Harremana

    OEH - Bilaketa

    176 emaitza inola bilaketarentzat

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    3 ondo.
    etimologikoa
    Etim. De rom. fondo; v. FHV 1974, 188n.
    sense-1
    1. (gral.; Urt II 242, Lar, Añ, Arch VocGr , VocBN , Dv, Lcq 37, H; h- H); undo (Gèze); ondoi (A Apend) Ref.: A; A Apend; Lrq; Elexp Berg.
     Tronco de árbol; tallo de planta; árbol, planta. "Pie, tronco o árbol" Añ (tbn. en Lar). "Planta de árbol. Con esta terminación distinguimos, cuando es menester expresarlo así, un árbol de su fruto" A. "Ondorik adiña upasagardao izango da aurten (V-m)" A Apend. Cf. VocNav s.v. hondón. v. ARBOLA-ONDO. Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga (v. infra uso fig.) y al Sur desde principios del s. XIX.
    Hirur presuna zarete, / baña Iainko bat xollki, / zain, ondo eta adarrak / nola zuhaitz bat bethi. EZ Eliç 355s. Zuhaitz bat [...] ondoz eta erroz zure baratzean edo lurrean egon dena, azkenean bertzeren baratzera [...] makurtuagatik [...]. Ax 214 (V 143). Haizkora zuhaitzaren ondoari kheinatua dagokala. Ib. 572 (V 367). Ediren da bidea armendolaondo kiratsen eztitara ganbiatzeko, ondoan zilhatze hutsaz handik gozo khiratsaren ilki arazitzeko. SP Phil 87 (He 90 ondotik zillatuz). [Biñatziaren] ondoak arralanthatürik. Egiat 190. Eztitzen danean madari edo txermen pinta eder bat irasagar baten ondo edo oñean. Mg CC 218 (v. tbn. en la misma pág. irasagarraren ondo edo oñak). Ondoa bera ere estaltzen da axal gogor batez zur beraren begiratzeko airearen kolpetarik. "La tige". Arch Gram 93. Badira arbolak adarretara sobera ematen dutenak, ondoa meharregi gelditzen delarik. Dv Lab 360. Ogia lodi den tokian, ondoa mehar, bihia txar eta guti. Ib. 55. Langileek haizkoraz [xarako] ondoak mozten dituzte, kozkorrak utziz han berean. Ib. 365. Belhar horrek beroa maite dü: hun date arren negian ondoen goroztatzia eta gero aitzurraz undostatzia. ArmUs 1893, 26.
    ( s. XX) Girtainetik xuxen mozten dituzten [ostoak] [...]; uda minean: ebaki gunetarik ez diten andea ondoak. JE Bur 82. Lore eta zuhaitz ondoer beha zeiezu. Ib. 84. Muntegian bertan ondoak txertatzeak, bere alde onak baditu. EEs 1917, 32. Matsadarrak ez du matsik emango ondoarekin bat ezpadago. JBDei 1919, 365. Sei pare puntan jarri / ta bat ondotikan, / jaun oiek egin zuten / lana gogotikan. Tx B III 130 (ref. al acarreo de un árbol; v. tb. B I 146 arrazoia ongi neurtzen zakiyen / ondotik eta puntatik). Lêngo ondo arek berreun bat ardi / [...] omen zeduzkan azpian. "Aquella primitiva planta". Or Eus 265 (ref. a un haya). [Baba] aleak ondo bat eman; ondoak, leka bat. Ib. 49. Ura zugaitz aundi bati lotu ta kabrestantez atera zuen bere oietik. Lau oñeko ondoa bear eta ura billatzen lanak. JAIraz Bizia 48. Azpiko adarrak iñausteak ez dio kendu zugaitzari ondoak eta buruak bear duten artu-emana. Munita 62. [Izai aundia] pinabete-izaiarekin nastean ondo bat egiten dute; baño lenen-begiratuan errez ikusten da itxura obekoa dala. Ib. 82. Beste aritzaren antzera, toki onean berrogei metro artzen ditu, eta ondoan, metro ta ogei zentimetrora, bost-sei metro inguruz. Ib. 44. Japoniako bi eskualde dire Tamba eta Shiba, dena gaztain segurki, bainan ondo guziek ez dute balio bera. Zerb Azk 41. Ondoa ez dozu / lore-bizitzan geien / maitatu bear dozun / gauzea. 'El mero tallo'. Gand Elorri 83. Ondo gotorra, lodi eta gora, bi metra inguru baditu bederen. JEtchep 47 (ref. a un nogal). Gezaltzara argia ekarteko, geuk gaztaiña ederrak Madiñan erosi, Aldaolan su egin eta ondoak erre metro bat inguruan lurraren barruan nekez ustelketako. Postiendako zuloak geuk egin. And AUzta 97s. Ondo bakarrak ez ditzake iñola ere eman Krustumi ta Siriako udareak. Ibiñ Virgil 84. Bi gizon horietan, zugaitz onekoa, / batek ondoa zuen, bertzeak ostoa. Xa Odol 179. Gaitzeko piparia baitzen, beti hor landatzen dituzte hogoita hamar ondo. Etchebarne 40. Ondo zaharraren muskil berriak. MEIG II 102.
    azpiadiera-1.1
    (Uso fig.). "Linaje, raza (msOch). Judasen ondokoa, del linaje de Judas. (¿No será confusión de enda?)" A.
    Iakoben hamabi haurrak, zein izan baitirade populuko hamabi ondoak ezpa erroak bezala, Patriarka deitzen dirade. Lç Decl ã 5r.
    sense-2
    2. (Lcc, Lar, Añ, H).
    "Cabo de cuchillo, gabinetean ondoa" Lcc. "Mango de cuchillo, gabinetean ondoa" Ib. "Culata de arma de fuego, ondoa" Lar. "Cámara en el cañón de artillería, sutunparen ondoa" Ib. "Cuento, el extremo, kondoa, hondoa" Ib. "Cabo, extremidad", "cabo de vela" Ib. "Nabala, ezpata hondoraino sarthu zioen, il lui plongea le couteau jusqu'à la poignée" H.
    azpiadiera-2.1
    "Le bout [...] d'une chose. Ukhal-ondoa, coude, le côté opposé au poignet (ukharaia). Beso hondoa, le haut du bras. Ixter hondoa, le haut de la cuisse" H.
    sense-3
    3. Pie, base (sentidos prop. y fig.). Tanto esta acepción como las subentradas ONDO-ONDOTIK y ONDOTIK podrían corresponder a hondo (q.v.) "Ondo, falda o pie y cabo bajo de algo" IC 448. "Pie de montaña, &c., ondoa" Lar. "Mendiaren hondoan, au pied de la montagne" H. "Base. Parte gruesa del cayado. Púntea da ondoa" Totor Arr 48.
    Piramideak ziren sepultura suerte batzuk [...] ondoan zabal eta puntan mehar. Ax 26 (V 15). Israeldarren anziñako elizari zagokan lege berriko Elizaren ondo, zimendu ta sustrai izatea. Ub 111. Ezpata oñian edo onduan iminten dabee lino astozapinduba, ta esesten deutsee zurezpatiaz. Mg PAb 138. Amets onetan ikusi zuen eskallera bat, ondoa edo oña lurrean eta goia edo errematea zeruan zituena. Lard 35. Aberearen adarri egiten zaio ondoan, erreztuna bezala, zamar bat, eta urthe oroz haren gaineko aldean bertze bat. Dv Lab 239. Gurutze onek dauzkala berrogei ta bi oin t'erdi peañaren ondotik asi eta bururaño. Zab Gabon 107. Puntara txorrotx enda / ondora berdiña. / [...] Axe bai mokordua / gustora egiña. JanEd I 103. Este itsuaren zolan, zortzi-amabi zentimetro luzeko buxtan bat badugu; buruen buru bide mehar bat, ondoan zabaltxago muturrean baño. FIr 169. [Zuaitzak] ondoan orra agiri [...] / aizkora ankerraren ebaki sarri-berritua. "Muestra su base". Ldi BB 99. [Ezurrezko azagai-muturrak] biribillak eta ondotik mizto batez zirituak. JMB ELG 32. Biak ondotik neurtuta. "Medidos ambos árboles desde su planta". Or Eus 421. Bere gerri zuzenak ondotik larogei ta iru metroan ez du adarrik. Munita 101. Gizadi osoak uste izan du giza-bizitzaren ondoan edo oiñarrietan nai ta naiezkoa zela Jainkotasun bat. Vill Jaink 59. Jainkoa, gauza bakoitzaren ondoan eta azpian datza. Ib. 77. Ondue baño metro erdi goragotik bota genduzan [aritzak] . Gerrika 24.
    sense-4
    4. Urhea bere ondora. "L'or va toujours aboutir à sa minière: c'est à dire, a la bourse des riches". O Pr 464 (tbn. en Saug 53).
    sense-5
    5. (Lar, Añ; h- Lar).
    "Fin, término" Lar, Añ.
    sense-6
    6. "Par analogie à un pied, à un plant d'arbre, de végétal. Ile hondo bat, un cheveu, en tant qu'il tient à la tête. Bizar hondo bat, un brin de barbe" H. "Illeondo (B, L-ain), cabello" A.
    Ikaraz arrotzen ziran haren buruko ille-ondoak. Mb OtGai III 390. Deusere ezta, ez eta ile hondo bat ere, nere baitharik dudanik. Dh 105. [Jangoikoak] kontaturik dauzki gure biloondo guziak. (11). LE-Ir. Bihurtzen ditu bortz edo sei gathu bizar ondo, ezpainetik dioazkonak. Hb Egia 151. Etzan a ulea ez / ezpada urrea; / ulondo bakotxeko / zerion perlea. Balad 202. [Zakurra] haguna zariola ahotik, ile-ondoak xutik. JE Bur 64 (v. tbn. ile-ondo Jaur 144, Hb Egia 62). Begitartea xuko, bizar ondo bat gabe, iguzkiak eta nekeak kaskaildua apur bat. Ib. 24. Ikusiko du laborariak aberek, guri delarik, [asuna] zoin gogotik deramaten; geroxago diote bakarrik beltzuri egiten, pherdatua delarik eta hain saminki ausikitzen duten bizar-ondo hek larritzen zaizkolarik. EskLAlm 1914, 32 (ap. DRA).
    sense-7
    7. "Raigón, [...] de muela, agin sustraia, ondoa" Añ.
    sense-8
    8. "Ondúa. Fruta arbolen azpiko unea. Ondora jausittako sagarrak maillatuta egoten die" Elexp Berg.
    sense-9
    9. "Ondo bat, ondúa, (el) tubérculo, v. gr. del nabo" Iz ArOñ.
    azpisarrera-1
    ONDO-ONDOTIK (G-nav ap. Iz Als ).
    De cuajo, de raíz.
    Hekien inguruko [adar] guziak ondo-ondotik mozten dira. Dv Lab 351. Pikarazi zuen haritza ondo-ondotik. Jnn SBi 93. Aritz guztiak ondo-ondotik ebaki. Munita 43. [Landarea] zerbait zorrotzez ondo-ondotik goruntz ebaki udaberri ondoan. Ib. 43. Amabi tabako-Iandare aldatuak zeuden ondo-ondotik. Ataño TxanKan 46.
    azpisarrerakoSense-1.1
    Belaunpean irten zitzaion ezur galant bat, berak ala naita, ondo-ondotik zerratutzea. Aran SIgn 10. Egin izan balu nik [...] ekarri nuen balsamo milagrosuakin, etzikan arraskatu biarrik [sugurreko kostra]. --Zer egingo zitzaion bada? --Ondo ondotik erori. Iraola 100. Ondo-ondotik lepoa moztea merezi luke. Ataño TxanKan 226.
    azpisarrerakoSense-1.2
    (Uso fig.).
    Nik esango deutsudaz gauzaak sustrai ta ondo ondoti. Mg PAb 138.
    azpisarrerakoSense-1.3
    (Con -ko, adnom.).
    Urte gitxiten basorik geienak ondo-ondotiko garbi-ikuzie eukie euden. Akes Ipiñ 23.
    azpisarrera-2
    ONDOTIK (V-gip ap. Elexp Berg ; Lar, Añ, Dv, H).
    "(De) cuajo, de raíz, errotik, ondotik" Lar. "Destroncar, [...] ondotik jotzea" Ib. "Talar, hacer tala de los árboles, basoa ondotik epaki" Ib. "Cortar por el pie, ondotik epaki" Ib. "Haritza ondotik ebaki du, il a coupé au pied le chêne" Dv. "Hondotik zuhaitza ebakitzea, couper l'arbre au pied" H. "Porruak ondotik ebai bia die" Elexp Berg.
    Ageri da etzenduela osoki eta ondotik ebaki, gelditu zela zenbait erro eta zain. Ax 465 (V 302). Aditzen du mendiko arbol ta arri guziak ondotik ateratzen dituen aize bat. Mb IArg I 368. Izen au ematen zaio, belarri biak ondotik ebakiak dauzkan ardiari. Izt C 223. --Zer merezi dabe onelako gaiski esala eskandalagarriak? --Ondotik mina atera ta belenatza batera botatia. CrIc 59. Ez ebagi ondoti arbola txaarra ta bai adarren batzuk inausi. Mg CO 109. Ez dela haritz bat ondotik moztu behar, hamar landare gazte landatu gabe. Dv Lab 375. Konbat huntan nahi derat / lepua muztu undoti. Mustafa (ap. DRA ). Tantai bat ondotik ausi dabe. AB AmaE 365. [Pagoaren] adarrak ebaki ere / tronza batekin ondotik. EusJok 98. Gaizkiari zango-hegalak behar zaizko moztu, eta ondotik oraino! Barb Sup 113. Zugaitzak [...] ondotik ebakitzen ari dirala-ta. EAEg 8-11-1936, 250. Gaztetan ondotik ebakita zetozen aritzak zirala ain zuzenak. Munita 43. 1951ko azaroko ego-aize bildurgarriak ondotik atera zuan [Albizturko pagoa] . Ib. 45. Eguzkiak amorroz / lurra kixkaltzen du / [...] ta Lizarrari muiña / ondotik igartu. NEtx LBB 258. Bat mozten badezu ondotik, berriak etorriko dira ugari inguruan. Ostolaiz 85. Bedar txarra, ondotik atera ezik, beingoan yatzu bizten. Onaind STeresa 28.
    v. tbn. EusJok 94. Or Eus 171.
    azpisarrerakoSense-2.1
    "Atea ondotik atera, desquiciar la puerta" VP 6v. "Desquiciar, (c.) ondotik atera" Añ.
    azpisarrera-3
    ONDO-UZTAI.
    "Ondo-ustei (BN-ciz), tronco de árbol" A.

    ondo

    ondo
    << oinazpiko 0 / 0 orainaldi >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper