz 54), Iraola, Azkue (Ardi 12), Enbeita (193), Txirrita (I 209), Orixe (Mi 10), Labayen (EEguna 109), Iraizoz, Lafitte (Murtuts 40), Etxaide, Zaitegi (Plat 133), Erkiaga (BatB 151), N. Etxaniz (LBB 208), Uztapide (Sas 315) y Berrondo.
Hunek ahal duena egin du. " Elle a fait ce qu'elle a pu" . Mc 14, 8. Iainkoaren benignitatez ahal dezana gordatzen duela. " Serrant ce qu'il pourra" . 1 Cor 16, 2. Zeñak, al egian kortesia eta mesura guztiaz, saludadu zituan. Lazarraga A, 1142v. Nungo zarean esadazu, / bada al didin gauzea. Ib. B 16 (1182r). Urra akio, bai al ba akio. " Si pudieras" . RG B, 28. Aldagien guzian enzuteko Iaungoikoaren itza. Ber Trat 56r. Erregeren alaba, albaleu, edozeinek nai leukeala. CartAzp 126. Gorphutz saindua ere ahal nukeen bezanbat preparazionerekin [...] ez nuen errezibitu. EZ Eliç 141. Bertzerena ebatsirik dadukana ezin absolba baititeke [...] bertzerena, ahal badeza, bihur arteiño. Ax 267 (V 178). Ahal ziren asmuak eta enseiuak balakatzeko [...] egiten zituen. Ib. 343 (V 178). Ahal ziren asmuak eta enseiuak balakatzeko [...] egiten zituen. Ib. 343 (V 228). Egingo dau al badagi errosario osoa. Cap 135. Goiz arratsez Jinkoa belhariko othoitzen eztiana, ahal diroalarik. Bp I 86. Bear deu rezebitu al deban ferborerik [...] andienarekin. OA 72. Jagi nendi al banegi. Acto 130. Gozatuko zare bakezko abundanziarik handienaz, bederen mundu huntako desterruan ahal daiteken bezanbat. Ch III 25, 5. Ezpadu pagatzen ebatsi duena, edo zor duena, edo al duen partea. El 57. Ahal duen parte guzietan yotzen du ezpataren eskutokiaz. He Gudu 93. Ahal diruan beno haboro egin nahi lüke. Mst III 5, 4. Al badute, badoaz eriren bat gana daramaten Jangoikoarekin. Mb IArg I 297. Al ditzaken gauz onak egiteko. Ib. 295. Al dan bezala bereala eragiñ. Cb Eg III 229. Ez dezazula, ahal baduzu, egunik utz meza saindua entzun gabe. Brtc 14. Aginduten dau Jesu Kristok limosnak egitia, au da obligazino estuba al dabenentzat. Mg CO 24. Al dan txarkeria egiteko prest egotea. AA I 620. Har zazu gogoan, ahal badezakezu, haren [...] odolaren merezimendu mugarririk gabeak. Dh 173. Konfesadu biar dira [...] al badaije itxasuan dagozanak. Astar II 219. Esango dot zerbait al dodan moduban azaldu edo explikadubagaz. Ib. 207. Dugun egin ongia ahal dukeguno. Jaur 389. Nai dizutet adierazo al dedan modurik oberenean. Izt C 237. Izokintxoak baderro ahal duen bezala. Gy 46. Ahal den aldi oroz behar da deithü abere atxeterra. Ip Dial 80. Nekazarijak, al dabela, ez dau euki biar lurrik gijau bagarik. Ur Dial 61. Al zan bestian, artu dira neurri guztijak izurrijari sarrera guztijak zarratuteko. " En cuanto ha sido dable" . (1866) BBatzarN 217. Asteasura [misiyuak] ekarritzeko / iñola're al bagentza. PE 20. Bigar al badegu jira bat egingo det. Sor Bar 91. Billatzera al badot zuk dozuna galdu. AB AmaE 290. Behar dut segitu ahal dutan hobekiena. Elzb PAd 11. Eta biurtu, iñola al badet, neri egin diran mesedea. Apaol 34. Tronutik khentzea eta ahal bazuten haren beraren hiltzea. Elsb Fram 99.
( s. XX) Batak janen bestia ahal balin badü. Xikito 10. Albarimadu ñolare eskribi beztad. Mdg 151. On izanen da, ahal denean, zonbait giristino onen hartzea laguntzat. CatJauf V. Ahal duzun guziez emeezute [mizpira adar] hunekin burutik behera. JE Bur 129. Al baneza erregalatuko nizuke pozik. Iraola 39. Al daben apurtxubaz / lagunduko dabe. Enb 127. Joxepa orrek natorren bakoitzean al duan guzia itxoin arazten dit. Lab EEguna 92. Geuk lagunduko dautzugu beragana, al badogu. Kk Ab II 75. Zuk ezer al badezakezu. Ir YKBiz 248. Aal dudan apurra, ordea, maitasunez egiten dizut. Zait Sof 5. Nundik has? Hastetik edo bederen ahal dugun bezen urrundik. Zerb Azk 34. Gauza asko esango nizkizuke, ahal banitza. Etxde JJ 235. Al dunak uler beza. Or Aitork 386. Aal dan guztian joan bear da. Anab Poli 45s. Jaiok urreratzean [...] aal dauana beintzat erri-ingururantz asten da. Erkiag Arran 181. Ahal duguna egiten diuk guk ere. Larz Senper 120. Ezta atzean geldituko, iñundik al badau! Alzola Atalak 92. Nik aal dezakedan ura guzia ematen. Berron Kijote 91. Al gendun pausorikan / luzena egiñez. Uzt Sas 110. Euskal herriko seme gisa, ahal nezaken neurrian, jokatuko nuela. MIH 369.
azpiadiera-1.1.4.1
--Baina aditzen duk irakurtzen duana? [...]. --Eta nola ahal nezake, baldin norbeitek gida ezpaneza? " Comment le pourrai-je entendre" . Act 8, 30s. Erranen duta? / Ahal dezaket, / egia dena bezala. O Po 1.
azpiadiera-1.1.4.2
"Omnipotente, guztia al dabena" Añ. v. guztiahaldun.
Zure gerizea, zure berbea zan guztia al ebana. LoraS 73. Dana daki, guztia al daike, maite gaitu. Ag AL 142. Yainko bat baztergabe ona ta guzia al duna. Or Mi 134. Guztija al daiken Jaunak. Enb 62. Erregu egiñaz guztia aal dauan Jaungoikoari. Erkiag Arran 163.
azpiadiera-1.1.4.3
(En oración de relativo sustantivada).
Gaur ere pozik egingo diyot / nere al dezakedana. Tx B II 167. Ta urrenguan, al dodantxuaz, / gertu egongo naiatzu. Enb 129. Aal-dedantxoaz laguntzen diot. Ldi IL 110. Al dezakedantxoaz ordaintzen baitut. Zait Plat 129.
azpiadiera-1.1.5
e. (En oraciones negativas; incluimos aquí ejs. tanto de aspecto imperfectivo como perfectivo o futuro). Tr. Se emplea con algo mayor frecuencia al Norte, aunque al Sur se documenta ya en Lazarraga; el primer testimonio septentrional seguro es de Maister (también se puede leer en Harizmendi (145), pero en realidad no en el original sino en una copia manuscrita de mediados del s. XIX con la que el editor Vinson suple la falta de varias páginas); más adelante se encuentra en Larreguy y UskLiB (34), y su uso crece desde mediados del s. XIX: así en Duvoisin (LEd 18), Laphitz (139), CatS (25), Elissamburu, Joannateguy (SBi 25), Lapeyre (107 (V 51)), Arbelbide (Igand 28), Inchauspe, Hiriart Urruty (Aurp 108), J. Etchepare (Bur 195), St. Pierre, Barbier (Sup 4), Constantin (22), Zubiri (110), Mirande (Pr 52), J.B. Etchepare, Lafitte (in Zait Plat XIII), Larzabal (Iru 106) y Xalbador (EzinB 75). Al Sur es sobre todo frecuente ahal izan o ahal izango: así en Agirre, Azkue, Kirikiño (Ab II 108), Lizardi, Zaitegi (Sof 68), N. Etxaniz (Antz 157), Bilbao (IpuiB 128), Gaztelu (MusIx 73), y Villasante (Jaink 73). Sin izan o izango se encuentra en F. Irigaray (190), Zaitegi, Izeta (DirG 20), Anabitarte, Villasante (Jaink 8) y Berrondo (Kijote 148). Cf. EI 84, donde sólo aparece documentado en tres localidades suletinas y una de Mixe.
Junto a ezin se encuentra (además de en construcciones del tipo ezin konta ahal) en Leiçarraga (Ins C 7v), Lazarraga (A 1153v), Tartas (Arima 71), Maister (I 13, 2), Astarloa (II 32), Jauretche (174), Arrue (May 34), Joannateguy (SBi 170), Iturzaeta (Azald 166), Mujica (PAm 9), Lizardi (BB 82), Otxolua (96), Erkiaga (Arran 145) y Gandiaga (Elorri 224).

Remediorik emun al baga. Lazarraga A, 1153r. Ezta thenpora lüzaz hunian egonen ahal. Mst I 24, 7. Ez da deusere Jainkoaren graziak egin ahal ez dezakenik. Lg II 99. Etzituzten bildu ahal ene yeneralek. Hb Egia 94. Gutiz gehienak, edo espakatu ahal ez zirenak. Elsb Fram 122. Ezpeitzen ebilten ahal. Ip Hil 86. Ezeban Ozinbeltzeraiñoko osterea egin al izango. Ag AL 83s. Esan didakan erdia eztiat ulertu al izan. A Ardi 18. Etzuen deus egiten ahal. StPierre 30. Ez dute ukatu izan aal. Ldi IL 109. Gaitzetan ere aztu al ez nun betargi maitegarriena. Zait Sof 45. Ez dugu zure gomita errefusatzen ahal. JEtchep 85. Artean, ura naigabea erretraturik egin aal ez izatea! Anab Aprika 19. Ez baniz Xinan sartzen ahal aurten. Ardoy SFran 340.
azpiadiera-1.2
2. (L, BN, S; Dv, H), al (V, G, AN, R) Ref.: A (al); Lrq; ContR 517 .
Probablemente, seguramente, al parecer (sin una constancia o certeza total); (en oraciones interrogativas) por lo visto. " Ez ahal da oraino ethorriko " Dv. " Ez ahal zinuen hauzi hori hasiko, jakin bazinu zer gostako zitzaitzun " Ib. " Hogoi eta bortz urthe ahal zituen orduan " Ib. " Hik egin ahal duk lan itsusi hori, c'est toi probablement qui as fait cette laide action" H. " Lo al beizagon (R-uzt), acaso estaba dormida" A. "Sans doute, vraisemblablement" Lrq. " Kóri al dá, ése debe ser (el mes)" ContR 517. " Ba ahal da bertze holako joiarik? il y a bien, je pense, d'autres perles de ce genre?" Lf Gram 222. Azkue (s.v. aal) cita el ej. de HeH y traduce "por ventura". Tr. Mejor documentado en la tradición septentrional. Al Sur es más frecuente en textos antiguos y en autores del s. XX.
Egiia al diok, Eneko. (Guevara, s. XVI). TAV 3.2.3. Parerik eztozuna al dakizu, / guztioen gañetiko larrosea. Lazarraga A17, 1186v. Ama enea seme baga / zuk ifiniko al dozu? Ib. A, 1144r. Andraetan diskreziorik / ez dala uste al dozu? Ib. A9, 1175r. Ez al deustak / bardin egia kontaetan? Ib. A25, 1197r. Zer ari naiz? Zertan nabil? Arritu al naiz. Suescun 7. Han Iesus haurra baturik, / troxaturik / utzioan zatzala, / gurrez iar zazkion apaltzen, / nor ahal zen / zakitenak bezala. 'Qui il devait être' . O Po 62. Debotak zer diozue / orai zeben gogoan? / Gau beltza ahalduzue / bihotz eta ahoan. Arg DevB 15. Uste al dozu Bizkaian / ain jente biguna dala / nola zeuen alardeen / bildurrak dagoezala. BBizk 10. Eta segur ere, hitz suerte hek lothu ahal izan zaizkola [...] jende arrotzetarik. ES 98. Ez al nok aditu. Acto 123. Damaseko urek balio ahal dituzte Israelgo ur guziak. Lg I 371. Ahal dakizu maite zaitudala. Lg II 294. Baldinbada gizon galantik / herri huntan / ez ahal dire glub hortan! Monho 32 (v. tbn. 102). Arrazoin ahal da hortaz artha handi bat ukhan dezadan. Dh 204. Ozta izango al da / errian neskatxik / dotea nik adiña / izango duenik. It Fab 40s. Mündian ez ahal da ni bezañ trixterik. Etch 70. Zer bada zuen nahien / gathibo garela izanen / pentsatu ahal duzue? Gy 111s. Bakharra ahal zara, Ierusalemen hoin arrotz zarena, non ezpaitakizu zer iragan izan den azken egun hautan? HeH Lc 24, 18 (He zu zare; v. Lg II 288 bakharra ahal zara Yerusalemen zer iragaten den ez dakizuna). Bainan has zaite, othoi, sorho agorretarik; ezen hekiek ahal dira ontzeko gaitzenak. Dv Lab 104. Ez ahal dute uste naski apostoluak sorgin zahar zenbait zirela. Hb Egia 144. Ez ahal nuzu dukia, / ez eta Aitorren semia! "Sans doute" . ChantP 342. Ez al diogu diru-talde txarra eraman! Zab Gabon 26. Ez ahal zen ikhusi, nihoiz ez nihon, orduan Frantzia ederrean ikhusi zena. Elsb Fram 86. Jainko Jaunaren ontasuna nolakoa ahal den, Jenebako Jauna hain ona denaz geroz. Jnn SBi 170. Zein eder ahal zen orduan gizona! Zby RIEV 1908, 206. Egun bat beretzat atxiki badu, ez ahal du xoilki bere buruari behatu. Arb Igand 64. Gutiz gehienak ohartu ahal dire, zerbeit bazela. HU Zez 94. Alabainan, ez ahal zen bera jarria gizon hori herrian auzapez? Norbeitek izendatua zen araiz. HU Aurp 128.
( s. XX) Xinestian nago orai xa sontotruk al dagola. Mdg 126. Oro egun guziez aiduru ahal daude haren; esku lanak ez ahal du aphaltzen. JE Bur 147. Ur-ardotan pitxerdi-inguru edan al du. A Ardi 122. Ez ahal duk egun guziez etxean holako pestarik egin! StPierre 16. Gaixo haurra! Ez ahal da guti unhatua. Barb Sup 76. Lehen aldia ahal duzue burdin bideetan zabiltzatela? Ib. 81. Ba ahal dakizue nor ziren laminak. Ox 26. Seminarioko apez gei Biarnesek ez ahal deroie horri eria südürpian igaraiten! Const 18. Odolkeri gogorrak egin omen zitun. Guzi guziak ez al dira egi izango. Or SCruz 11. Oingotz gustijak al dagoz itsurik. Baietz nago! Otx 141. Ikas-ordu aal degu. Markiegi ( in Ldi IL 7 ). Siñiskeriak Siñismenari / ez âl dio ontan kalterik. Or Eus 266. Norbaitek egiten ahal zuen irri, Murtutsen izenean eta Itsasuarren gostuz! Lf Murtuts 4. Sukaldean ahal zen oraindik, zelatan. Mde HaurB 15. Zer jendetzak bildu ahal ziren haren aditzeko! Zerb Azk 56. Neska onbera ta errukiorra zan [...] eta adeiez entzungo al-zitun arrazoi auek guziak. Etxde JJ 74. Ez ahal dituk taxi horiek hain kario. Nor nahik hartzen ditik. JEtchep 80. An al dabil onezkero errian gure ugazaba, Lustreputx gaztea, nire galdez. Leku onean dago! Erkiag BatB 111. Bere haurraren aita ahal du. Larz Iru 130. Ez ahal zarezte malurus. Ib. 48. Berriz ere bateonbat etorriko al dek noski. Salav 36. Ez ginuke beraz harritu behar eskualdun saindu bat ere eskualdun jaidurek badute laguntzen! Ez ahal dira eskualdun jaidura guziak tzarrak? Ardoy SFran 25. Mattin, zurea ere ez ahal da urrun. Xa Odol 120. Zuberoko apez eta parropien ikasten hasteko ere ez ahal zen goizegi guretzat! Larre ArtzainE 154. Hori ahal da munduan agertu den ereskinik zaharrena. MEIG I 61.

v. tbn. Prot 69. Bordel 161. Laph 149. Iratz 40.
azpiadiera-1.2.1
(L ap. A ; Dv, H).
" Bai ahal, ez ahal, oui, non probablement; et, oui-non sans doute" H. " Bai ahal! (L), ¡yo lo creo! Ez ahal! (L), ¡imposible!" A (s.v. aal).
Haritchabalet debeiatü zena seminariuan? Ez ahal: lana zinez maite zian eta pausü artetan bazakian besten eta bere büriaren liberti-erazten. Const 22. Lolita artajorran! Ez ahal, ez ahal! TP Kattalin 192.
azpiadiera-1.2.2
(En los siguientes ejs. parece asimilable a la partícula interrogativa al ).
Baina ez ahal da berandu? Ez ahal daude zure zain jauregian, Fortunato andrea eta gainerakoak? Mde Pr 116. Zeru-lurrak iduki aal zadukate? Or Aitork 10. Ez ahal da, krima hortan, aita hau semearekin partzuer? Larz Senper 78. Ba ahal dakit nik, jauna, ene alabaren berri. Ib. 44. Ez ba da geiegi eskatzea, ez aal da ala? Lab SuEm 169. Irripar egiten eta egin arazten ez ahal daki Xalbadorrek? Larre ( in Xa Odol 19 ). Eta makurrik ez ahal dio inork aurkitu? MIH 136. (en el orig. Egan 1957 (1-2), 4 aa)
azpiadiera-1.3
3. (L, BN, S; Dv, H), al (V, G, AN, R) Ref.: A (al); Elexp Berg (al); ZestErret (al) .
(Con valor desiderativo; el vb. aparece en tiempo futuro). " Leher-eginen ahal du! " Dv. " Emanen ahalko daut ene saria, puisse-t-il me donner ma récompense. Ici le sens optatif du basque ne peut être rendu en français" Ib. " Ithoko ahal haiz! " H. "El verbo siempre está en futuro [...]. Para conocer cuándo egongo alda significa 'acaso estará' y cuándo 'ojalá esté' es preciso recurrir al tono en la conversación, a signos de admiración en los escritos" A. "Partícula que expresa el deseo de que se produzca la acción verbal. Beintzat biar egualdi ona eingo al dau, bestela edarrak gare " Elexp Berg . " Itoko al haiz! " ZestErret. v. oxala, baldinba (2).
Laster etorri nadin gurako al dozu. CancAmV 15. Nunbaita orain amaituko al dau / bere betiko egarriia. Urqz 82. Agur, Aita nerea, ta gogoango al nazu zure otoitzetan. Lar Carta a Mb 281. Baña orren laster ta bereala ilko ez algera. Cb Eg III 323. O! zuek egia erdiragarri hauk irakurtzen eta entzuten ditutzuenak, sarthuko ahal zarete zuen baitan. Lg II 191s. Arren jagiko ez alda datzan tokiti. Mg PAb 70. Batzuek ez ditue ezertan artzen birauak, egin dezagun kontu: "Demonioak eramango al au"; "ez al aiz bizirik etxerako". AA II 114. Biztuko al da gure fedia. JJMg BasEsc V. Ez ahal du sekulan yauna ahantziko. Hb Esk 237. Ez ahal darotazu aingeru gaixtoei bezala eginen! Dv LEd 106. Pazientziya emango al digu / zeru ta lurren jabiak! PE 56. Tximista arraie batek ebakiko al du ostatu au! Sor AuOst 89. Illgo al da agura, baldres ta trekua! AB AmaE 238. Gure Joxe-Marik kontuz emango al diye jatena ganaduai. Moc Damu 15s.
( s. XX) Irakurtzea ez altzaio gogaituko iñori. J.B. Ayerbe EEs 1912, 64. Amak ez alzidan algarea entzungo. Ag G 336. Gure lana bururatua dugu, eta liztorrak ez zaizku oinon ageri. Ethorriko ahal dire balinba! Barb Sup 118. Urgulu zoroz ez ahal dituk / hire aitamak utziko? Ox 141. Ixango al az zori oneko / usain guztijen jaubia. Enb 131. Moroak aizkatu zituzten nabartarrek. Ez ahal ditu balinba ithoko gaztelarren erdarak? JE Ber 38. Milla ta bosteun tximistak birrinduko al abe, lapur deunga zital madarikatua! Kk Ab I 102. Deabruen zugatza! [...] igatuko al aiz! pipiak yanen al au! Or Mi 24. Batzorde orrek gure eskaria ontzat artuko aal-du. Ldi IL 148. Erkalaren babesgarri-legea ez al didate ezarriko. Ib. 26. Txakur txarrak jango al abe, / erri bako zaldun dongia. Laux AB 99. Ez âl naiz ni illen gure zeru au / goi-argi ikusi bagetan! Or Eus 253. Ezartzera goazen bideak barrena ibilliaz, orain izan ditezken akatsak osatu al izatea opako aldigu. EAEg 15-1-1937, 809. Dirdaitsu bezain zorioneko etorriko al da! Zait Sof 59. Oraindaño ikusi ditugunak bezelakoa ez al da izango. JAIraz Bizia 46. Aita bederen biguinduko al da, semea ainbeste denboran ikusi gabe! Etxde JJ 64. Asmatuko al degu itzegiten! NEtx Antz 66. Dena hurrendu artean iraungo ahal zion mozkorrak! Mde HaurB 96. Erremituko al du Jainkuak / orain galdu dan guziya. Auspoa 39, 32. Ai! gizajuek, ez al jatsue bururatuko ezkontzerikan. SM Zirik 107. Areri jarritako gorroto ikaragarria oztuko al zitzaion! Anab Poli 36. Bañan erein dun azi ederrak / frutu on emango al du! Basarri 38. Gaua, osoro baltz biurtu baiño leen, elduko al da lenengo dagoan erritxura. Erkiag BatB 109. Atherako ahal diozu zerbait. Larz Senper 62. Ai! ez al dizute otzek kalterik egingo! Ibiñ Virgil 63. Barkatuko ahal dauku berak... egun batez. "Nous l'espérons" . Ardoy SFran 22. Baldinbetan ez aal dit uts-egingo [...] zure babes-laguntzak. Berron Kijote 54 (138 aal). Urrena doble izango al da / pixka bat konpondu dedin. Insausti 53. Biziko ahal da luzaroan, etsaiak etsai, behinola ugaria zen familia zahar batetik gelditzen zaigun haur bakar hori! MIH 146.

v. tbn. Etcham 175. Lf Murtuts 53. Xa Odol 201. Al: Zav Fab RIEV 1907, 534. Noe 62. Apaol 101. Ill Testim 19. Balad 45. KIkG 56. KIkV 68. ArgiDL 81. Muj PAm 74. Jaukol Biozk 75. Alz Ram 58. Tx B 188. ABar Goi 33. TAg Uzt 72. Munita 14. Txill Let 113.
azpiadiera-1.3.1
(Con el vb. en tiempo no futuro). " Ez ahal nute ikusi? ils ne m'ont pas vu, j'espère?" Lf Gram 222. " Barkatzen al die, espero que les perdonará (G-azp)" Iz IzG 202.
Ez ahal naute burlatu / hirur nola hirurek? / Bere hitzak idukitzen / dituzte erregeek. EZ Noel 73. Gutienetik bederen balinba bederatzi urte hautan jarraiki zauzkigun irakurtzaileetarik zenbeiti zerbeit onik sartu ahal diotegu buruan. HU Zez 80. Gure gaixtakeria guzitik sendatuak giren bezala, mustro eta harramantza guziak suntsitu ahal dira, hek ere, behin bethikotz! Barb Sup 125. Andrea ez ahal doa bertze mundurat? --Ez aldi huntan, ez, oraino! Ib. 152. Ez ahal zoak ihesi? / Behar diagu ikusi. Ox 53. Gizagaxoa... noski, / on-utsa bide-zanez, / zeruan âl-dago! "Es de esperar" . Ldi BB 12. Ene Jenofa begi beltz, argi-hasteko irria, / ez ahal zaude nigarrez? Iratz 167. Urtheko ilobaño bat badut haatik, paralysie infantile delakoarekin. Ez ahal daut harek kutsua eman? Lf Murtuts 39. Orraitiño ez aal yatzu aaztu oraintsu-mengoan agertu neutzun zera. Erkiag Arran 98. Artu al dituz an ildakoak / Jaun onak bere eskuan! FEtxeb 41.
azpiadiera-1.4
4. (A (s.v. aal), que cita el ej. de Dv).
Por si acaso, no sea que.
Ihesari eman zen, zioelarik: Ez ahal gaitu gu ere lurrak iretsiko. "Ne forte et nos terra deglutiat" . Dv Num 16, 34 (Ol lurrak, bear bada, irentsi ez gaitzan). Urez bedeinka beza gela au; ez aal da baldinbetan mira-egille oietakoren bat emen izango. "No esté" . Berron Kijote 75.
azpiadiera-1.5
5. (Con negación). Tan pronto como... " Ez ahal zuen jakin, non bereala joan zan, [...] (Ceru)" H.
Ara iritxi ez altzan, kontatu zion Wolfiok Obispoari gertakari guzia. Arr GB 127. Egun sentia agertzen ez al zan, bere leiaurrean jarrita [...] malko goriak ixurtzen zituen. Ib. 14. Jesukristoren deia aditu ez al zuen, Berari jarraitzeko bereala altxa zan. Arr May 104. Begiak itxi ez al zitzaizkan, santa Brigidari Jesus agertu, eta Jaun onek esan zion. Ib. 132. Baña ez al zuan Patxik aditu joan bezin aberatsa zetorrela, alderandu zan anaiarengandikan. Apaol 112. Ez al-zuten apaizak azkeneko Pater et Ave esan [...], or ekiten diote Elizan dauden guzti-guztiok [...] kantuari. Lek SClar 103.
azpiadiera-1.5.1
Oraindik amabi urte ez al zeuzkan, ordurako biziera gaiztoa zeraman. Arr May 147.
sense-2
II. (Sust.).
azpiadiera-2.1
1. (L, BN, S; SP, Urt IV 399, Ht VocGr 407, Lar, Izt 96r, VocBN, Gèze, Dv, H), al (V, G, AN, R; Lar, Añ, Dv (G), H (V, G)). Ref.: A (al); Lrq. Poder, fuerza; posibilidad, facultad, potestad. "Pouvoir, force, faculté" SP. "Pouvoir, ahala, ahalizatea " Ht VocGr 407. "Potencia" Lar, . "Impotente, alik eztuna " Lar. "Pouvoir, faculté, puissance, moyen" VocBN. . "Pouvoir, force, puissance" H. "Pouvoir; possibilité" Lrq. v. ahalmen. Tr. Mejor documentado en la tradición septentrional.
Zergatik bada Iaunak, gure ahala iragaiten duen perfekzione bat gureganik galdegiten du? Ins D, 8v. Borondatea ona da bañan ahala flakua da. "Le pouvoir" . Volt 235. Lehen baño gehiago are ahal guztia / enplegaturen du nola hill Iesus onhetsia. EZ Man I 74. Berriz ere agerturen da ahal Sathanena. Ib. 72. Gazte zareiño, ahala eta indarra duzuiño. Ax 170 (V 115). Badut nik ahala eta indarra zure libratzeko ahalkesun eta erran gaixto guzietarik. SP Imit III 36, 3. Zelian eta Sakramentü saintian da behinkoaz Jinkoaren ahalaz. Bp I 72. Halako fazoiñez non ezpaituket ahalik nahi izateko zuk nahi eztuzuna. Ch III 15, 3. Baiñan gizonaren bidea eztago bethi gizonaren ahalean. "In potestate hominis" . Ib. 7,2 (Mst photerian). Libertatea da dugun indarra eta botherea edo ahala egiten ditugun gauzen egiteko. CatLav 40. (V 28) Jaun bat finikgabero ona, aal guziaren jabea. CatBurg 15. Aalik balu ta iñoiz izandu baleu bezala. Lar Fueros 225. Zure indarren eta ahalen gaiñean batere ez fidatzea. He Gudu 39. Berekin du alabaña Jainkotzaren ahal guzia eta ez da ahal onek noiznai ezin dagiken gauzarik. Mb IArg I 153. Anitz aldetara egin zuen deabru gaistoak ber alegiña; baña uts eta ustel atera zen aren al guzia. Mb IArg II 300. Galdu izan zituzten bere ahal guziak. Lg I 194. Jourdaingo urak izatea Naaman bere gorphutzeko lepratik sendatzeko ahala zerbeit da. Ib. 373. Jinkoak guziak egin detzake, eta nik haren lagunza gabe ez dut ahalik. Mih 31. Jainkoak, edozein gauza egiteko, duan eskua ta ahala. Ub 52. Ikhusi dut beharretan, eta ahala nuelarik ez dut lagundu. Brtc 209.
( s. XIX) Gure nahiaren pare balitz gure ahala. Monho 56. Ene ahala eztiat / segürtanxaz gorderen. 'Je ne dissimulerai certes pas ma puissance' . Xarlem 26. Bear da gañera artarako eskua, ala edo indarra. AA III 402. Handizki balia-arazten du bere seme jainkoaren aldean duen ahal guzizkoa. Dh 270. Eta geroroz eztela harentzat erremediorik, ez graziarik, ez salbatzeko ahalik. Ib. 138. Bialduten deuskuz Jaungoikuak gatxak, geure al gitxija ezautu eragiteko. fB Ic III 262. Baldin Jainkoak utzi izan baginitu geroni gure ahal xoilerat. Jaur 147. Bere adrezia eta ahala / frogatu nahiz bezala. Gy 217. Auzoak etzuten burua jasotzeko alik. Lard 204. Ikhas beza erdara duenak ahala. Hb Esk 166. Eta Jaunak bere zerbitzukotzat eman izan daizkidan ahal eta dohainak. Dv LEd 75. Jakobek hartu ditu gure aitarenak ziren guziak, eta haren ahalaz bera egin da jaun handi. "Et de illius facultate ditatus, factus es inclytus" . Dv Gen 31, 1. Ahal ttipikoa bide zen bikario jeneral hura. Laph 84. Erakutsirik zeure besoko al ta indarra. AB EE 1889a, 338. Zoin handi diren zelian zure ahalak eta Jinkoak eman deitzün bürüzagigoak. Ip Hil VI. Eztakit, zeren aal ta ere..., aal orrek adarra luzea duen. Ezale 1897, 59a.

( s. XX) Laneko ahalak bethi han dituztela iduri zeie hargatik. JE Bur 106. Euk nai bestean aunditu eta txikitzeko aala lortu nai ei-dok. Alt EEs 1912, 245. --Zelan da Jaungoikoa alguztiduna? --Bere al utsez nai daun guztia egiten daualako. KIkV 17 ( KIkG 11 bere al utsez ). Ene arbasoetarik heldu zautan gauza bat dut han, mixteriozko ahal eta indarra duen gauza bat. Barb Sup 154. Urratsik emateko aalik etzuela gelditu zen bide bazterrean etzanik. FIr 150. Haren ahaleko eskualzale guti orai, gutartean. JE Ber 5. Al guztijaren / jabe zarana, / gurutzan zago / jositta Jauna. Kk Ab II 105. Ta Yaunaren aala agertzen zan eriak sendatuz. Ir YKBiz 89. Ziñaldariaren aurrean aitortutako aala izan ezkero. "Con poder notarial" . EAEg 17-3-1937, 1298. Israelitak beren lan gaitzenetan leher-araz zetzaten, ahal guziak khendu arte. Zerb IxtS 32. Aal andikotzat zaitugun Oidipu maite orrengana eskabera gatozkizu guziok. Zait Sof 58 (62 al). Ez naute zenbait bezala / lotsaz beldurtzen, / andiago dut ahala. Or Poem 514. Utzi dio [mendu] haren aphailatzeko ahala edo kargua. Lf Herr 18-8-1955 (ap. DRA ). Hainbateko etsiak hartu zituen guziak, non ez baitzuten gehiago ihoren hiltzeko gogorik, ez ahalik. Mde Pr 139. Gazterik asko, bere aalez billatu bear izan zuan bizimodua. Anab Poli 7. Egikeretan ikusten dan lez / gizontasunezko ala. BEnb NereA 84. Uste baduzu paper mutur batek, holako ahalak dituela. Larz Iru 132. Tirriatu izan nau pilota jokoak, / ahalak ez ordea nik hortarakoak. Xa Odol 281. Gure indarren aitzika / ez düte etsaiek ahala. Casve SGrazi 152. Badute [diakreek] Jainkoaren Hitza predikatzeko ahala. Larre ArtzainE 208.

v. tbn. Arg DevB 202. Mercy 14. Prot 70. MarIl 119. CatS 80. Elzb Po 203. Elsb Fram 38. Zby RIEV 1908, 287. Arb Igand 7. Xikito 8. CatJauf 22. Lh EEs 1914, 243. Ox 27. Etcham 219. Iratz 35. Ardoy SFran 93. Al: Inza Azalp 135. Eguzk GizAuz 167.
azpiadiera-2.1.1
(SP, H) .
(Ref. a las potencias del alma).
Arimaren ahaletan lehen eta bizia / ezagutzen dugu dela adimendu argia. EZ Man I 99. Ezta bada [arima] solamentki ahaletan zaurthuren, / substanzian barrena da orobat zehaturen. Ib. 99. Bil etzatzu ene sensuak gorputzeko eta arimako ahalak zure gana. SP Imit III 48, 5. Kexadura sarthu zait ezurretaraiño eta ene arimako ahal guziak nahasi zaizkit ene bekhatuen aitziñean. 44. Animaren potenziak, aahalak [sic] edo almenak, dirade hiru. CatBurg 42. Zure arimako eta zure izpirituko ahal eta puxantza guzien enplegu saiñdua. He Gudu 102. Arima ta gorphutza bere sentsu ta ahal guziekin. Dh 187. Eta oek dira borondatearen al edo potenziarekin egiñ bear dituzun beargaiak. Arr Orac 43. Gizona baithan arima bakarra den bezala, ahal guzien lokarri eta batetaratzaile, bota herriari ere nagusi bakar bat. Lf ( in Zait Plat XVI ).
azpiadiera-2.1.2
Poder, autoridad. " Hil zen Pilatosen ahalaren azpian " H. " Ahala nork daduka hemen? " Darric (ap. DRA).
Egizko alaren (poder) agerki da ikurriñ onezaz gaizkiñaren uztarpetik askatu det Erroma. J.M. Tolosa EEs 1913, 209. [Errege] haien ahala mugaturik atxikitzen zuten gizarteko hiru erronka jatorrek. Mde Pr 228.
azpiadiera-2.1.3
Reinado. " Eldu bekigu zure ala, vénganos el tu reino" Bera.
Badut zalantza zein giro izaki; / otzaren âla danentz ebaki. "¿Pasó el reinado del frío?" . Ldi BB 110. Atta: eure ixena donetsi bixa: eure ala bel. Arriand Lc 11, 3. Oneik jazokunoik dakuskezubezanian, Urtzi-ala atetan dozubela ekikezube. Ib. 21,31 (Lç, He, Dv, Leon (e)rresuma, TB, Oteiza, Brunet, Ker, IBk erreinu, Ol jauraldi, Or Jainko-erri, IBe, BiblE erregetza).
azpiadiera-2.1.4
(Con gora, gain, etc.). " Ahalez gora, kanpo, au-dessus, en dehors du pouvoir, impossible" Hb. " Gure ahaletik gorago da " Darric (ap. DRA).
Ezen kargatu izan garela exzesiboki ahalaz garaitik. 2 Cor 1, 8. Urrikimendu eta onherizte gure ahalaren gañekoaz. EZ Man I 22. Perfekzione halto eta gure ahalez goragoko bati lotzeko borondate eta deseiñu banhoa. He Gudu 169. Badakit, Jauna, ez dela deusere zure ahalez gorago denik. Lg II 140s. Jinkoak ez du nahiko izan zaitezen zure ahalez gorago tentatua. Mih 101. Garbitasunaren berthutea gizonaren indar eta ahal guziez gorago da. Ib. 23. Profeten erranak amets batzuek ziren [...], erakuspenak zorokeria, egin bideak ahalez gorago. Hb Egia 116. Ez dutenean hersatzen deus egiterat gizonen ahalez goragokorik. Ib. 80. Oraino zure ahalaz gorago igan zaite; obraz ezin dezakezuna, bederen xedeaz egizu. Dv LEd 241. Beren ahalaren araberako eta ahalaz goitiko oldea ere erakhusti dutela. Dv 2 Cor 8, 3. Ene argiez eta ahalez gorago den gauza bat. Lap 39 (V 22). Mirarigille izan naia, alez-gaiñekoa. Onaind STeresa 61.
azpiadiera-2.1.5
(Precedido de part. o rad.).
Ezta, maitezko gauzetan, / haurren bortx' <borx'> ahalik hetan. 'Dans les choses de l'amour, on ne peut contraindre les enfants' . O Po 18. Dohainetan neduke / haren zerbitz' ahala. 'Je tiendrais pour une faveur de pouvoir la servir' . Ib. 38. Guziak [Testamentari] hel ahal dakizkeio, eta denbora berean guzien hel-ahalak ditu ixitzen. He (pról. al Nuevo Testamento). Badiruri berariyez datorrela, zaldi onen jaso-al eskasak jartzen gaituen larritasunetik kentzera. Bil 164.
azpiadiera-2.2
2. (Con egin ). Lo posible. "(Hacemos todo lo) possible, alik asko egiten degu, ahalik aski, anitz egiten dugu, alegiñak egiten ditugu " Lar. " Al gúziek, todos los posibles (hacer)" Iz Ulz. Cf. Ht VocGr 270: "Ahala, tout possible" y 406: "(Son) possible, bere ahala, berediña", refiriéndose seguramente a (bere) ahala egin. v. ahalegin. .
Gogo egin nezan, neure ahal guziaren egitera, eta [...] guziaren [...] Elizaren edifikazionetan enplegatzera. Dedic * 7r. Prestik dago [Iainkoa] ahala egiten duenari heltzeko, iabetzeko eta eskuaren emaiteko. Ax 459 (V 298). Ahal egik, euri egik. Saug 62. Zure ahala eginen duzu eta [...] begiratuko zare zure buruaren osoki flakatzera utstetik. SP Imit III 7, 1. Beraz prometatzen darotzut / ahalaren egiteko, / zure moianez huts gustiak / ditudala kitatuko. 106. Zure ahal guzia egiten duzula. Ch III 7, 1. Sathanek bere ahal guziak egiten ditu, gure baitairik arimako bakea khasatzekotzat. He Gudu 152. Zure partetik ahal guziak egitzu Jesusen amodioan irauteko. Mih 123. Konfrariako personek orok eginen düie ahala sakramentier hüillanzez hilabetian behin. Mercy 29. Artará ellegadáien inbeardá al guzía. LE Matr5 298. Bere ahal guziak egitea onthasun biltzeko, eta hain guti egitea bere arima salbatzeko! Dh 205s. Egin ditzagun gure ahalak gure bokazioneko eginbideen bethetzeko. Jaur 391. Iñazioren etsaiak ez zauden geldirik: ahal guziak egin zituzten Iñaziori bere lagunen khentzeko. Laph 106. Bakar bakarrik au izan zan zure deshonra eta egoera negargarri artan zugatik al guzia egin zuena. Arr GB 121. Dugun orok gure ahala egin gure herritarreri hemengo mintzaia maita-arazteko. Arb Igand 18s. Zenbat aldiz, mundu esker-gabea, ez ditut nere ahalak egin, hire haur guziak bakean elgarretara bildu nahiz. HU Aurp 135.
( s. XX) Beren ahalak eginen dituzte haurrek hitzez hitz jakin dezaten katixima. CatJauf VI. Berak egiñ zion al guzia amona gaixoari, ta ala ill zan kristau on bat bezela. Urruz Zer 13. Guziek batean erabaki zuten, aal guziak leenik egiteko etxe barnetik. FIr GH 1922, 542. Ohartu ginenean gu / Xalbadorren nigarrez, / ahalak egin gintuen / esku eman beharrez. Ox 34. Ezin ipiñi izan ditu, orretarako alak egin arren. Eguzk GizAuz 130. Maitatzen zaitut, / Jauna, eginik ahala, / sortkari oro / ontan lagun ditudala. Or Poem 516. Hor ere ahal guziak egin zituen giristino fedearen azkartzeko. Ardoy SFran 195. Beraz, aalak egin bear dira lengo bide sistriñak obeagotzen. Etxabu Kontu 215.

v. tbn. CatLan 63. JesBih 423. MarIl 27.
azpiadiera-2.2.1
(Con zazpi ).
Zazpi ahal guzien egitea ontsa da beti. HU Zez 179. Egia erran, zazpi ahalak egin zituen delako liotinantak bere salataria guardetan sar arazi beharrez. Ox 191. Zazpi aalak egin ta ere bat baino geiago itzuriko litzaiket. Or EEs 1927, 249. Egoera larri ontan, zazpi ahalak egin bear bere etsaiak jarritako esia urratu ta purrukatzeko. Etxde JJ 179. Osabak bere zazpi ahalak egiten ditu jauntzi berezia eskuratzeko. Herr 9-10-1958 (ap. DRA ). Herr 9-10-1958 (ap. DRA). Hunek bethi, bere zazpi ahalak ibiltzen ditik, hunarat sartzen direneri, bere edariaren sakatzeko. Larz Iru 60.
azpiadiera-2.2.2
" Bortz ahalak eginagatik (BN-lab)" Gte Erd 168.
sense-3
III. (Ante sust.). Todo el (...) posible.
Denbora duian artian egik ahal hongia. ES 97. Ardiets diezaguzue / ahal faborea, arren, / nola baitzarete mianbro / Jesukristo beraren. EZ Noel 131. Etziñen kontent zerori / sainduki bizitzeaz: / berzeak ere eragin / nahi ahal antzeaz. Ib. 173. Egitera esaiatzen / zaizkit ahal gaizkiak. EZ Eliç 325s. Baten ere aiphatzeko / eztut xahu ahoa, / zeren baitut bekhatuen / ahal urrin gaixtoa. Ib. 410 (tal vez referido al adj.). Aitzitik begiratu dut / ahal humiltasuna. Hm 171. Badariak badarotzut / ahal laudorioa. Ib. 186.
sense-4
IV. (Precedido de part. o rad.). v. infra AHALA.
azpiadiera-4.1
1. (Gralmte. pl. o ante guzti ). (Todo lo, todos los) posibles. "(Todo lo) decible, esan al guztia " . " Esanalak esandare eztu hauxe baño kaso geio iten " ZestErret. v. eginahal. Cf. He Gudu 80: "Bakhotxak asma dezaken ahal guzia enplegatu behar du haukiei ihes egitekotzat". Tr. En los textos septentrionales se encuentra precedido de radical verbal; en los meridionales gralmte. de participio.
Ikhusirik Antekristek prestuen ausartzia, / hill beharrez asma ahal egiñen du guztia [= asma ahal guztia egiñen du] . EZ Man I 72. Pensa ahalak edo dakizkienak aurthiki arteiño ezta ixiltzen. Ax 292 (V 194). Artu-alak arzen dituzte bereala beren Jangoiko emalleagandik. Mb IArg I 239. Gizaki ta emazteki arteko joan-etorri, ibiller ta egoer utzi al guziak uztea. Ib. 132. Zer ta nolako egiak, baña gure esan al guziai askoz eragiten dienak! Cb Eg II 205. Ontasun zuk pensatu al ori guzia, gure Jaungoikoaren Ontasun ta anditasunaren aldean ezer ez dala. Ib. 32 (Dv LEd 69 ontasun harek asmatu ahal duen hori guzia). Erre zuten hiri hura eta eraman handik aurkhi ahal guzia. Lg I 291. Bilhatzen zituen aphaindura ergel eta yaunsturen edergaillu asma ahal guziak. Lg II 155. Erran ahal guziak erranik ere. Brtc 173. Egizu nai al guzia; ez dezu mundua ixilduko. Mg CC 187 (CO 281 egizu gura ala). Eta asetzen ote zera beti gure irabazi al guziakin? VMg 59. Gure Jesus ona Zeruan ikusi ezkero, ikusi-alguzia, ezagutu alguzia, deseatu alguzia, batetan eta beti ikusten da eta gozatzen da. Gco I 470. Jesus maitagarria etorria dago Sakramentu orretara, guri eman al guzia emateko. AA I 445. Nola beraz Jainkoaren perfekzione adoragarriek xitzen baitituzte gure endelga ahal guziak. Dh 156. Gure erran edo gogoan har ahal guziez goragokoa da [haren seindutasuna] . Ib. 262. Beren luma latz lodi amutsakin asmatu al-guztia lotsabagekiro esaten. Izt C 9. Esan-al guztien gañekoa da. Ib. 176. Sasoia duten arte guztian eman alak eman ta ere. Ib. 152. Har ahalak oro tuela yo gogo. Gy 272. Bi oien esan-alak ezer etziran, beste amarrai arpegi emateko. Lard 90. Esan-al guzien gañean arriturik. Ib. 33. Ai Jauna! eta zenbat dihoakidan niri! Guzia, eta izan-ahal guzia. Dv LEd 57 (Cb Eg II 24 izanal). Asma ahalak erran zituen yaun batek sinhetsarazi nahiz lagunei Yainkorik etzela. Hb Egia 3. Lurrean dire beraz on guziak, atzeman ahalak atzeman. Ib. 121. Etxekoek phentsa ahal guziak egin zituzten etxerat bildu nahiz. Laph 157. Konta al guziak baño geiago dira kondenatu diranak. Arr May 56. Somatu al guziak bere emazte onari esan ondorian. Bv AsL 47. Ignazioren kontra dira lanak / suma alak. MSIgn 348. Ereman ahalak oro [...] ebatsi. Zby RIEV 1908, 419. Ez ziotela eman behar jasan ahala baino lan gehiago. HU Aurp 69.
( s. XX) Goiak bota zituan bota alak, errekak arrotu ziran. Ag AL 38. Beittikotara jetxi zan [...], askatu al guztiak askatzera. Inza Azalp 73. Santa Cruzen kontra esan alak esan arren. Or SCruz 68. Edan alak edan ostian. Otx 156. Izadiari zizkiok kendu alak ken. "Cuanto era susceptible de quitársele" . Ldi BB 102. Esan-aalak entzunik gera. Ldi IL 36. Begiek ikusi al guztien larra ederrak. Akes Ipiñ 20. Azurrak eio artean emonalak emon eutsazan. Bilbao IpuiB 203. Astoak korri-aal guztian, etorri zitzaion laguntzera Santxo Panza. Berron Kijote 94.
azpiadiera-4.1.1
(Con -a; cf. AHALA).
Leoe aundi baten muturra du; sei giza-oin ditu, laisterrago ibiltzeko: Rodanopeko aitzulo batera derama atzeman-ala guzi. 'Ce qu'elle peut' . Or Mi 136. Ta iparretik egoara ez dakusa zabaldi neurribage bat baño, begiek ikus-ala guzian. Ib. 118. Begiak ikus-ala guzian. SMitx Aranz 62. Galdetu-ala bakoitzean, Euskal-Fedearen biotz-begiak pozaren pozez diztira bizian argitzen dira. (Interpr?). Ib. 243. Santxo Panza bakarra zan bere nagusiak esan-ala guzia sinisten zuana. "Cuanto su amo decía" . Berron Kijote 149.
azpiadiera-4.2
(Con -az ).
Badate, eta ikusi alaz <alas> nai al naite? "¡Posible! ¿Y tengo amor a lo visible?" . Suescun 6.
azpiadiera-4.3
2. (Ante sust.).
Eta tormentatzen dute asma ahal maneraz. EZ Man I 112. Arzen duten aldian galbaiak artu-al ale. Mb IArg I 203. Gizon batek asmau al penitenzia egin arren ezteutsa satisfazinoe osua emongo. CrIc 166. Irabaz ahal sosak khetan igorria. Hb Esk 183. Bildu zituzten oraino Parisat atzeman ahal sokak. Hb Egia 150. Hek egin eta egin arazi dituzte Europan [...] khonda ahal erreboluzione. Elsb Fram 177. Hark niri uzten zautak / jan ahal haragi. Zby RIEV 1908, 769. Ezer gutxi dezu yaso-aal emaitz eldurik. Markiegi ( in Ldi IL 10 ).
azpiadiera-4.3.1
(Ante adv.).
Begiz ikus ahal urrun hedatzen zen zelhaia, belharrez musker gizen. JE Bur 9. Begizta-ahal urrun, Jainkoak daki noraino, agertzen zaizkigu mendi-kasko zorrotz batzu. JE Ber 41.
azpiadiera-4.4
3. [Erromako kadiran] ar ahalak herioaren bazka ziren. Hb Egia 91 (parece que con el significado de 'los que se sentaban, conforme lo hacían'; cf. infra AHALA A (b) ). Nahastalea, ikus ahal guzien porroka garaitzalea. Ib. 57.
sense-5
V. (Con valor adj.).
azpiadiera-5.1
Posible, (todo lo) posible. "(Adj.), possible" Gèze.
Hire amoreak gatik / hire gorputz herbala / iauntziko dik egiteko / hiri ontasun ahala. EZ Noel 30. Aitzitik bethi ontasun / egiokek ahala. EZ Eliç 92. Adoratzen zaitut errespetu eta humiltasun ahalarekin. CatLav 8 (V 13).
azpiadiera-5.1.1
(Con guzti, oro ).
Manera eta okasione ahal guziz enseiatzen da fidelen eta jainkotiarren gibelatzera. SP Imit IV 10, 1. Prepara zazu zure bihotza artha ahal guziaz. Ib. 12, 3. Egiten dütie gaizki ahalak oro, güziz haurretan, aberetan eta lürreko frütietan. Bp I 87s. Egizu hura atzartasun ahal guziarekin. He Gudu 124. Gure helmeneko ahal guziei bere boza gurekin batean oneko aldea daukanari eman-araztea. HU Zez 140.
azpisarrera-1
AHALA.
azpisarrerakoSense-1.1
A) (Precedido de part. o rad.).
azpiadiera-1.1
a) (L, BN, S; SP, Dv; ala V, G, AN, L, R). Ref.: A (-ala); Etxba Eib (ala, nai ala); Elexp Berg (ala); Gte Erd 2. Tanto como se puede (...). "Ahalekarra edo ekar ahala, autant qu'on peut porter" SP (para construcciones como la primera, sólo encontramos ahalegin, q.v.). "Badu jan ahala, ekhar ahala, bil ahala, etc., etc., il en a tant qu'il en peut manger, porter, amasser" Dv. "-Ala, como sufijo, significa, 'todo lo posible'. Ekarriala (Vc, Gc, ANc, L), eragiala (R-uzt), cuanto de puede traer. [...] En AN, L, BN, S, R se aplica al infinitivo indeterminado. Ekusala (R), ikusihala [sic, sin duda error por ikusahala] (L, BN, S), ikusiala (Vc, Gc), cuanto se pueda ver" A. "Zuk kraska ahala, xehatuko dut" Darric (ap. DRA). "Nai ala, a discreción, cuanto se quiera. Nai ala euki genduan jan da erana egun artan" Etxba Eib. "A tope, todo lo posible. Eurixa bota-ala diardu" Elexp Berg. "Pedalei emunala zoian mutikua" Ib. Cf. supra II (2). Tr. Documentado desde principios del s. XVII. En textos septentrionales se encuentra tras radical verbal, y en los meridionales tras participio (si exceptuamos algunos autores modernos como Orixe o S. Mitxelena).
Ber' ereiten, ber' ogi epaiten, / et' oro berak lant-ahala / lantzen, izan baliz bezala. ' Et à faire elle-même toutes les besognes possibles' . O Po 51. Hihaurk lan egin-ahala, berzek degiten eztutzala. O Pr 234. Emanik emanála pobreéi. LE JMSB 176. Nos jan dozube etxian alango lapikokorik?[...]; ardaua inun ez obia, ta edan ala. Mg PAb 75. Arto eta garija / jan ala ganbaretan. Ib. 98. Uste dabe edan ala edan arren eta sensuna galdu arren eztala orditutia. Astar II 122. Gauazko bederatziak, / partitzeko orena; / konda ahala bana / gehiago du pena. Bordel 39. Phentzetik hartu nuela / enpasantean bezala / mihiz trozatu-ahala. Gy 160. Erran zion handik orho egiñ zezala, / bulharrek eman ahala. Ib. 109. Orhe hori mokotik sartzen zaiote, hastean hein bat emanez, azkenekotz paparoak iduk-ahala. Dv Lab 290. Latsün hanitx den lekhietan, laborari hunak atzaman ahala urthiki behar dü latsün labialat. Ip Dial 50 (It arrapatzen duen guztia, Dv atzeman guzia ). Hitz bat gabe, aire bati / jo zak eman ahala. Zby RIEV 1908, 757. Goizeko mezan, komuniatu aitzinean, guziek eman-ahala errepikatu zuten. Arb Igand 8. Uria jauts ahala ari zelarik ere. HU Zez 132. Ebia jaits ahala lürra ikharatzen. Xikito 6. Mendiaren erraietarik atheratzen dute, sal ahala, marbre derizan harri xuritik. JE Bur 81. Bertz handi batzuetarat aurdikitzen dute, koka ahala bethe artio. Ib. 87. Dantzan hasi zen, hantxet, tira-ahala, dantza-jauzietan. Barb Sup 64. Lan gaitza ere [apostoluek] baitzuten egin, emanik eman ahala. Ox 69. Buruan, jasan ahala, saski bat lore. Ib. 182. Ostatuan sartzen zen eta han edan ahala ari zen. Zub 26. Zer da oberena, mugarri bakarra egotea, edo yendeak eskatu ala izatea? Ldi IL 83. Edan egixube edan-ala. Otx 111. Beste aldian baengo / arkuma eukek jan ala. " Tendrías cordero en abundancia" . Laux AB 57. Hiru arno mota, jauts-ahala. Lf Murtuts 26. Eliza-erditik joan-ahala eskapatzerat egiten du. Ib. 28. Ortatik eman idazu neregan jasan-âla. " Cuanto pueda soportar en mí" . Or Poem 540. Kanporatu nuan [...] koxkor aietako pilla bat eta eman nien artu-ala. Anab Aprika 72. Izan ere erreka / ta ibaiak bota ala, / edan den ozenka. NEtx LBB 351. Elurraren ondotik euria zuten, jauts-ahala. Ardoy SFran 232. Orai badira ahatik konda ahala Gipuzkoan segurik [pertsulariak] . Xa Odol 53. Tira ahala ari ziren [pertsulariak], kasik aldiarik ezin hartuz. Ib. 37. Sortu zen gaua nire baitan / ahoan kabitu ala. Azurm HitzB 55. Bere astoak eman-ala jarraitzen zion Santxok. " A todo el trote de su jumento" . Berron Kijote 115s. Gazteekin pilotan jokatzen, eman-ahala. Larre ArtzainE 83.
azpiadiera-1.1.1
(Con el vb. repetido). "Joan ahala joan bazihoazen, ils allaient de toutes leurs forces" Dv. v. KOSTA AHALA KOSTA (s.v. 1 kostatu).
Higi ahala higi ihes abiatzen dire. Laph 204. Sei burrego haritu zitzaizkon jo-ahala-jo, aldian bia, beren indar guziak joan arteraino. Jnn SBi 28s. Haritu zatzaizkion tiraka tira-ahala-tira, jauzarazi arteraino zango-besoak beren krosketarik. Ib. 150. Hamabortz egunez ibili ondoan, joan ahala joan, heldu zen San Antonio zagon etxolara. Ib. 61. Ari dire hola framazonak, jo, jo, jo aitzina, tira ahala tira. HU Zez 152. Zaldia hartzen du, eta joan ahala joan badoa jin bidetik. Lf Murtuts 41. Ez hut zikinduko. Salba ahala salba, hire alde ariko nuk. Larz Iru 88. [Apez] hura ari zelarik gure kaskoetan zerbait utz-ahala utz. Larre ArtzainE 131.
azpiadiera-1.1.2
(gral.). Ref.: A (aal); Asp Gehi (a(h)alean). (Ante sust.). "Zuk ekarri ahala diru, nik gastatuko dut, gastaré el dinero que puedas traer" Asp Gehi.
Iratxakiren gogorki zaio min jenerala / eta punituren asma molde guztiz ahala [= asma ahala molde guztiz 'de todas las maneras imaginables'] . EZ Man I 99. Badu erreparu / ta badu gero lur, / ohianian ere / erre-ala egur. Bordel 19. Baña otso gaiztoak, pakea azturik, / eta betiko griñaz arras garaiturik, / jaio ala arkume zuen arrapatzen. It Fab 262. Xahu-ahala ikhaurkin duten laborariek. Dv Lab 154. Jaungoikoak berak bi eskuakin jaso ala naitasun jarri zuen nere biotzian zuganako. Bil 157. Nere burasoak [...] baziteian haz ahala haur. Elzb PAd 15s. Nai-ala ardo edaten dutenak. Urruz Urz 55. Ez dugu eta kasik [...] egunik iragaiten, non ez dugun guk erran ahala, eta zuek [...] irakur ahala berri hits. HU Zez 115s. Odeiak egotzi-ala edur, ieusi zan egun atan. A BGuzur 124. Sukaldean tokiak artuala emakume zebilzen. A Ardi 127. Moltsa luzea koka ahala diruz hanpaturik. Barb Sup 163. Biek xahu ahala baino gehiago ontasun bazutela jada bildurik. Barb Leg 139. Gela atan otu-ala gauza eukezan aukera-aukeran. Otx 127. Jo-ala makillada artzeko eduko astotzar andija. Ib. 121. Koka-ala belar, berriz, joale zuloan. Or Eus 246. Aren laguntza gabe / bizirik nola irten! / eska-ala mesede / dizkigu egiten. SMitx Aranz 236. Sarritan emonagaz / kontau ala mosu. BEnb NereA 184. Eman zioten, beti, etxean koka ahala uzta. JEtchep 50. Koka-ala ikasle bazuen ikastoki berriak. Zait Plat 21. Egin-ahala klase eta lan bazaukala. Larre ArtzainE 121.
azpiadiera-1.1.3
(Con adj. o adv.).
Haren illea oraiño / baitzen lodi izan ahala. Gy 236. Ikhusten ditut berriz hel ahala lasterka ari direla ene etxerat buruz. Prop 1883, 43. Izan ahala ibil errexa da [eskuara], nola-nahi molda daite. Arb Igand 15. Leihorrez leihor, menderen mende, hel ahala urrun oro zauzkala. HU Aurp 160s. Airea gorriegosi; jasan ahala epel eta pisu. HU Zez 15. Zangoek ereman ahala laster. Barb Sup 47. Gogoa azten zaidak emen / yan-asez azia: / begi-zuloek ar-ala / naro duk argia. Ldi UO 46. Bainan hainbeste izitu nintzan, nun tira ahala lasterka eskapatu bainintzan gainbehera. Etchebarne 72. Izan ahala xuxena bere lanetan. Larre ArtzainE 219.
azpiadiera-1.2
b) Según, conforme, a medida que. "Artua zuritzen dabe erresaixua errezau ala" Elexp Berg. "Enbaazun gurdika belarra, pixkana-pixkana beien aurrea sartze zala, habek janala" ZestErret. v. arau (II, 1). Tr. Documentado sobre todo en textos meridionales desde finales del s. XIX; antes lo emplean los septentrionales Goyhetche e Hiribarren.
Brigantak eror-ahala / bazematzan bazterrera. " Autant de pris, autant de mis à part" . Gy 309. akotek ethor ahala / badaramatza [gaztaiñak] tripara. Ib. 121. Ihizi gaxto guti da Eskal-herritan; / ager ahala dire suntsitzen orotan. Hb Esk 234. Nik este bakar bat det tripan, eta bera zuzen-zuzena, eta ala, aotik sartu-ala, bete-ala dijoa bere bidez kanpora. Urruz Urz 52. Batzuek ustu ala / betiaz txopiñak. JanEd II 14. Ez du ezer ere aurreratzen zuen zittalkeri gogorrenak, zuek ittaitu-ala azitzen gera. Inza Azalp 90. Ez dezula Lizardi gogaiak etorri-ala yaulkitze-zale. Markiegi ( in Ldi IL 12 ). Arek egunez tapatu-ala nik agertu egiten nebazan [zuloak] . Or Tormes 53. Martegatar batek asmatu omen zuen kantu au, sareak eda-ala. Or Mi 10. Au azi-ala ni itzaliko naiz. " En tanto que Él crece en mí desapareceré yo" . Or BM 80. Neskaz ornitu-âla, dei ez ditutenak. " A medida que se completa de mozas la cadena" . Or Eus 18. Txairo urratzen zun muturraz ugiñen saiets urdiña, ibilli-ala. TAg Uzt 134. Eta ke-mordoa, yarion-ala erruxatuz, zerion. Zait Sof 189. Txiro ta aberats, goiko ta beko, / kabi ditzan eldu-ala. SMitx Aranz 76. Lau aldiz erre-ala eliza / berriz ereikiz ostera. Ib. 44. Urtetan gordindu-ala, senar-emazte arteko batasunaren garrantziaz jabetzen asi ziran. Etxde JJ 216. Naiz [zeru] arek mindutzenago / nauan, konturatu-ala / or egon bear dudala. Mde Po 42. Munduan erlijiozko fedea galdu-ala kezkak eta zalantzak aunditu zaizkio egungo gizonari. Txill Let 74. Otoiak gorantz bialdu-ala, malko lodiez ureztatu ta busti oi ditue lurreko arri koixkorrak. Erkiag Arran 183. Nik jan bitartean, txoperrak beren otordua bukatzen ari ziran, eta bukatu-ala kantinatik alde egiten zuten. Anab Aprika 64. Zure kondairak, irakurri-ala, far-eragin dezaion biotz-illunari. Berron Kijote 22. Komentuak jaso-ala bakotxaren kondaira papereratzen eban. Onaind STeresa 119. Amak ekarri ala, armarioan gorde pentsuak. BBarand 109. Jaietarako jantzi edo oñetakoren bat; eta asterako, urratu ala. Gerrika 35. Retorikari, harako herensuge hari bezala, lepoak moztu ahala sortzen baitzaizkio. MIH 273. Atsekabea baretu eta ibitu ahala, ordea, argiago ageri da galeraren larria. Ib. 46. Guk, urteak igaro ahala, barrenean hazi zaigun gizontxo kontentagaitzaren marmarra gero eta nabariago somatzen dugu. MEIG I 129.
v. tbn. Noe 90. Ldi IL 81. Gand Elorri 149. Gazt MusIx 119. NEtx LBB 167. Etxabu Kontu 81.
azpiadiera-1.3
c) En el momento de, nada más. "Mezetatik ertenala taberna jute zian" ZestErret.
Gizonen artean gauza bat eskatu ala ez ba-zaigu ematen. Inza Azalp 128. Itz oriek esan-âla [...] / egin du jauzi lurrera. Or Eus 76. Elizaldia bukatu-âla / mordoka doaz zelaira. Ib. 262. Igandea etorri-ala, mezaren lenen kanpairako Mattin eliz-atariratu zen. Etxde JJ 147. Ta agertoki ezustekora bat azaldu ala, itzali egiten da bestea. Txill Let 65. Ermodoro erbestera iaurti-ala, erabaki auxe oiuztatu baitute. Zait Plat 31. Sokorru-deiak entzun ala, jenteak lenengo egiten ebana. Erkiag BatB 53. Aizeak ieiki ala, itsasoko ur-mendoiak iñarrosten eta antutzen asten dira. " Continuo" . Ibiñ Virgil 77. Sinisten dizut aoa iriki ala. Lab SuEm 171.
azpiadiera-1.4
d) Tanto como para.
Izokintxoak baderro ahal duen bezala, / nitan zer dukezu? ez naiz ahoa bethe ahala. Gy 46. Nere xarpanteriatik / ez dukezula mamirik, / niholere zuk athera / zure ahoa bethe ahala? Ib. 48.
azpisarrerakoSense-1.2
B) (No precedido de part. ni rad.).
azpiadiera-2.1
Todo lo posible, lo más posible. v. AHALAZ.
Iesus nobleari zaio lothuren hurbilletik / eta idekiren dio ahala ohoretik. EZ Man I 65. Perill izigarriari itzurtzeko bezala, / esker itzultzeko ere minzatu nauk ahala. EZ Man II 160.
azpiadiera-2.1.1
(Ante adj.).
Ene Jainkoa, maite zaitut ene bihotz guziaz eta gauza guzien gainetik, zeren zu baitzara guziz maitagarria eta ahala perfeta. CatLav 7 (V 12). Jainkoa da berenez ahala maitagarria. Ib. 110 (V 61). Infinitua, erran nahi da xederik gabea edo ahala handia. Ib. 48 (V 31). Infinitua, ahala handia eta pare gabea. Ib. 68 (V 42).
azpisarrera-2
AHAL ADINA. Todo lo posible, cuanto se pueda. Cf. ailadin. Cf. tbn. ejs. de ezin esan (konta, etc.) ahal adina (s.v. 1 ezin).
Garbitu ta txukundu aal aiña. Berron Kijote 35. Euskal hitzen adiera, testuinguru berriak hautatuz, nahi edo ahal adina hedatu behar du [Larramendik] . MEIG V 99.
azpisarrerakoSense-2.1
(Con -ko, adnom.).
A, ze kazkarrekoa merezi denan, maite. --Ik eman al aiñakoa, nere. NEtx LBB 151.
azpisarrera-3
AHAL ADINBAT. Todo lo posible.
Kandela gora jasoaz argitu zun ganbara aal ainbat. Etxde AlosT 53.
azpisarrerakoSense-3.1
(Precedido de part.).
Berak zaitzen du Eleiza, berak darama beti bide onez, berak aterako du beti garai, bere etsaiak izan al ainbat geitzen badira ere. Inza Azalp 100.
azpisarrera-4
AHAL ADINEAN.
Oge bat ekartzen zun mutillak dotean; / ergia, artaz gaiñera, ume-bearrean, / beor ernaria ta zillarra âl aiñean. "Cuanto podía" . Or Eus 359.
azpisarrera-5
AHALAK ETA LEHERRAK EGIN. Esforzarse duramente. v. LEHERRENAK EGIN.
Lur ori lantzeko alak eta lerrak egin ta gero, gari arloa erein dau. Eguzk GizAuz 52. Euren alogeraz etxeko bearrizan arrontai arpegi emoteko lagin irabazi dagien, alak eta lerrak egin bear dira. Ib. 140. Ezta iñoiz ez lako alak eta lerrak egin zitualako ere. Erkiag Arran 65. Alak eta lerrak egin ostean. Ib. 79.
azpisarrera-6
AHALAKO.
azpisarrerakoSense-6.1
a) (Precedido de part.). "Eman dio jan ahalako ogi bat, il lui a donné un pain aussi grand que ce qu'il en peut manger. Ekharri du jasan ahalako egur zama bat, il a porté une charge de bois aussi forte qu'il peut porter" Dv. Cf. AHALEKO.
Usain gozo bat erosiko dinat, besoetan jasan ahalako kriztailezko untzi eder batean. JEtchep 64s. Eman zidaten jaso ahalako pena, / ahal bezain umilki hartu nuen dena. Xa Odol 317. Nik berriz tira ahalako paso bat bota nakon lepo gibelean eta nik ez hutsegin. Etchebarne 72.
azpisarrerakoSense-6.2
b) (Precedido de sintagma con suf. -t(z)eko). (Lo) que puede, pueden, etc. v. MODUKO (b).
Berriz ta berriz entzun ditut zurtzeko alakoak. Zait Sof 49. Urteak sena ekarri bai didate, altsuagoekin batera yardun al izateko alakoa, gañera. Ib. 51.
azpisarrera-7
AHALAN. v. AHALEAN.
azpisarrera-8
AHALAREN ARABERA (Precedido de bere, etc.). En la medida de sus, etc. posibilidades. v. AHALEN ARABERA.
Eta diszipuluek bakhotxak bere ahalaren arabera erabaki zuten egortzeko zerbait Judean ziren anaien sokhorritzeko. TB Act 11, 29 ( ( bere ahalaren arauez ) ). Hortarakotz behar naiz neroni ere, / ene ahalaren arabera, trabailatu. Jaur 145. Guk bederen oihanak egin detzagun gure ahalaren arabera. Dv Lab 315. Mintzatzen giren bezala Jinkoaren beraren perfetzione mügagabez, gure ahalaren arabera. Ip Hil VI. Gure ahalaren arabera, ongi, ongi hainitz egin. Arb Igand 31. Bai lagunduko bere xedera heltzen, gure ahalaren arabera. HU Zez 31. Munduaren harat-hunat izigarriari, ene ahalaren arabera, emeki emeki ohartzea. JE Bur 50.
azpisarrerakoSense-8.1
Lekuko naiz eman dutela gogotik ahalaren arabera. TB 2 Cor 8, 3. Utzi direnetz pobreak lagundu gabe ahalaren arabera. CatJauf 16. Erremersiatzen zaituztet / ahalaren arabera. Xa EzinB 28.
azpisarrerakoSense-8.2
(Con -ko, adnom.).
Beren ahalaren araberako eta ahalaz goitiko oldea ere erakhutsi dutela. Dv 2 Cor 8, 2.
azpisarrera-9
AHALAREN ARAU (Precedido de bere, etc.). En la medida de sus posibilidades.
Nurk bere ahalaren arau, bere hunetarik prauber eman behar dü. CatS 50. Ene herritar maiter ezagüterazi, ene ahalaren arau, zonbat handi diren. Ip Hil VI.
azpisarrera-10
AHALAREN ARAUAZ, AHALAREN ARAUEZ. En lo posible.
Ezen testifikatzen dut ahalaren arauez eta ahalaz garaitik gogatsu izan diradela. 2 Cor 8, 3 ( ( He ahal zutenaren arauera, ) ( TB ahalaren arabera ) ).
azpisarrerakoSense-10.1
(Precedido de bere, etc.).
Eta diszipuluetarik batbederak bere ahalaren arauez delibera zezaten aiutatan zerbaiten igortera Iudean habitatzen ziraden anaiei. Act 11, 29 (TB bere ahalaren arabera; Dv bakhotxak zuenaren arabera, Ker bakoitzak aal ebanez). Bere ahalaren arauaz [beharrean daudenak] onez ere faboratzen dituztenak. Mat 159. Mirazazu erneki zure konszienzia, eta zure ahalaren arauaz hura garbi eta argizazu. SP Imit IV 7, 1.
azpisarrera-11
AHALAREN ARIORA (Precedido de bere, etc.). En la medida de sus, etc. posibilidades. v. AHALAREN ARABERA.
Oraiñarte, gure ahalaren ariora, marmorezko egin zaitugu. Ibiñ Virgil 52.
azpisarrera-12
AHALAREN EREDURA (Precedido de bere, etc.). En la medida de sus, etc. posibilidades.
Aski den bezanbat nekhatu da guziei salbamenduko bidearen erakusteko bere ahalaren eredura. SP Imit III 36, 2.
azpisarrera-13
AHALAREN NEURRIAN. En la medida de las posibilidades, en lo posible.
Segurki ere ongarri beroa egin behar da ahalaren neurrian. Dv Lab 163.
azpisarrera-14
AHAL ARTEAN. Mientras (se) pueda. "(Dure lo que durare como cuchara de) pan, alartean birau" Lar.
azpisarrera-15
AHALAZ (L, BN, S; Gèze, Dv). Ref.: Lh; Lrq. En lo posible; todo lo posible. "Autant que possible" Gèze y Lrq. Tr. Documentado exclusivamente en la tradición septentrional.
Eta pobrezia maita ginezake ahalaz. EZ Man I 114. Bortxatzen dire ahalaz khentzera tristezia. Ib. 123. Bakean eta arrunkidetasun onean biziko dira, hunetarakotz ahalaz enplegatzen direla. Harb 433. Zu zaitugu geure Iaunzat / ahalaz defendatzen. Hm 73. Hen besperak eta neskenegünak ahalaz barurtüz haren ohoretan. Bp I 147. Eta bizi behar du ahalaz hura bizi izatu den bezala. Ch I 1, 2. Zer-nahi den gauzak ahalaz bere iduritakoa nahi baitu ekharri, eman edo egin. "Quantum possible est" . ES 128. Hürrünt zite ahalaz gizonen herotsetarik. Mst I 10, 1 (SP ahal bezanbat, Ch ahal guziaz, Echve alegiñ guztiya). Ahalaz hekien iduriaren meneko egiten gare, hartzen ditugu hekien inklinazioneak. Mih 3. Eneganik ahalaz gaitz guziak urruntzen ditut. Brtc 208. Gu behar gare apaldu, / Jauna, zure oinetan, / ahalaz umiliatu / gure hobenen bixtan. Monho 108. Artha izan behar da beraz, onthuruntzak hartzean, ahalaz ahoko gostuari ukho egiteko. Dh 54. Izan gabe, ahalaz, adixkidetasunik ez ariarik erlixionearen etsaiekin. Jaur 393. Eta ihes egizü ahalaz konpaña gaistuer. UskLiB 76. Berriz ez lerratü, / ahalaz begiratü, / untsa kobesatü. Etch 652 (cf. Bordel 191). Oraiko neskatilek ordenariozki, / Mithilak nahi tie ahalaz jaun handi. Ib. 398. Lekzioak oro xuxen / zituen ahalaz hartzen. Gy 268. Arima hortzetan dagokat; ahalaz idukitzen dut nere biziaren azkeneko gauza bezala. Dv LEd 173 (Cb Eg II 96 al-eginaz). Laborariak eztü behar, ahalaz, edüki lür auherrik. Ip Dial 62 (Dv ahal badu, It albait, Ur al dabela). Ezarrazu supier batean formaren harrarazteko gizenaz beheiti eta ahalaz orotan bardin hedatua. ECocin 10. Ibili naiz herriz-herri, eta eman dut ahalaz kontu nola mintzo zineten zuen artean. Jnn SBi V. Botariari dohako ahalaz bota gaitz eta zorrotz aphalaren erreferariari sakhatzea. Zby RIEV 1908, 88. Beti ororekin ahalaz bakea bilatuz, eta batasuna. HU Aurp 87. Ahalaz [hütsak] untsa xüxentü tügü. UNLilia 2. Behar dela lakhatü ahalaz arhinki. Xikito 2. Arno bat, bat bakarra, ahalaz Medokeko gorritik; dena, neurriñoan. JE Ber 35. Ahalaz goxa zazu, ez dadin una. Iratz 159. Barkamendu galdetuko diote bieri eta, ahalaz, haren krima errepara dezaten. Larz Senper 132. Laguntzeko eliza horren azkartzen, baitu beharra, eta, ahalaz, edertzen. Ardoy SFran 277. Ahalaz beti maite izan dut / gauza xuxen jujatzia. Mattin 81. Hargatik bertze [hizkuntza] zonbaitño ere ahalaz ikas ditzagun. Xa Odol 28. Artzainek bisitatzaileak [...] beti ahalaz alegeratzen kantuz. Lf ( in Casve SGrazi 14 ).
v. tbn. CatLan 163. AstLas 37. JesBih 421. MarIl 128. Hb Esk 193. Arb Igand 145. Lander RIEV 1908, 622. Etchebarne 48. Larre ArtzainE 298.
azpisarrerakoSense-15.1
(H) .
(Precedido de bere, etc.).
Heure ahalaz ardiatsak kontrizionea. EZ Man I 22. Badugula halaber [aingiru] gaixto bat ere, bere ahalaz gure tentatzeko eta galtzeko. Ax 558 (V 356). Enseia bagindez gure ahalaz guduan fermu eta finko egoitera. SP Imit I 11, 4. Gai orotan soldadoen mertxedian ützirik, hoiek bere ahalaz mesperetxatü zien. Bp II 47. Bere ahalaz, [etsaiak] ahantz-arazten darozkigu [...] bizioak. He Gudu 169. Hura zure ahalaz imitatu behar duzu. Brtc 86. Eta berak egin deraikun emaitzez eta dohainez berez edeki baitiogu bizia gure ahalaz. Dh 60. Holaz, neure ahalaz, prest naiz anontzatzeko ere berri ona zuei Erruman zaretenei. "Quod in me" . TB Rom 1, 15 ( ( , Dv nitan den bezenbatean ) ). Zeina baitzaukaten bere ahalaz aphaindua zuten aldare xumearen gainean. MarIl 113. Nork bere ahalaz jarraiki behar duela [ergi eta hazgeiak] etxean hazteari. Dv Lab 256. Bainan goiz ez bada berant, beren ahalaz onerat itzuli baitire. HU Aurp 153.
azpisarrera-16
AHALAZ KANPOAN. Sin la posibilidad (de).
Entzun ezazue meza izpirituz eta bihotzez, eta bilduko ditutzue hango fruituak, han aurkhitzeko ahalaz kanpoan bazinete ere. EgunO ( in Arb Igand 182 ).
azpisarrera-17
AHALAZKO (Precedido de part.). "Jasan ahalazko karga" Darric (ap. DRA). v. AHALEZKO (b).
azpisarrera-18
AHAL BADA.
azpisarrerakoSense-18.1
a) A poder ser.
Etzaitezila bat ere haserra, ahal bada. SP Phil 230s. Gure izpiritua eta pensamenduak, ahal bada, guziak, edo bederen ahalik gehiena eta luzena, erabilltzea. He Gudu 114. Baña al bada eskantz hau [...] aldar aitziñean egin behar den gauza da. Mb IArg II 319. Al bada, Elizan egin behar da bataioa. Ub 194. Ahal bada orai aita / kunberti eraz ezazü. Xarlem 662. Emen, al bada, iges egitia erremedijorik segurubeena. JJMg BasEsc 102s. Eta kontra-eginen [ema] hark bethi duela / hill eta ere ahal bada. Gy 192. Orduan meta barraiatuko da, atheri delarik ahal bada. Dv Lab 126. Euki biar da al bada ikusteko lekuban. Ur Dial 46s ( It albait ). Komünione saintü batez ahal bada hari jüntatü. CatS 106. Aben ordez urria artu, al bada urre xarra. Sor Bar 60. Behar dugu jakin, eta ahal bada ikusi non zer iragaiten den. Jnn SBi 36. Al bada gaur bertan bukatzen ote degun ezkontza ori ikustera. Moc Damu 22. Beste [gizon] bat, errian danik onena al bada, Jesusen gisara kurutze astun bat sorbaldan daroiala. Ag Kr 42. Al bada egunero Meza entzun. ArgiDL 9. Al bada bego, Aita, neke astuna. Or Poem 543. Mundu guztia Jaunari eske / al bada osatuteko. BEnb NereA 157. Nahiago ditiat etxean baino auzoan, eta ahal bada auzo urrun. Larz Senper 22. Eskeintza au, al bada, egunaren buruan sarritan berritua izan dedilla. MAtx Gazt 90. Nik illean kobratu nai det nere soldata, al bada. Salav 34. Al bada ez erosi / prezio altuan. Uzt Sas 236. Zulokunie nun, an etzun; eta burue, al bada, ampien. Gerrika 75.
v. tbn. Elsb Fram IX. Al bada: Xe 347. Arrantz 38. AzpPr 130. Itz Azald 168. PArt in Bil 171. JanEd II 102. EusJok 147. Tx B III 135. Munita 60. Txill Let 141. BAyerbe 13.
azpiadiera-1.1
(Con baldin ).
Exortatzen zütiegü [...] ahal balin bada, Jaunaren etxera arratsen berere biltzera. CatS VII. Aguazilla estarroilla jantziarekin, al baldin bada, eta bizar kokozpekuarekin. Sor AKaik 110. Aurrerantz ere al baldin bada / izkuntza maita dezagun. Uzt Sas 56.
v. tbn. Tx B I 34.
azpiadiera-1.2
(Con otros tiempos y modos verbales). "(Si fuera) posible, al baliz " .
Eskatu zion bere Aitari, al bazan, ken ziozala Pasioko kaliz latz edo edari miña. Ub 87. Al baliz ipiñi bear lirake gizonak gizonentzat eta emakumeak emakumeentzat. AA I 543. Bederatzi egunetarik batean eginen da, ahal baditeke, komunionea. JesBih 444. (v. tbn. ahal baditeke en Dh 103) Guk ere nai genduke, / al balitz, gurea [erregea] . It Fab 58 (v. tbn. al balitz en PE 28, AzpPr 56, Arrantz 153, ArgiDL 37, Inza Azalp 82 y Zait Sof 163). Ahal balitz, herrautsa bezala egin. Dv Lab 29 (v. tbn. ahal balitz en HU Zez 85). Nik ere bada nai nuke izan beon arteko, al baledi. Bv AsL 140. Baita, al balitz, itxasorik sakonenaren ondarrian yarrita be. Kk Ab II 135. Autetsiak berak, al baliteke, okerbidez eramateko erakoak. Ir YKBiz 411. Ahal baditake, urrun dadiela sofrikarioen kalitza! Zerb IxtS 88. Besteren etxean ebastea, al baledi. Or Aitork 204. Goraldu nai zinduzket / al balitz kantari. Basarri 43. Zera nai nuke aal balitz. Berron Kijote 165. Eta, ahal baledi, ez dugu "Mendiko negarrik" ere behar. MIH 138. Nik, berriz, osorik gorde nahi nuke, zimurrik ere gabe ahal balitz. MEIG I 131.
azpiadiera-1.3
(Copn inondik ).
Urkhila hautsi nahi duzunean, mendebal aldeko adarra utz zozu nihondik ahal bada. Dv Lab 358. Gauza hitsa baita beti, nehondik ahal bada ez egitekoa, gizonari bere sor-herriaren gal-araztea. HU Aurp 174. Zer zala-ta ereti berebiziko orri iges-egiten laga? Ez orixe, iñundik al bazan, beintzat. Erkiag Arran 89. Arrixkutikan aldegingo nun / al baldin bazan iñondik. Uzt Sas 267. Lenari eutsiko bai / al balitz iñundik. Ib. 192.
azpisarrerakoSense-18.2
b) Si es posible, si cabe.
Bai, Ganix ederki ari zen eskuz, eta ahal bada, xixteraz oraino hobeki. Zerb Azk 114.
azpisarrera-19
AHAL BAINO (Precedido de part. o rad.). Más (...) de lo que se puede (...).
Guk adiraz al baño on ta ontart agitz andiagoa. Mb IArg I 317. Esan al baño humildade andiagoaz. Cb Eg III 306. Tratu, pensatu al baño gogorragoak. Ib. 307. Yasan ahal baino karga gehiago balin baduzue. Lg II 111. Izaten da jan al baiño geijago kastaña. Mg PAb 93. Pensatu al baño infinitamente miragarriagoa. Gco I 395. Distiatzen due guk esan al baño era miragarriagoan. AA III 581. Zure amodio erran ahal baino handiagoak. Dv LEd 80. Hezean progotxa ahal baino gehiago denean. Dv Lab 95s. Konta al baño geiago jende batu. Arr May 159. Khonda ahal baino gehiago Aitoren Seme yauregi. Elsb Fram 65. Ohartu zen bazuela ereman ahal baino gehiago ere. Jnn SBi 62. Esan al baño maitasun aundiagoa. ArgiDL 122. Zelai bat gaitza, begi-ukaldia hel ahal baino luzeago. JE Ber 19. Ukitu legun eta mea, esan-al baiño meagoa! Or QA 182. Ba ahal duzue idazlanik aski? --Orain arte, Jainkoari eskerrak, argitara ahal baino gehiago. MIH 137.
azpisarrerakoSense-19.1
(No precedido de vb.).
Ahal beno gorago ezta igaiten. Egiat 243. Ahal baiño geiago eskatzen didazu, osaba. Etxde JJ 115.
azpisarrera-20
AHAL BALDIN BADA, AHAL BALITZ, AHAL BAZEN. etc. v. AHAL BADA.
azpisarrera-21
AHAL BATEZ. En lo posible.
Bena ahal batez, penitentak behar likezü, kasü süerte hotan, juan konfesatzera apez bekatore lagüna ezagüt ez lezaken bategana. CatLan 149.
azpisarrera-22
AHAL BESTE.
azpisarrerakoSense-22.1
a) Todo lo posible. v. AHAL ADINA. Cf. Itz Azald 74: "E zin zenbatu al beste erromes penitenziagillak".
Al beste etxetik iges egin oi zun eta kaleko motiko biurrienakin jolasean eta gaiztakerian ibiltzea zitzaion atsegin. Etxde AlosT 22s. Ahal beste baliatu zuan. Osk Kurl 104. Irriñoak ahal beste lilluragarri eginik. Ib. 175. Ahal beste jateko. Ib. 207. Eldu onuntz eta ekin idazute aal-beste; ikusiko duzute zuen kaikukeri eroaren ordaiña nola jasoko duzuten. Berron Kijote 55.
azpisarrerakoSense-22.2
b) (Precedido de part.). Todo lo que se puede (...).
Ai kolkoan eroan al beste txarri baneukiazat euki! Bilbao IpuiB 252.
azpisarrera-23
AHAL BESTEAN. En lo posible.
Gizabatz osoaren ona al bestean egiteko gertu ta prest egon bear dau. Eguzk GizAuz 111s. Ugazabak geitu eta alogerekoak al bestean gitxitu nai ditu. Ib. 139. Atzerrietatik merkeago datozan gauza askori al bestean sarbidea galerazteko. Ib. 177. Piarres ahal bestean etxetik kanpo asi zen billatzen biotzaren atsegintasuna. Etxde JJ 32.
azpisarrera-24
AHAL BESTEKO. Todo el (...) posible.
Ez, gizon bakotxaren eta al bestean guztien ona egiteko: gizon bakotxari lurrean al besteko zoriona eta bizitza onen ostean betikoa jadesten laguntzeko, gizartea orretarakoxe da. Eguzk GizAuz 112.
azpisarrera-25
AHAL BESTERAINO. Lo más posible.
Biriak aal besteraño aizez beteta [...], murgildu zan Balendin. TAg Uzt 40. Aal besteño aldia laburtzearren. Ib. 280.
azpisarrera-26
AHAL BEZAIN (BN, S; Dv, Darric ap. DRA; bezein BN-arb). Ref.: Lh; Lrq; Gte Erd 2. (Ante adj., adv. o expr. adverbial). Todo lo (...) posible. "Autant que possible" Lrq. "Ahal bezein fite joan da (BN-arb)" Gte Erd 2. Tr. Documentado al Norte desde principios del s. XVII y al Sur en Mendiburu y en autores del s. XX.
Ahal bezain humilki aut othoizten. EZ Man I 4. Ematera laudorio ahal bezain handiak. EZ Man II 14. Ahal bezain othoitz humillez. Harb 397s. Ahal bezain maizena. Hm 86. Herioaz orhit zite ahal bezain ardura. Tt Onsa 84. Erakhar ditzan ber huni ahal bezañ ardura so egitera. Mst IX. Bizi gaitezela beraren gisan ta al bezain ongi ta santuki. Mb IArg I 350. Ahal bezain laburki eta klarki moldatu izan ditut. Brtc 8. Ahal bezain maiz komunionearen bidez hartaz gozatzean. Mih 43. Ahal bezain errespetü handirekin. CatLan 160. Eliza hura eraginen düzü / ahal bezain bertan. 'Au plus vite' . Xarlem 661. Zeremoniak eginen dire ahal bezen ponpa eta manifizentzia handitan. JesBih 416. Materia guzien gainean peredikatu dut, ahal bezen ongi. MarIl 128. Khantoriak huntü nütian eskapilareki; / süjeta den bezala ahal bezañ uneski. Etch 688. Egin dituzte justiziak / ahal bezain itsusiak. Bordel 60. Suge malurusak aldiz bere erdaran / ahal bezaiñ molde onean / baderro. Gy 259. Eta ahal bezain guti igorri behar dira alhara. Dv Dial 60 (Ip ahal bezain güti; It albait gutxiena, Ur albait gitxijen). Ahal bezain nonbre handian bil diten haren predikurat. Laph 212. Ahal bezen merke erosi... edo egin edarietarik ahal bezen hainitz eta ahal bezen kario saldu nahi. HU Zez 28. Ekiten dio Ingurutxoari aal bezin gogotik. Mok 16. Ahal bezen polliki erraten dio: nahiago duela ez saldu. Barb Leg 132. Ahal bezain argi irakatsi. FIr 183. Konpesatu zan bada al bezain ondo. Or SCruz 44. Bertze lagunak bizkarraz zutoier ahal bezain erosoan gaudelarik. JE Ber 26. Eskuin-alde lekuratzen gira, ahal bezain eskuin, arroilarat eroriko bagira ere. Ib. 92. Zure alportxak ahal bezain fite ekar dietzon. Lf Murtuts 42. Al beziñ len Prantzin barrura eramatekotan. JAIraz Bizia 15. Ahal bezain denbora gutiren barru. Mde HaurB 39. Frantses nahi zuen bere ondoan atxiki, ahal bezain luzaz. Ardoy SFran 216. Miatu behar laike ahal bezain barna, / lur hoberenak ere baitu bere lana. Xa Odol 119. Jaten beitü phiperra / ahal bezaiñ mingar. Casve SGrazi 46. Lenbaitlen, aal bezain laster, bukatzeko. Berron Kijote 55. Hona, bada, ahal bezain laburzki, Euskaltziandiari eta euskaldun guztiei zor diedana. MEIG VIII 94.
v. tbn. AstLas 25. CatLuz 34. CatS 40. ChantP 88. Elsb Fram 81. Ahal bezen: CatJauf 18. Larz Iru 26. Larre ArtzainE 34.
azpisarrerakoSense-26.1
(Precedido de rad.).
Templuan sarthuba, Mariak izan ahal bezain perfetki bethetzen zituen [...] lanak eta enplegubak. Mih 13. Nihongo izpirituek asma eta nihongo erriek aphain ahal bezain ungi, Greziak erran zuen: horra Yainkoa! Hb Egia 96.
azpisarrera-27
AHAL BEZAINBAT (SP, Darric ap. DRA; ahal bezenbat Dv). Tanto como se puede, lo más posible. "Autant qu'il se peut" SP. "Ahal bezenbat gordetzen zuen bere bihotzeko asaldua" Dv. Tr. Documentado exclusivamente en la tradición septentrional.
Zor derautzudan ohorearen eta laudorioaren ahal bezanbat errendatzera. Mat 183. Litania hautan sainduen berthute jeneralak eman behar dire ahal bezanbat. EZ Man II 191. Iongoikoa, kreatura baxoenak eskerrak / ahal bezanbat itzultzen darozkitzut ederrak. Ib. 116. Oilloak bere xitoak ahal bezanbat gaitzetarik begiratzea. Harb 377. Finean, ahal bezanbat bere konzienzia deskargaturik eta garbiturik, heriotzeari igurikitzen dio. Ax 58 (V 38). Hirur gauzetarik, bere mendean, ahal bezanbat, begiratu zela. Ib. 32s (V 19). Lauda ezazue Iauna, / bozik ahal bezanbat. Hm 93. Ihes egizu munduko abarrotsetik ahal bezanbat. SP Imit I 10, 1 (Ch ahal guziaz, Mst ahalaz, Echve alegiñ guztiya, Ol albait, Pi albait geien). Amorekatik ahal bezanbat haren konforme gerta gitian. Tt Arima 84. Eta lanak dirauino ahal bezanbat Jinkuaren presenziaz orhitüz. CatLan 109. Izan dezatentzat atsegina [Birjiñaren potret] hartarik ahal bezenbat hurbiltzeko. MarIl 14. Eta ahal bezenbat egin dezagun imitatzeko gure Nausi maitagarriaren pazientzia. Jaur 346. Gero haiek laidatzen herria azkarki, / nahiz ahal bezain bat eraman hebenti. Etch 444. Xeha zaitzu ongi eta ura khen ahal bezenbat. ECocin 22. Hortakotz, eztiki jokhatzen zitzaion, larderia gaxtorik gabe, ile alde ahal bezenbat. Laph 126. Zoin Meza behar da entzün? --Ahal bezainbat Parropiako Meza, zeren Elizaren nahia hala beita. CatS 52. Eskuararen alde mintzatuz ahal bezenbat. HU Aurp 213. Haren laguntzea, ahal bezenbat, arimako eta gorphutzeko beharretan. CatJauf 75. Edaten du aal bezainbat ain irrika dun zugurtze ua. Or Aitork 216. Ahal bezenbat eskolatzea eta ahal bezain gora heltzea. Ardoy SFran 102. Ahal bezanbat haren lekuan ene burua emanik, egin niozkan eskatzen zauzkidan pertsuak. Xa Odol 291. Euskaraz, ahalgerik gabe eta buma gorarik abal bezenbat [jokatzea] . Larre ArtzainE 298. Ahal bezainbat lagundu zietenak. MEIG VIII 35.
azpisarrerakoSense-27.1
(Ante sust.).
Egin ahal dezakegu nahi bezanbat edo ahal bezanbat enseiu eta itzul-inguru. Ax 166 (V 112). Ezagutzaz badarotzut / ahal bezanbat esker. Hm 42. Prestik nagoela penitenzia eta ahal bezanbat satisfazione egitera. SP Imit IV 9, 3. Ahal bezenbat fruitu erakhar araziz harrek bere izerdiz eta odolaz arregatu duen haziari. Jaur 392. Har ahal bezanbat plazer. Gy 61. Haurren salbamentiaz ahal bezainbat arranküra ükheitera. CatS 70. Ez dute egiten oraino ahal bezenbat gaizki munduan. Elsb Fram 80. Egin zezaten ahal bezenbat haro eta harrabots. HU Zez 181. Ezagutzaz badarotzut ahal bezanbat esker. Darric (ap. DRA). Ahal bezanbat esku-izkribu horretarako bildurik. MEIG IV 108.
azpisarrerakoSense-27.2
(Precedido de rad.).
Presomzionetik urhun ahal bezanbat urhuntzekotzat. He Gudu 48. Behar da bere burua beheratu egin ahal bezanbat. Lg II 213. Belar idorren sartzen etxekoak oro / ari dire ixilik bil-ahal bezenbat. Iratz 49.
azpiadiera-2.1
(Ante sust.).
Erakutsi ziotzon handik begiak ikhus ahal bezanbat bazter. Lg II 131. Sareek hartu zuten yasan ahal bezanbat arrain. Ib. 140.
azpisarrera-28
AHAL BEZAINBATEAN (a. bezenbatean Dv). En lo posible. "Dans la mesure du possible" Dv.
Obligatua da ahal bezanbatean erreparatzera bere lagunaren ohore eta fama zaurthu duena. CatLav 128 (V 68). Igandearen santifikatzeko ez othe da aski Meza ixil bat entzutea? --Ez, ahal bezanbatean kausitu behar gara bertze alde Elizako Ofizio Dibinoetan. Ib. 117 (V 64). Maria zerbitzatzen duzuenak [...], ahal bezanbatean gogoan erabilatzue haren fedearen bizitasuna. Mih 2. Yoiten dira xuringoak, nahasten beroatziz ahal bezenbatian hotz balinba. ECocin 39s. Ahal bezenbatean, zuen herriko meza entzun behar duzue. EgunO ( in Arb Igand 180 ). Egun oroz ahal bezinbatean, edo bederen ardura, liburu huntako kapitulu baten irakurtzea. Lap IX (V 3). Aita eta ama familiakorik baizen ez baledi -ahal bezenbatean- onets erakustuntzat. JE Bur 56. Artatu behar zaitut ahal bezainbatean. Mde Pr 114.
azpisarrerakoSense-28.1
(Precedido de rad.).
Zein Meza behar da bereziki entzun. --Herriko Meza Nausia egin ahal bezanbatean. CatLav 147 (V 76). Hargatik ere, nahi luke saindu hark munduari ihes egin dakion, egin ahal bezanbatean. Lg I 195.
azpisarrera-29
AHAL BEZAINBATEKO (Adnom.). Posible, todo el (...) posible.
Ahal bezanbateko borondate batez eta debozino batez adoratzen, aithorzen, ohoratzen eta errespetatzen zaitut. Harb 410. Zure izenaz patroiniatzen dut [lan hau] ahal bezanbateko humiltasunaren errespeturekin. Ib. ã 7v.
azpisarrera-30
AHAL BEZALA (S ap. Lrq). De la manera posible, como se puede. "Comme il est possible" Lrq.
Heben ahal bezala nuzu. Echaux 155. Bere izialduratik altxatu zirenean yoan ziren, ahal bezala, aphez-handiaren eta legeko doktoren ganat. Lg II 285. Berset horik egin tit ahal bezala, / enilakoz süjetek zien eskola. Etch 554. Ahal bezala eskapi zen, / buztana han utzirik. Arch Fab 159. Ihaurkina ustelarazten dute ahal bezala, eta ongarri hotza egiten dute. Dv Lab 153. Aspaldion ahal bezala bizi ziren bi senhar emazte zahar eta prestu. Hb Egia 19. Au guzia al bezela erdi-estalirik. Urruz Urz 61. Gizonek ahuntz larruz dute soinekoa, ixter erditaradino heltzen zaiotena. Behereko aldea dagoela ahal bezala. Prop 1890, 23. Semeak, ahal bezala, geldi-arazi du zaldia. HU Aurp 74. Urte huntan ahal bezala ginabiltzaian Canadan. JE Bur 121. Beti beria eta / al bezela bizi, / oraindik eztu iñork / neska zarrik ezi. Urruz Zer 104. Gizagaxo erretor xaharra hatsa juanik üngürükatzen zen ahal bezala, sotena hegalak herrestan. Const 24. Egun eskale, bihar langile eta berdin haurrer katixima irakasle, ahal bezala, bizi zen gizon bat. Ox 194n. Pusako bat hunat, bertze bat harat [...] ahal bezala atheratu zen. Lf Murtuts 28. Ahal bezala zutitu eta ohe-bururat hurbildu zen. Mde Pr 159. Naasaldi artan aal bezala nengizun otoitz. Or Aitork 237. Gañean aal bezela ari zirala, jausten zaio goiko muturretik burni astun bat. Anab Poli 65. Urtearen itzulikatzerat ahal bezala heltzen ziren. JEtchep 53. Tira ahala hasi ziren, kasik aldiarik ezin hartuz, bainan ahal bezala. Xa Odol 37. Jainkoak dezala aal bezela. "Dios lo haga como puede" . Berron Kijote 94.
azpisarrerakoSense-30.1
(Con diminutivo).
Beso-eraginka ta oiuka adierazten nien doi doi, al bezalaño, nere gogoa, ez baitzen keiñuen antzeko. "Pauca quae poteram, qualia poteram" . Or Aitork 15.
azpisarrera-31
AHAL-BEZALAKO (L, BN, S; Dv, A). Ref.: Lh; Lrq. Mediocre, no demasiado bueno. "Médiocre, passable" Lh, que cita a Darric. "Tel qu'il est possible" Lrq. v. NOLA-AHALEZKO.
Lastozko etxola batean emaiten dute meza saindua, eta misionesten egoitza ahal bezalakoa da. Prop 1880b, 53. Bertze alde nola han hemenka hartzen nituen bidaltzaleak ahal-bezalakoak baitziren, nun nahi, uste bagetarik erortzen ahal nintzan nere etsaien eskuetarat. Prop 1886, 65. Hetarik bat osoki ona zen eta Jainkotiarra, bertzea aldiz ahal bezalako jende minkhor gaizgarri bat. Arb Igand 104. Ostaturat baitoatzi, eta jan baino gehixago edanik (maiz dena ere ahal bezalakoa) bazkaldu direlako ustearekin baitire atheratzen. JE Bur 169.
azpisarrera-32
AHAL DELA (aldala V-gip ap. Etxba Eib). A poder ser. "De ser posible, pudiendo. Aldala, ez detsagu ogidu [sic] biar, en tanto que podamos, no debemos obedecerle" Etxba Eib.
Beraz al dala penitentiak dauka obligazinua artu ta kunplietako emoten jakon penitenzija. Mg CO 213. Ainbat lasterren, eta, al dala, Jaungoikoaren bakean eta grazian [bete bear da penitenzia] . Itz Azald 148. Al dala, zureagaz egingo dogu. Zam Man 3. Aurrari, al dala buru gañean, ur utsa ixuriaz. KIkG 69. Al dala, ezaguerea daukan bitartean artu bear dau. KIkV 102. Al dala eneuke ezer galdu gura. Otx 178. Emen geienok bizi nai dogu, / al dala beintzat, gustora. BEnb NereA 89. Baña al dala beti batekin [aitortu bear dezu] . MAtx Gazt 94. Senargaia iritxi zaidazu lenbailen... al dala, ez dedilla betokerra izan. NEtx LBB 141s.
azpisarrerakoSense-32.1
( ahal zela, en pasado).
Esan zenduten eguardirako / etorritzeko al zala. Uzt LEG I 287.
azpisarrera-33
AHAL DELARIK. A ser posible.
Karitateak eta Jainko legeak galdatzen dute ihizi gaixtoari aztaparren errotik atheratzea, ahal delarik. Barb Sup 113. Itsasuko gereziak, hasteko, nun ez dira mundu huntan ezagutuak, aipatuak, goretsiak, eta, ahal delarik, iretsiak. Lf Murtuts 1. Karabineroak oldartzen bazaizkik, ahal delarik igesiari eman. Etxde JJ 44. Bizkortu nahi den hizkuntzak, eredu berdindua izan beharko du nahitaez, eta, ahal delarik, batua. (In ) MEIG VI 41. In MEIG VI 41.
azpisarrerakoSense-33.1
( ahal zelarik, en pasado).
Nahiago zuen, gero, mariñelekin egon, jan eta lo egin. Ahal zelarik bederen! Ardoy SFran 153s.
azpisarrera-34
AHAL DEN (Ante adv. en grado superlativo). v. ahalik. Tr. El adv. aparece con mayor frecuencia en forma determinada, aunque encontramos ejs. en forma indet. en Arrese Beitia, Munita (35), B. Enbeita, Basarri (114) y Uztapide (Sas 121), y con -ik en Lizardi
Sabidor egin nazazu zure borondateaz al den sarriena. MRos 12a, 1r. Al dan ongiena apaindu bear da. AA I 451. Berbaz al dan ondoen / egiñaz berari. AB AmaE 357. Al dan laisterrena errespuesta emango diyot. Moc Damu 14. Al dan maizena etorri zaite. Tx B II 137. Al-dan zeatzenik arloa argi ikusi. Ldi IL 79. Bearreko zan gaur Iorrera / al dan geien joatea. BEnb NereA 158. Diberti zaite al dan ondona / bañan pekaturik gabe. Lizaso ( in Uzt Noiz 100 ). Al dan ixillena preparatzen asi bearra zegoan. Albeniz 59.
v. tbn. Al dan: Sor Gabon 59. Iraola 84. Arrantz 123. EusJok II 153.
azpisarrerakoSense-34.1
( ahal zen, en pasado).
Donostiyara eraman eta / al zan lenena kuratu. JanEd II 85. Al zan maizena iyurtzi. Tx B II 112. Aal zan aguroena zijoala. Anab Aprika 103.
azpisarrerakoSense-34.2
(Ante adj. o sust. más adj.).
Autormena edo konfesinoa izan daiten al dan tolesgabekoena eta laburrena. Itz Azald 144. Eran goizian txuritik, / al dan onenetik. JanEd II 14. Artzaiak beren artaldeekin al dan kalterik txikiena egin bear diote. Munita 129. Beiratu zekena, / al dan okerrena. JKort ( in NEtx LBB 313 ).
azpisarrerakoSense-34.3
(Ante sust. más cuantificador).
Ahal den kutsurik gutxiena. Ugalde ( in MEIG IX 55 ).
azpisarrera-35
AHAL DENA. Lo posible. "Ahal dena da holako janaria" Darric ap. DRA. "Lo posible, lo que se pueda. Gure aldetik, aldana eiñgo da" Etxba Eib.
Al dana egin ta ezin dabenean / atxakiatu. Zav Fab RIEV 1907, 533. Beti egiñik al dana. AB AmaE 294. Gizon ala emazte, jaun eta andere, ala den apalena bardin [ibili dira diruzko laguntza eske]. Toki arau, ahal dena. HU Zez 141. Aldana egiñaz egitutenda egipidea. Echta Jos 5. Sartu aldana ta jarioak itxi. Ag G 246. --Geitxo ez ote da eskatzen dezuna? --Aal dana baiño geiago ez. ABar Goi 27. Zikin-artean al dana bananduten. Erkiag BatB 129. Txekorra txarra daukala eta / al dana bajatu-azi. Uzt Sas 200. Beti izan naiz al dana iñori egiteko gogoa izan dedana. BBarand 88.
v. tbn. Mattin 5. Al dana: AzpPr 68. Alz Ram 37. Kk Ab II 110.
azpisarrerakoSense-35.1
" Aldena, itxasoan den arrayik oberena (AN-ulz)" Inza Eusk 1926 (3-4), 10 (que glosa: "quien hace lo que puede siempre avanza")
Arrantzaleak itsasoan arrapatzen duten arrairik onena aldana izaten dala. Moc EEs 1929, 156.
azpisarrerakoSense-35.2
( Ahal zena, en pasado).
Ustez itzegin nizun / gizatasunian, / al zana onian. AzpPr 38. Ia bizixa gorde zeikion al zana eitteko. Etxba Ibilt 489.
azpisarrera-36
AHAL DENIK (Con adj. o adv. en grado superlativo). v. ahalik.
Al danik egiena izan dedin. Ldi IL 78. Ikuslearen eskubi-aldetik agertzen da Teseu: errege-arrandiz, baña, al danik bakunen. Zait Sof 121. Egin daiguzan gauzak / al danik onduen. BEnb NereA 28.
azpisarrerakoSense-36.1
( ahal zenik, en pasado).
Al zanik gutxienen bidea luzatzearren. TAg Uzt 137. Al zanik azkarren ibilita. Salav 60.
azpisarrera-37
AHALEAN.
azpisarrerakoSense-37.1
A) (No precedido de vb.).
azpiadiera-1.1
a) (H). Pudiendo.
Obra oneko arnegua ahalean ez konplitzea, mortal. Harb (ed. 1690) 466.
azpiadiera-1.2
b) En lo posible.
Ez alean guk galdu / erriko legea. Zav Fab RIEV 1907, 93. Ardatza ondo erabiltzera, eta ari-albeñu meak irutera alean saiatzen zan. Arr GB 6. Olaxe segi zazu / iñundik alean, / pozik bizi gaitezen / zure magalean. Insausti 64.
azpiadiera-1.2.1
(Precedido de bere, etc.). En la medida de sus, etc. posibilidades.
Godoak ere bere ahalean enseiatu ziren Latinaren ikhastera. ES 95. Urrikal bekizu haren flakeza, eta zure ahalean progotxa zaite haren hutsaz. He Gudu 112. Bere ahalean eta nahi zuzen batekin bethe izan dutenak Jainkoaren legea. Lap 156 (V 69).
azpisarrerakoSense-37.2
B) (Precedido de part.). v. AHALA.
azpiadiera-2.1
a) Todo lo posible. "(No) cabe más, [...] neurri betean, artu alean " . " Botaalan, emonalan " Elexp Berg.
Jesusen ondoren ibilli nai dut nik, bizi nazaño; naiz neka nadilla, nekatu alean, ta neer indarrak eraman ala. Mb OtGai I 291. Eragozten ote dituzu, eragotzi alean, besteren oben-kulpak ere? Mb OtGai II 178. Ari zan ixildu ere gabe Baxili aoak ekarri alian. Urruz Zer 87. Piztijok oindiñokarren karrak eta karrak jo-alian eragoioela ikusirik. Otx 137. Artu makillea eta zist eta zast, emonalean zigortu ei yuen agurea. Bilbao IpuiB 56. Beti zakust euron atzetik agireka eta esan-alean. Ib. 171.
azpiadiera-2.2
b) " Zuk dirua ekarri ahalean, nik gastatuko dut, conforme vayas trayendo, conforme traigas dinero, yo lo gastaré" Asp Gehi.
Etxe-ganbara bete-âlean / arnas izerdiz âzturik. " A medida que se llena el pajar" . Or Eus 297. Ontziok utsik egozan, egarriak eskatu-alean utsitu zituelako, jakiña. Erkiag Arran 14. Zarrok joan-alean euskera ere baziak. Ataño TxanKan 18. Zerratu-alean, berriz karroa kargatu ta Martutene aldera. BAyerbe 98. Aleak, berriz, eldu alan berak erortzen ziran. Insausti 257. Aurrera, kozkortu alean, izeba Martina irakurtzen erakusten asi zitzaidan. JAzpiroz 122. Zapi bat busti ur orretan; ta, oztu alean aldatuaz, lau edo bost bidertan egin. Ostolaiz 66.
azpiadiera-2.3
c) Inmediatamente de, nada más.
Eta txoperra bera, ez da asko obea, lapiko txikia dalako, ikusi-alean azaltzeko. Erkiag BatB 157.
azpiadiera-2.4
d) Según, dependiendo de.
Nik ez dut uste --Don Kijotek erantzun-- ezkutari aiek soldata-truke beiñ-ere egon ziranik, eskeiñi-alean baizik. " A merced" . Berron ijote 228.
azpisarrera-38
AHALEKO.
azpisarrerakoSense-38.1
a) (Precedido de rad.). "Gizon eraman ahaleko karga eraman du" SP (tal vez por gizonek eraman ahaleko). v. AHALAKO.
Arima eta gorputzaren osoki zerbitzua, / ofrendatzen darotzut hek errenda ahalekoa. EZ Man II 205. Segurantzaz darotzugu agintzen zerbitzua, / gure gorputz eta arimak iraun ahalekoa. Ib. 53. Egia da hek asma ahaleko gozamen guziak garaitzen dituztela. Hb Egia 82. Arthikitzen dio Epaminondasi bizkarrerat altxa ahaleko harri bat. Ib. 25. Ez dira baitezpada hain handi ez lodiak, bainan ba, altzeiru hutsak direlakotz, doidoi jasan-ahalekoak. JE Ber 63.
azpisarrerakoSense-38.2
b) (Precedido de gen.). "Hori ez da ene ahaleko, cela n'est pas en mon pouvoir" Dv.
Baldin beraz gauzarik aphurrenak ez badire zuen ahaleko, zertan khexa bertzeez? Dv Lc 12, 26 (Lç xipién dena-ere ezin badagizue ).
azpisarrerakoSense-38.3
c) (Uso adj.). Posible.
Dena da ahaleko sinesten duenarentzat. IBe Mc 9, 23 (He ahalkor ).
azpisarrera-39
AHALENA. Cuanto se puede, todo lo posible.
Aidürü hartan nork beria ideki behar diala ahalena. Egiat 158. Bizia lüzatü nahiz ahalena ari girade. Ib. 189. Zakian jendiak, ordian, bere izaitiaren flakezia ta gezürrez ahalena zien estaltzen. Ib. 257.
azpisarrera-40
AHALEN ARABERA (Precedido de bere, etc.). En la medida de sus, etc. posibilidades. v. AHALAREN ARABERA.
Ahal bezain perfetki bethetzen zituen bere adiñaren eta ahalen arabera karguz hartu zituen lanak. Mih 13. Zure ahalen arabera izan zaite karitatos. Dh 228. Zoazte beraz pobreen, aflijituen erien bisitatzerat; lagun ezatzue erromesak, zuen ahalen arabera. EgunO ( in Arb Igand 186 ). Berak bere burutarik eta bere ahalen arabera egin zituen asko eta asko ikus-lan eta ikas-lan. HU Aurp 76. Bakotxa han-harat abia zadin bere ahalen eta gogoaren arabera. Lf ( in Zait Plat XV ). Bazen norbait Frantzia aldetik bere ahalen arabera Doña Mariaz orhoitzeko. Ardoy SFran 75.
azpisarrerakoSense-40.1
( Ahalen araberan ).
Horiek eta noiztenkako beste batzu, beti ahalen araberan, bildu ginen. Larre ArtzainE 286.
azpisarrerakoSense-40.2
( Ahalen araberako ).
Guk Garazin lau apezek, beste batzuetan bi edo hiruk, ditugu, beharren eta ahalen araberako antolamenduak egiten. Larre ArtzainE 320.
azpisarrera-41
AHAL-ESKAS.
azpisarrerakoSense-41.1
a) (Dv). (Sust.). Impotencia.
Hori nahi dut, hori da ene gutizia, konpli zazu othoi ene ahal eskasa. Ch III 10, 4. Lan garaiari ere lotzen zaio, eztu alegatzen ahal eskasa. Ib. 5, 4 (SP ezta arrankuratzen ezinaz, Mst eztü, ezin eginen gañen, soltantxarik galthatzen ). Bere ahal-eskasa ezagutzea. He (ap. Dv ). Aithortzen dut ene ahal eskasa. Mih 56. Konpli zazu, othoi, ene ahal eskasa. Brtc 172. Zertaz ordaintza ber- ahal eskasa. Birjin 358.
azpisarrerakoSense-41.2
b) (Adj.). "Impuissant" Dv.
azpisarrera-42
AHAL ETA EZIN. "Al eta ezin (R), a la fuerza, pueda o no pueda, de buen o mal grado. Gizon batek lan bat gunean ezoken egin eta beste batek araztu zaun, al eta ezin (R)" A. Cf. EZIN ETA AHAL.
azpisarrera-43
AHALETAKO. De posibles, poderoso, que tiene bienes.
Aberats bakhotxak, etxe ahaletakoak, sal-erosi handia duten etxeak, abia balitez hamarretako emaitzaren [...] egiten. Prop 1899, 143.
azpisarrera-44
AHALETAN. En disposición de, en situación de. "Ez naiz zure pagatzeko ahaletan, je ne suis pas en état (litter. en pouvoir) de vous payer" Dv.
Ez dezazula gogoa gal. Oraño [sari] heien ardiesteko ahaletan zare. Mih 244. Behar dire oneski ta nihor behartu gabe bere bizia kharraiatzeko ahaletan ezartzerat bere buruak. Dh 72. Horiek asko gasta-bide ta egiteko gaxtotarik urruntzen dituzte, ta bere egitekoei ohore egiteko ta bere umeak ongi ezartzeko ahaletan ematen dituzte. Ib. 197. Beldürrez ororen ikhastetik gibeltiak izan litian, bürütik bürü ikhasteko ahaletan izan ziratekianak. CatS VII.
azpisarrerakoSense-44.1
" Ahaletan da (d'une manière absolue), il est bien muni d'argent, de biens" Dv.
Zergatik beraz ahaletan laitezken presunek [...] ez lezakete bere gain har. Prop 1899, 143. Lagunt gaitzatela beraz beren othoitzez, diruz ere bai ahaletan badire. Prop 1902, 235.
azpisarrera-45
AHALETIKAKO (Precedido de gen.). De la disponibilidad, de los recursos. "Neure ahaletikakoa da zuritze hori [...]. Egoitza eder hura gizonaren ahaletikakoetarik da" Darric (ap. DRA).
azpisarrera-46
AHALETIK JOAN (Precedido de gen.). A cargo de. "Noren ahaletik doha zuritzeko hori?" Darric (ap. DRA).
azpisarrera-47
AHALEZ.
azpisarrerakoSense-47.1
(B; alez B; Añ). Ref.: A (alez); Izeta BHizt2. En lo posible. "(En cuanto se) pueda, [...] aldan guztian, aleginean, alez" Añ. "Beti etxetik kanpo baña aalez, lo itera etxera" Izeta BHizt2. v. AHALAZ.
Obretan ere elkharren behartzen eta meneratzen direnean, elkharri ahalez heltzen zaitza. Ax 324s V 215. Egizue ongi, ahalez obra onetan enplega zaitezte. Ib. 149 (V 98). Eta ahalez zeure leheneko falten erremediatzen ari zarela. Ib. 208 (V 140).
azpiadiera-1.1
(Precedido de bere, etc.).
Eta eman zaite gaurgero zure ahalez dagokon bezala haren ohoratzen. Dh 266. Bekhatutik urrun-arazteko gehienik gai diren errelijioneko egia handiak gogoan erabiltzen, eta bere ahalez phisatzen. Ib. 95. Lagunt ditzagun guk ere / guziek gure ahalez. Etcham 46. Orepil aundi bat egin nuan [...] ez zan bezain aundi, ez bainezaken iakin, baiñan ene ahalez. Or Aitork 159. Beste ontzira bere aalez igari joiala aldendu zan urpean. Etxabu Kontu 135.
azpiadiera-1.2
"Pudiendo, alez, aleginez" Izt 100r.
azpiadiera-1.3
b) Posiblemente (?).
Egia urgen dela / bai etare ahalez / nik bezain ontsa / badakizue mundu orok. AstLas 10.
azpisarrera-48
AHAL EZIN. Imposibilidad.
Zein gozoa dan zugandik alde / al eziñaren eziña! Gand Elorri 86.
azpisarrera-49
AHAL EZINEAN. En la imposibilidad.
Eta premiñadunai lagun al ezinean, aurkituten dan Abade edo Eleizgizonari. Itz Azald 207.
azpisarrera-50
AHALEZKO.
azpisarrerakoSense-50.1
a) Posible.
Othoi, Iauna, zure graziaz egin bekit ahalezkoa, niri naturalezaz ezinezkoa iduritzen zaitana. SP Imit III 19, 4. Gaitzik gerta dakizunean, har etzatzu haren kontrako erremedio ahalezkoak eta Iainkoaren arauerakoak. SP Phil 192 (He 194 Jainkoaren arabera egiñ ahal detzaketzun erremedio guziak ). Artu-bideak idoro, erraztu ta aalezkoak egin. Asmaketa berrieri eskerrak, gero-ta lan gaitz gutxiago dagizkite langilleek. Anab Usauri 102.
azpisarrerakoSense-50.2
b) (Precedido de part.). Tan (...) como se puede (...). "Jasan ahalezko karga, charge aussi forte qu'on puisse la porter" Arch UFH (s.v. jasan). v. AHALAZKO.
azpisarrera-51
AHAL GUZTIA (guzia B ap. A). Tanto como se puede, todo lo posible; en lo posible. "Ari-zuntza sobera luzea bada, eztaiteke ongi josi, besoa al guzia edatuagatik ere (B), [...] todo lo posible" A (s.v. zuntz).
Arnoa hutsten duzunean ere, ahal guztia xutkatuagatik, gelditzen da usaina bedere. 'Por más que seques todo lo posible' . Ax 532 (V 342). Okultatu beár da alguzía iten den ongia, jakinik ikusten duéla Jangoikoak. LE Prog 106. Inbenáza bere mutil onbát alguzia, amen, otoi. 'Hazme en todo lo posible un buen servidor tuyo' . Ib. 98. Emendátu len gaizki egina, suplitu alguzia. 'Resarce todo lo posible' . Ib. 114. Obrátus al guzía orrén borondatearén kunplitzen. LE Ong 44r. Zenbat eman? Ahal guzia. HU Zez 141. Oro lasterka jin dire laguntza eskaintzera; batek lan, bertzeak aterbe, itzaingo; orok ahal guzia. Ib. 167.
azpisarrera-52
AHAL GUZTIAN. En lo posible. v. AHALAZ.
Imitátzeko nik ére ál guzían. LE Ong 82r. Bizi izatu zen ordu arteraino bezala, ahal guzian ixilik eta izpiritua Jainkozko gauzez bethea. Jnn SBi 48. Igande egunaren giristinoki eta osoki begiratzea, Meza-nausia eta Bezperak ahal guzian entzunez. Arb Igand 47. Poli aal guztian begira zegokion gozatuaz. Anab Poli 36. Rozinanteren lauazka aal-guzian ekin zion. Berron Kijote 94.
azpisarrerakoSense-52.1
(Precedido de bere, etc.). "Liberal [...] Esta voz [...] viene de dia, mucho, multitud, y de bere ala, bere al guzian, en cuanto, o con cuanto puede: y el liberal da mucho en cuanto puede" Lar.
Laborariak behar du, bere ahal guzian, etxean sorthu zaioen aratxetarik egin etxeko azienda guzia. Dv Lab 253.
azpisarrera-53
AHAL GUZTIAZ. Todo lo posible; en lo posible.
Orduan bada penatzen dire ahal guztiaz / spiritu biak bata berzearen lehiaz. EZ Man I 50. Hunat hunat emazue kolpe ahal guztiaz. Ib. 112. Ihes egiozu ahal guziaz munduko habarrotsari. Ch I 10, 1 (SP ahal bezanbat, Mst ahalaz). Gure erlijio santua, oiei gozotoro erakustera al guziaz saiatzen dan Ama baten amore biguña. Arr GB 3. Sartzera al guziaz saiatzen zan. Arr May 82. Ontan saiatu zan ahal guziaz, eginalik bizkorrenez. Zait Plat 89.
azpisarrerakoSense-53.1
(Precedido de bere, etc.). " Neure ahal guziaz, de tout mon pouvoir" SP.
Bethiere bere ahal guziaz huni darreitzalarik. Ins A, 7v. Eskerrak bedere emanen derauzkitzut neure ahal guztiaz. Mat 241. Geure ahal guztiaz zu / zaitugu adoratzen. EZ Noel 63. Adoratzen zaitut neure ahal guztiaz. Harb 14. Hunetan geure ahal guztiaz permatu eta bulharka iarri. Ax 460 (V 299). Behar dugu bada Philotea gure ahal guziaz gure urrikimendua emendatu. SP Phil 30. Ihes egiozute, zure ahal guziaz, tentazione hura sor-arazi darotzuten gauzei. He Gudu 119. Zerukotz on diren obren zure ahal guziaz egiteko. Brtc 173. Bere ahal guziaz hekiei laguntza emaitera ekharriak baitire. Jaur 381. Ene ahal guziaz eginen dut zure solas zuhurrez baliatzera. Dv Lab 147. Ez dugu nehork erraite beharrik zoin eskualde lagun gure ahal guziaz. HU Zez 140. Kintzeek ez dute hausterik, beren ahal guziaz bermatzen direlakotz sei gudukariak. JE Bur 29. Gure al guziaz Yesu-Kristo ongi ezagutzen saiatzea. Ir YKBiz V. Norbait zen halere bere ahal guziaz apezpiku dohakabea soleitu zuenik. Ardoy SFran 56.
azpiadiera-1.1
Al guziz asi nintzan gogo-iraulketa. Or Aitork 207s.
azpisarrera-54
AHALIK. v. ahalik.
azpisarrera-55
AHALIK EZA (det.). "Impotencia, alikeza, alikabea, eziña" Lar.
Ta ez da gauza ona ta biarrekua kristinaubak bere alik eza ta gauza on txiki baterako bere eza ezaututia? fB Ic III 263.
azpisarrera-56
AHAL IZAN EZKERO. En caso de poder.
Premina ordu baten ikusiko bagendu geure arerijua, al izan ezkero, ari lagunduteko. fB Ic I 100. Gurasuari kontu emon bagarik ezkontzia egitia, al izan ezkero, pekatu dala. fB Ic III 354. Al izan ezkero, da osoro premiñazkoa eta naita naiezekoa [osturikoa biurtutea] . Itz Azald 107. Txoroa dek Ameriketara eztijoan gaztea, al izan ezkero. Ag G 253. Musturreko bat emongo eutsan galanta don Pauliñok, al izan ezkero. Bilbao IpuiB 124. Hiztegi aldetik, nolazpait esan, urria, hitz hautatuak baizik, ahal izanez gero, erabiltzen ez zituena. MEIG V 103. Ez nuke nik, ahal izanez gero ere, inor joatera behartuko. MEIG I 171.
azpisarrerakoSense-56.1
Si es posible.
Seme alabak ez dabee ezkontzako berbia emon biar, al izan ezkero, gurasuen naija bagarik. fB Ic III 354.
azpisarrerakoSense-56.2
Aal izanez geroz, noiznai jaten zuan. Anab Poli 14.
azpisarrera-57
AHAL IZANIK. En caso de poder.
Ezkonduten da a bere / laster, al izanik, / inon topetan badau / bere gura danik. Azc PB 74. Al izanik, domeka ta jai-egunetan Mezarik entzuten ez dauanak oben (pekatu) astuna egiten dau. KIkV 75.
azpisarrerakoSense-57.1
A poder ser.
Jokoaldi laburrak egitea gustauten yakan, ostera, eta al izanik, beste iñor begira ez egoala. Erkiag BatB 24. Baiña al izanik, goizean goiz, eldu ala, beste egunkariekin norgeiagokan jardutea, saltzeko bideak zertutea, orixe zan kontua. Ib. 28.
azpisarrera-58
AHAL IZATERA. En caso de poder, a poder ser.
Al izatera batuko nituban leku onetara mundubaren seme alaba maite gustijak. JJMg BasEsc 280. Orduban, al izatera, gustijok gurako genduke astiro ta ziatz igarotia arimako gauzaak. Ib. 82s. Emon biar jakola janarija al izatera egosija. "A poder ser" . Ur Dial 68 (It albait, Dv, Ip ahalaz). Egon biar dau al izatera ikusbegijan. Ib. 71. Al-izatera alduko balitz / gizon arroen almena, / nun asetuko ete litzake / bere naimenik gurena? (Interpr.?). Enb 150.
azpisarrerakoSense-58.1
Aserre artan esan zenduen, ark bezela al izatera ['en caso de poder como él'] ziran guziak erre eta kiskaliko ziñituzkeala. Arr GB 85.
azpisarrera-59
AHAL-NOLA. De la manera posible. v. NOLA HALA.
Eta eginik ahal-nola zilho bat, ur bazterrean berean, han ezarri zuten misionestaren gorphutza. Prop 1895, 13.
azpisarrera-60
AHAL-NOLAKA. "Doha bidean ahal nolaka, il chemine comme il peut" H. "Orgak arranjatu ditu ahal-nolaka (L, BN-lab), ha compuesto el carro de alguna manera, es decir, a la buena de Dios, como ha podido, de manera insuficiente" A (s.v. aal).
Bildu zituzten ahal-nolaka lau mila giristinoen izenak, hek uzten zutela giristino-legea. Prop 1892, 89.
azpisarrera-61
AHAL OROETAN. Todo lo posible.
Aundiki euskeltzaleok aal-oroetan euskeraz ari bear degula. Ldi IL 93.
azpisarrera-62
AHAL OROZ. En lo posible, todo lo posible.
Jesüs-Kristi erakustia haren hitzaren arau hura ahal oroz onsa maite dügüla. Bp II 123. Lehenik behar dügü Jinkua adoratü, / eta lagün protsimua ahal oroz lagüntü. Etch 664. Ahal oroz mundu guziari / izan adi bethi zerbitzari. "Il faut autant qu'on peut obliger tout le monde" . Arch Fab 103. Guri, eskuararen atxikitzea eta zaintzea etsai guzietarik, ahal oroz; elez eta egintzaz. HU Aurp 213. [Aphezek], nurk bere parropian, ahaloroz üskara garbi begiratzeko. ArmUs 1900, 64. Berma bethi ahal oroz / haren hazkartzeari. Etcham 112.
azpisarrerakoSense-62.1
(Precedido de bere, etc.).
Ene ahal oroz / diat lagüntüren. Xarlem 1037. Ixilian bere ahal oroz Jinkoa zerbützatzen zielarik. Ip Hil 13. Eskual-herriaren gure ahal oroz argitzea. HU Zez 79.
azpisarrera-63
AHALPE. "Ahalpeko (Hb), sous le pouvoir de..." Lh. Cf. Lar: "Apoderarse, alpetu".
azpisarrera-64
AHAL-SOMA. A tientas.
Bata-besteari erruki-gabe emanaz aal-soma, jo-ala guzian zerbait autsi ta xeetuaz. "A bulto" . Berron Kijote 181. Kokots-aldeak ukikatu zizkion aal-soma. "A tiento" . Ib. 181. Aal-soma zijoazen, gauaren illunak ez bait-zien ezertxo-ere ikusten uzten. Ib. 215.
azpisarrera-65
AHAL ZELA. v. AHAL DELA.
azpisarrera-66
AHAL ZEN. v. AHAL DEN.
azpisarrera-67
EZIN KONTA AHAL, EZIN ESAN AHAL. v. ezin.
azpisarrera-68
IZAN AHAL, IZAN AHALEZ. v. izan.
azpisarrera-69
NOLA-AHAL, NOLA-AHALEZKO. v. nola.
ahal
<< ahaide 0 / 0 ahalke >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper