Harremana

    OEH - Bilaketa

    176 emaitza inola bilaketarentzat

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    toki.
    etimologikoa
    Etim. Para su relación con suf. -oki, v. FHV 250.
    Onom.: Ad capud de Olotoqui. (1087) Arzam 409. La otra pieça es un terminado de Avaldoquieta. (1246) GLarr SJ 303. Mosse Sent Johan de Surçaytoquie. (1370) Ib. 410.
    sense-1
    1. (gral.; SP, Ht VocGr, VP 90r, Lar, Añ, Izt 111v, Arch VocGr, Dv, H) Ref.: A; A Apend ; EI 185; Iz Ulz, UrrAnz, ArOñ; AtSac 54; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 2; ZestErret .
     Lugar, sitio; paraje. "Lieu, place, demeure" SP. "Place, endroit" Ht VocGr 321. "Chacun à sa place, bakhotxa bere tokian, chacun à sa place" Ib. 403. "Je suis en ma place, nere tokian naiz" Ib. 403. "Estante, arazea, tokia, lekua" Lar. "Lieu, endroit, place, pays. Zein tokitan da Lima? en quel pays est Lima? [...] Zein tokitan hil duzu otsoa? en quel endroit avez-vous tué le loup? Toki hauk, toki ederrak dire, cette contrée est une belle contrée" Dv. "Bere tokirako urhatsa hartu du, il a pris la direction de son lieu" Ib. "Asko tokitako gizonak bildu ziren bestara, les hommes de divers lieux [...]" Ib. "Sorthu den tokitikako abererik baizen ez du erosi nahi, il ne veut acheter de bestiaux que du lieu où il est né" Ib. "2. lieu, place qu'occupe une personne ou un objet. Ezarri behar da gauza bakotxa bere tokian, [...]. Nere tokitik ez naute khenduko, [...]. 4. emplacement. Etxe baten egiteko toki ederra, bel emplacement [...]. 7. employé au pluriel: pays, région. Toki ederrak ageri dira mendiaren gainetik, [...]. Nihongo tokitan ezta holakorik ikhusten, [...]. 10. lieu, passage d'un livre. Zoin tokitan aurkhitzen dira mezako othoitzak?, [...]. 11. lieu, origine, source. [...] Zoin tokitarik heldu da arno hau?" H. "Paraje, lugar" A. "Cavidad, compartimento (V-ger)" A Apend. "(El) sitio (se usa poco)" Iz ArOñ. Según J.A. Arana-Martija en V-ger se distingue de leku: "Tokia, ez du espazio zentzurik. Txakea jartzeko tokia. Lekua, espazio zentzua. Denok sartzeko lekurik ez dago emen" (Comunicación personal); pero cf. infra (3). v. leku. Tr. De uso gral. en textos occidentales desde la segunda mitad del s. XVIII; en la tradición navarra lo emplean Mendiburu, Lizarraga de Elcano, F. Irigaray, Inza (Azalp 131) e Iraizoz (YKBiz 143). Al Norte son escasos los testimonios hasta mediados del s. XIX: hay algunos ejs. en Axular, Pouvreau (Imit II 12, 5), Etcheberry de Sara (191), Larreguy (I 288), Mihura (55), Baratciart (220), Archu, JesBih (398), MarIl (120) y Jauretche (158). A partir de esta época aumenta notablemente su empleo. La forma con aspiración se documenta en Archu (Fab 197) junto a la no aspirada (ib. 171). En DFrec hay 435 ejs., 39 de ellos septentrionales.
    Zangoa, besoa edo gorputzeko bertze parte bat, bere tokitik eta iunturatik ilkitzen [denean] . Ax 422 (V 273). Neke andi da toki batean beti preso ta loturik egon beharra. Mb IArg I 254. Illunduko da, dio Jesusek, zeruko eguzkia [...] ta galduko dute an bertako izarrak beren tokia. Ib. 59. Ez kondenatuen tokia, ezpada justuak egozan Linboa deritxan lekua. Cb CatV 26. Eleiza bat bera da munduko toki ta bazter guzietan. Ub 147. [Euskeraz darauskizunean] hitz bakoitza, dagokan tokian sartzen ez-padezu, zure hitz-jariori [...] Solezismoa deituko dioe. Ib. 3. Mundu lurrekogónen barnean diréla laur leku, leze edo tóki fabrikátuak Jangoikoaren eskus. LE (in BOEanm 770). Itxi biar deutsezu toki ta dibersino donga orreei. Mg CO 68. Exeri zan bera aulki eder batean; ipiñi zituen albo bietatik beste Tximo guziak, ematen ziola bakoitzari zegokion tokia. VMg 72. Toki batzuetan usantza omen da [...]. AA II 85. Ezbadituzu bekaturako toki, okasio ta perill oriek uzten. AA III 601. Gitxien uste dozun tokian, zabalduko deutsuz sareak. Añ EL2 92. Franzian eta beste toki askotan. Izt C 141. Toki urrutikoetan arkitu izan diran ugarteen izenak. Ib. 13. Toki bat badakit bertzek ez yakiña / tresor aberats bat gordea daukana. Gy 96. Noizbait begiak athera zitzaizkon bere tokitarik. Hb Egia 16. [Izaia] gure tokietako zuhamurik handiena da. Dv Lab 320. Iru iltzekiñ lau tokitatik / gurutze bati josiya. Xe 323. Toki askotako ientea etorten da mezara. Ag AL 81.
    (s. XX) Deputatuen ganbaran [...] zaukan tokia bet-betan hoin goiz [...] horrela hutsik ikustea. HU Aurp 152. Gaizo mutikoa; josia, itzatua bere tokiari; [...] han baizik ez laket. Ib. 208. Toki onean geldituko zan euren alabatxoa aren eskuetan! Ag Kr 188. Joan adi-ba gure etxetik, naidoan tokira. Echta Jos 176. Bazen egina dantzako toki bat, erdaraz halakoer "teatrea" erraiten ohi baitzeie. JE Bur 139. Erakusten deiete sukalde bat nola atxik, gela batean zer ezar eta zer ez, gauza bakotxak zoin duen bere tokia eta hartan behar duela egon. Ib. 70. Gogozko tokian aldaparik ez. Ag G 301. Far egiten diete / toki guzietan. JanEd II 77. Toki guztietan dago Jaungoikoa. KIkV 16. Beira daude biak, toki berera: kaperako ezkila dorre pullitera. Barb Sup 138. Bizkarretik beherago dugun haragi meta artan, ze zigorrada! [...]. Toki mamitsu hori [...] odolztua ezarri zakoten. Zub 63s. Orratz goritu batez sudur-barnea toki batean edo bietan erretzen. JE Ber 87. Arzulo eta arrillorpeetan bizi izaten ziran. Toki aietan ez zuten ainbat otz. JMB ELG 45. Ixtorioan segur toki eta aiphu berezi bat zor zaizkote. Zerb IxtS 24. Ba omen dira toki arritsuak eta landare jartzerik ez omen dago. Munita 132. Eta Bogotan? Toki alaia al da? JAIraz Bizia 113. Nun kausi halere Baltatzar baino gizon artexagorik hezur ateratu baten bere tokian ezartzeko? Zerb Azk 87. Eliza bat ez da gordetzeko, beti toki agerian egiten da. Ib. 43. Ni exeri nintzan txoperraren ondoko toki itxian. Anab Aprika 57. Krimaren tokia: Senpere. Larz Senper 108. Bada Voltaireren iztegi filosofikoan toki bat. Izadia onela mintzo zaio filosofuari: [...]. Vill Jaink 93. Zenbat geiagotan eramaiten du puntuak neurtizlaria nai ez dun tokira! Or (in Gazt MusIx 16). [Soldadu] batzuk berriz, gure agintari geienak nola eritu baitziran, beren tokia uzten asi ziran. Salav 95. Euskalerrian toki ederrak / asko ikusitzen dira. Uzt Noiz 68. Ederki delakotz ezagutua urruneko toki horietan. Ardoy SFran 159. Galerazitako tokian ardiak dabiltzanean. JAzpiroz 22. Gorde ziranak agindu eben tokira eroanda. Gerrika 181. Nafarroa eta holako toki sanoetan, aroak berak egiten du beiratze hari. Larre ArtzainE 59. Baditugu, beraz, zeini zein toki dagokion ongi ez badakigu ere, zenbait [gramatika] partiketa nabarmen: perpausa, nagusiak eta mendekoak bereizten direla. MEIG VI 143. Gogoan hartu behar dugu ere [...] euskararen sarrera lehen [...] debekatuak zituen toki, ataka eta barrutietan. (In MEIG VI 44).
    v. tbn. (Para autores septentrionales): Laph 40. Zby RIEV 1908, 294. Elzb Po 199. Jnn SBi 133. Elsb Fram 71. CatJauf 59. StPierre 25. Ox 160. Etcham 224. Iratz 71. JEtchep 114. Larz Iru 136. Xa Odol 233. Lf in Casve SGrazi 8.
    azpiadiera-1.1
    (Añ, Dv, H) (Como segundo miembro de comp.). v. babestoki, BEILA-TOKI, biltoki, bizitoki, jaiotoki... "Horca, patíbulo, (c.) eriotza-tokia" Añ. "Toki hau ogi toki da, ce pays est favorable à la culture du froment" Dv. "Lieu complanté de. Hiratze tokia, fougeraie" H.
    Batzuek toki apaiñzea eta berzek barneko irakhurtzea deitzen dutena. He Phil 103s. Indazu, Jauna, eskua, albait lenen jagi nadin, natzan bekatu-toki ezainetik. Añ EL1 186 (v. tbn. Mg CO 272 pekatu toki). Ze ixilik zoazan eriotz-tokira, bizitzea omoten gizona-kaiti! Ib. 184. Probinzia onetako mugape guztia da gaztaña tokia. Izt C 151. Tronu ederrian presentatzeko / errezibimentu tokira. Ud 139. Erijo tokija ez neure baratza. / Emen soil il bedik / urrezko arratsa! Laux AB 43. [Joan zan] negar toki artatik betiko zoriontokira aldatzera. Inza Azalp 73. Au zitzaidan aro on eta osasun-toki. Or Aitork 165. Toki menditsua au ere, ardi-tokia. Vill (in Gand Elorri 12). Afrikako Burundi misione tokirat joaitea. Larre ArtzainE 292.
    azpiadiera-1.2
    Zer esango det [emakumeak] goiko tokiak estalki bage erakusteaz? [...] noizean beñ agertu oi dira moda farragarri batzuek. AA II 120.
    azpiadiera-1.3
    (Como primer miembro de comp.).
    Zaude maite, zaude bertan, / ez izan toki-aldakor. EA OlBe 83. Aingeruak toki-mugarik ez badu ere, izan muga bayun. Or QA 60.
    azpiadiera-1.4
    "Tokirik ez daukat, no tengo un instante de vagar" VP 90v. "Etzuen nihon tokirik, il ne pouvait rester nulle part (par inquiétude, souffrance, etc.)" Dv.
    azpiadiera-1.5
    "On dit par abréviation, à un animal: tokira, à ta place, va à ta place, à l'étable. On dit semblabement: tegira!" H. "Algunos en V, lo usan también con la significación muy restringida de 'pocilga'" A.
    Ez dago begiratutia baño euren tokija. "A sus pocilgas". Ur Dial 35 (It eiai, Dv khurtxilei, Ip thegiari).
    azpiadiera-1.6
    Local.
    Zaingo onek bere bearretarako bereganatu ditun tokiak errekisatu diranean. "Locales". EAEg 24-10-1936, 123.
    azpiadiera-1.7
    Tokirat izendatu naute erretor 1951ean. Ez nuen emen elizarik, ez bizitzeko etxerik. Larz ( in Alzola Atalak 117).
    sense-2
    2. (Dv, H).
    Posición, lugar, puesto, condición (en una empresa, trabajo, sociedad, jerarquía, estructura...). "Saran muthil zen, galdu du tokia, il était domestique à Sare, il a perdu sa condition" Dv. "Place, condition. Maiz tokiz aldatzen den sehia, domestique qui souvent change de condition" H. Tr. Documentado al Sur desde principios del s. XIX, y al Norte, donde es menos usual, desde Axular.
    Kofesatu ondoan, munduak, deabruak edo haragiak berriz bekhatu egitera, eta leheneko estatuan, egoitzan, etzauntzan eta tokian iartzera akhometatzen zaituztenean [...]. Ax 471 (V 306). Bere bidean eta tokian dagoenean, nola baitago bekhaturik eztuenean, orduan da alegera, arrai, aise. Ib. 422 (V 273). Etzuten konsideratzen gathibutasun hartan iragaiten zuten bizitze gaixtoa [...] eta halatan bere leheneko tokira eta miseriara bihurtu nahi zuten. Ib. 519 (V 334). Zureganik iaioko da / Iainko Seme bizia. / Iainkoak emanen dio, / Aita Dabiten tokia. Hm 78. [Iainkoak] eman darozkitzue, / zeini bere tokiak: / bethi xuxen ibilzeko, / legeak fin askiak. Ib. 97s. Maizago [...] begiak etxatzen ditutzu zure estatutik diferenta den bertze estatu baten gañerat. Zer irabaz ziñezake haren ganbiatzeaz? ez zintezke hobeago tokiz aldaraturik eta bertze kondizione bati lothurik. Mih 110. Bakotxak gorde biar dau bere tokija, ta ez agertu eragin soñokoz edo aoz eztana. Mg PAb 50. D. Antonio Isasi Gipuzkoako Eskuadran Almirante zan milla sei eun ta amabigarren urtean, eta egin izan zituen zuzenkiro Jeneral D. Antonio Okendoren tokian berari zegozkion lanbide guztiak. 'En el puesto de D. Antonio de Oquendo'. Izt C 464s. Bordaria ontzen eztela, mudatuz maiz nausia: / Ez aberatsten sehia, xanyatuz maiz tokia. Gy 97. Sortzetik hiltzeraino, laboraria, / uztarri-pean huan hire tokia. Elzb Po 214. [Bedorren bertsuak] famatu bearrikan / ez dutenak dira, / nik aitortuko niyon / koxkorrak balira, / Azpeitiko jira / ta aren segira / orain etorri da / bear dan tokira. AzpPr 60.
    (s. XX) Papa Moskas ill badek eskatu zak arren tokia iretzat. [...] Agur, astokillo, ikusi arte. Ag G 119 (cf. infra TOKI ESKATU). Zuaz, Euzkera, zeure tokira, / semiak artu zaiezan. Enb 43. Nola ez zera agintariekin batera joan? Ura da zure tokia. [...] idazle aipatua zeran aldetik. Lab EEguna 116. Euskerari ele landuen artean toki txukun bat yadestea. Ldi IL 128. [Nausiak] itxuratien artean berexiko dio bere tokia. Ir YKBiz 417. Langille bakotxari bere toki ta lana agintariak [...] izentauko leuskioe. Eguzk GizAuz 115. Bein agintaritzan jarri ezkero, nok kendu? Euren tokietatik, nok jaurti? Ib. 110. Geroago eta zabalago izan den toki bat irabazi du Irlandarak irakaskintzan. Mde Pr 242. Gizartean bere toki txikia gordetzeagatik batek edo bestek zer-nahi eginik ere. Mde HaurB 9. Neskatxa batek kopeta izan zuen [...] galtzerdi argaletan hilerrirat agertzeko. Eta apezak ikusi. Baia ba? Bere tokian ezarri zuen predikuan, arras izendatu gabe. Zerb Azk 79. Biarritzen mundu kutsuzko pesta lotsagarri bat egin da. [...] Aundiki ta aundi naiko guziak an dute beren tokia. Basarri 121. Erriko-mutil edo aguazil bezela bere tokia errian zegoala. Ugalde Iltz 19. Naiago diat sakristau izan / alkate ta obispo baño. / Gauzak egoki gelditu dituk, / bakoitza bere tokian. (In SM Zirik 100). [Poligamiak] emakumea toki txarrean uzten duela eta semea ere arriskutan. Vill Jaink 159. On litzake [...] apaizgaien ikastaroetan Etnologiak eta Erlijioen Jakintzak zor zaion tokia baleza. Ib. 20. Kausa urkoak ezin baitu iñola ere kausa atzenaren tokia bete. Ib. 36. Oiñazeak baduela bere tokia izadiko legeen artean. Ib. 119. Gaztetxoentzat ere bada tokia Elizan apostolutza egin dezaten. MAtx Gazt 103. [Emakumezkoaren] tokia sukaldea duzu. Ib. 14. Jauna bere aferetan, anderea bere barne lanetan, zer da ederragorik? Bere izaiteari dohakon tokia atxikitzen duenak, ez duke dolurik. Ardoy SFran 64. Ni zorretan egon da i kejatu? Nere tokian baengo, politta jarriko intzake i. JAzpiroz 106. Gure herriak herri artean bere tokia behar duen bezala. (In MEIG VI 45).
    azpiadiera-2.1
    "Lieu, place, rang. Bigarren, lehen tokia idukitzea, tenir le second, le premier rang" H.
    Eta bere bertute argien artean lendabiziko tokia, zeñi eman bearko zaion adieraztea erraza ezbada ere [...]. Aran SIgn 44. Nere aitortegira urbildu zan. Gizon guztiak jeikita, aurrenengo tokia berari utzi zioten. A Ardi 125. Ta 3.n tokian eskatzen deguna da [...]. Inza Azalp 144. Jesusen ondoan, eskuin-ezkerreko lenengo tokiak eskatzen zittuen Santiago ta Juan deunak. Ib. 85.
    sense-3
    3. (Dv, H).
    Sitio, espacio. "Tokirik ez dago, no hay lugar" VP 90r (Requejo traduce "non vacat"). "Tokirik ez izanez ez naiz elizan sarthu, faute de place, je ne suis pas entré dans l'église" Dv. "Bada mahainean ororen tokia, il y a place pour tous à la table" H.
    Onenbeste meatze ain toki gitxian. Izt C 75. --Zuk agindua egin det, eta oraindik toki geiago ere badago [...] --Sar erazo itzatzu, etxea bete dedin. Lard 416. Zuentzat ere bear ainbat toki an bada. Arr GB 84. Ez gitazke egun xehetasunetan sar, tokirik ez baitugu. HU Zez 131. Iauregi-aurrean goitik usten zan baiño toki geiago egoan. Ag AL 23. Etzan eliz-barruan auzoerrietatik etozan gizadientzat aña toki, elizea bi aldiz andiagoa izan balitz be. Ag Kr 216. Ankak jartzeko tokirik iñork / eziñ billatu lurrian. Tx B II 120. Gezurra zirudik orrenbeste txorakerirentzat, ire buruan tokia izatea. Alz Ram 98. Enparantzan naiko toki jolas guzietarako badago. Lab EEguna 87. --Orain ere etxea ea bete zait. --Neretzako tokia geldituko da. --(Gaiztakeriz). Toki geiegi ez badu bear bai. Ib. 90. Bi lagun yartzeko aiña toki izango du. Zait Sof 103. Etorri aurten Lesakara, / guziyondako toki bada. Yanzi 66. Non tokirik lurrean ainbeste ienderentzat? Or QA 205. Dantzariak euren ekitaldirako naikoa toki izan [egien] . Erkiag Arran 40. Kale ta edaritegietan tokia aña sartzen zan jendea. Anab Poli 81. [Itsasontziak] bost lagunentzako tokia bazuan, ontziko jendeaz gañera. Ib. 40. --I, Joxe, ire agoztegia ez al da txiki xamarra? --Bai, ez zaukat toki aundirik; zergaitik? Ugalde Iltz 58. Burua burdin artetik sartzen hasi zan, bainan etzegoan belarrientzako tokirik. Osk Kurl 199. Franziskano eginen zen gogotik, bainan etzuten harentzat tokirik Jaffa-ko Franziskanoek. Ardoy SFran 99. [Autobusa] jendez ia beteta arkitu izan genduan, eta guretzat toki gitxigaz. Etxabu Kontu 36. Goian utzi toki piska bat surtako autsa jartzeko. BAyerbe 153.
    v. tbn. GMant Goi 27. Txill Let 39.
    azpiadiera-3.1
    (Como exclamación, con el sentido de 'haced sitio, dejad paso'). "Toki! place!" H.
    Toki! esaten dau onetan, esku-makilleagaz beia iota, zutiñik egozan gizonen artetik erdira sartu nai eban gizon zar batek. Toki! Ag AL 104.
    azpiadiera-3.2
    Aste erdi ez zan zalantzaz ta kezkaz bizi zala. Arako gauza ez-ezagunak beregan toki ta bazter-txoko aurkitu eban, antza. Erkiag Arran 149.
    azpiadiera-3.3
    Alare gizona Zure antzera egin duzu, ta burutik beatzera tokian dago bera. "In loco est." Or Aitork 130.
    azpiadiera-3.4
    Sitio, plaza (en una casa, hostal, vehículo, etc.).
    Jabestarrak Naasi zazpi eguneko tokia eskatu zioten. Lard 157. Eta hortakotz igorriak izatu ziren, tokirik etzelako aitzakian, etxe batetik bertzera. Jnn SBi 11. Nik uste det, or dijoazen oiek ederkiyago egingo lutekela, guri tokiyak uztia, baña non da edukaziyua! Iraola 21s. Baitzen toki bat hutsa gidariaren aldean hantxet jartzen niz. StPierre 17. Ohe bat galdetzen du gauaren iragaiteko. Bainan, ihardesten diote tokirik ez dutela batere. Barb Leg 136 (v. tbn. Sup 47). Ostatu iski batean eskatu dau gauerako tokia. Erkiag BatB 109.
    azpiadiera-3.5
    Yainkorik ezagutzen ez duenak, ez luke behar tokirik gizonen artean. Hb Egia 27. Orra, gure ustez, Bibliak adierazi nai duenaren muiña. [...] Eta ba al da emen tokirik evoluzioarentzat? Agian bai. Vill Jaink 60. Adiskideak hemen behar ote ditut aipatu? Gisa guziz toki haundia daukate hauk gure bertsolariaren bizitzan. Larre ( in Xa Odol 14).
    sense-4
    4. (V-m-gip, G, AN-5vill, L; Dv) Ref.: A; Etxabu Ond 109; Elexp Berg; Gte Erd 286; ZestErret .
     (En casos locales de decl. indet., con valor enfático). "Tokitan dabila! il est loin de trouver, de découvrir, de deviner" Dv. "Tokitara joan da! (Gc, AN-5vill, L-ain), ¡cuán lejos ha ido! Tokitan dabila! (L), ¡cuán lejos anda!, ¡a buscarlo! ¡no lo acierta así como así!" A. "Tokitan dago, para decir que está lejos" Etxabu Ond 109. "Tokitan gelditu dituk hire asmoak (G-azp-goi, AN-5vill, B), tokitara joan aiz (G-azp-goi), tokitatik ator (G-azp-goi)" Gte Erd 286. Cf. MEIG VI 141: "Tokitán edo lekután, gaztelaniaz !en buena parte!". Cf. infra TOKITAN. Tr. Documentado sólo en textos meridionales.
    Tokitara juan da orduban! Alz STFer 135. Errira jetxi zan, ta errian Moxolonera sartu. Tokitara! Ag G 295. Ni sotuan agertu nitzanerako, tokitan zijoazten zaldi eta guzi. Ill Testim 15. Orai, berriz, nere alaitasuna tokitan dago! TP Kattalin 178. Tokitan dago. Gutxienez ordu beteko bidea. Lab EEguna 113. [Gipuzkoa] dan bezin menditsu ta ausia izanda, bear bezela zuaitzez jantzia ote daukazu? Tokitan dago! Gure mendi-gallur ta malkarrak zuaitzez jantziak omen ziran len. Munita 145. Nondik Muñuberen billa asi? Tokitan ura orduko! Loidi 99 (v. tbn. 111). --Sagardoiko gain-zelaietan barrena igarotzean, ardi marrakaren iduri egin zaidak erreka aldetik. --Tokitan. Etxde JJ 6. Aidean bota ta [...] tokitara bidaltzen zituan. Anab Poli 15.
    azpisarrera-1
    EZ DAGO TOKI TXARREAN; EZ ZEGOEN TOKI TXARREAN; (etc.). No hay nada que hacer. Cf. LEKU TXARREAN.
    --Zeuk bartzak kendu neuri? Eztago toki txarrean. Nire buruan eztago bartzik. Ag Kr 69. Gizon arroa! Berak gura dabena egiñ bear genduala Anjelek eta nik [...]. Eztago toki txarrean! Ib. 179. --Nora dijua ori muturrak austen? --Ori? Iskribabaren saltsak apurtzera. --Ez dago toki txarrian. Alz Txib 94. --Ez nazakala nagon baño geio sutu, eriyotz bat egiten ikusi nai ez banak. --Ik? Ez ziok toki txarrian! Ago, ago; emaztiak jarriko au i laxter arkumia bezela, be! be! egiñaz. Alz Burr 29. --Josek arrapatu baindu. --Josek? etziok toki txarrean! Perlesiak jota zegok eta. Zakurraren bildur geiago nian. Lek EunD 25.
    azpisarrerakoSense-1.1
    (Toki gaiztoan).
    Zarauzko izketa artan elkartzeko egon zirala esaten dute: Santa Kruz Lizarragaren menpean jartzeko zegoala. Etzegoan toki gaiztoan arrezkero! Or SCruz 63.
    azpisarrera-2
    TOKIA HARTU. Ocupar sitio. "Toki handiegia hartzen du tresna horrek, cette machine occupe trop d'espace" Dv s.v. har.
    [Sorhoetan] treflak eta luzernak hartzen dute tokirik gehiena. Dv Lab 92.
    azpisarrerakoSense-2.1
    Coger sitio, acomodarse.
    Apaiz ta fraile ta edozein nekazari sartzen zan ara, jaiotetxera bezelaxe. Sukaldean tokiak artuala [...]. A Ardi 127. Tokirik ezin artuz, jendea / lên zeukanetik bestera. "La gente, no hallando donde acomodarse". Or Eus 392. Aal zituten tokiak artu zituten [zirkuan] . Or Aitork 139. Kantinako mai batean tokia artu ta bazkaltzeko guztian ezere ez eskatzea, lotsagarri iruditzen zitzaidan. Anab Aprika 64.
    azpisarrera-3
    TOKIAK HARTU (Con -k suf. de ergat.). Ocupar, coger sitio.
    Aingeruki edo gogaki dana, ez omen yun tokiak artzen. Berak menderatzen omen yun tokia. Or QA 60. Ua barnean zegon, ni landan, ua etzun tokiak artzen. "Intus enim erat, ego autem foris, nec in loco illud". Or Aitork 165. Tokiak artzen ez eta mintzo du, aldiak ebasten ez eta usain du. "Quod non capit locus, et ubi sonat, quod non rapit tempus, et ubi olet". Ib. 249.
    azpisarrera-4
    TOKIAN (V-gip, G-azp, L, BN, S; H). Ref.: Lh; AtSac 20; Elexp Berg. (Tras gen.). En lugar de, en vez de.
    Arraultze baten tokian / hirur ditu ezarten. Arch Fab 133. Haren tokian emazu, / harri bat nahi baduzu; / haiñ baliaturen zaitzu. Gy 88. Garai bateko intxaur-arbola lodien tokian, iru epaitondo motz: orra guzia. Mok 16. Euskalerrin ere Odei izeneko ekaitz-jainkoizuna sartu zitzaigun antziñako Urtzi edo egurats-jainkoizunaren tokian. JMB ELG 84. [Emengo aritzari] gaitz-txuriak, ordea, kalte aundiak ekartzen dizkio, ta orren tokian Amerik-aritza erabilli bear da. Munita 44. Zergatik ordea piñuaren tokian pago edo aritz landareak ez aldatu? Ib. 106. Zuaitzen tokian osasunarentzat belar kaltegarriak ematen ditu. Ib. 21. Emen sartuta San Adrianen irudie ipinten eudien andetan, onen tokien Pedro deunarena itxirik. Akes Ipiñ 21. Pesetaren tokian bi peseta eskatu txalupariak. Anab Poli 47. Poli etxeko mutil laztana zan. Nai bezelako semearen tokian etorri al zitzaien? Seme jatorra izanda ere ez lioteke obeto begiratuko beintzat. Ib. 75s. Zer jarriko duzu griña okertuen edo biotz saminduaren sentimenduen tokian? Vill Jaink 165.
    azpisarrerakoSense-4.1
    (Estar, ponerse...)en (tu, su...) lugar.
    Ez dakienarentzat / guztia da gaitza, / eta nere tokian / jar bedi bakoitza: / ez jakiñean dedan / zoruaren antza, / barkatuko zaitela / daukat esperantza. Echag 221. Ozpindu ez... Karrasko! Eu nere tokian baego. Ag G 303. Nik, zure tokian, liburutxo ortan euskeraren alboan itzulpen on bat ipiñiko nuke. Ldi (in Or BM 10). Jarri zaite bere tokin eta esan zaidazu zer egingo zenduan. JAIraz Bizia 60. Baiñan zer egingo zenuteke nere tokian ba zeunde? Lab SuEm 202.
    azpisarrera-5
    TOKIAN-TOKIAN. Por distintos sitios, por aquí y por allí; por zonas.
    Txakurrak badakizu tokian, tokian / dirala, ta naukela ni dongak erdian; / kaleak garbituaz zu zabiltz kantetan, / paperak zelan loitu ni beti penetan. AB AmaE 259 (palabras de lamentación de un secretario a un barrendero). Eginkizun ooretsu artan ibillia zala munduan zear tokian-tokian arrisku billa. "Andando por diversas partes del mundo buscando sus aventuras". Berron Kijote 50. Eta mantarrak jartzekoan, tokian-tokian Don Kijote ubelduta ikusirik etxekoandreak. "Viese la ventera tan acardenalado a partes a Don Quijote". Ib. 174.
    azpisarrera-6
    TOKIAN TOKIKO (G-azp; Dv, H). De cada lugar. "Tokian tokiko gisa egin behar da, il faut se conformer aux usages des lieux où l'on se trouve" Dv. "Tokian tokiko bezala, en chaque endroit, selon chaque endroit" H. "Tokiyan tokiko ohitturak" ZestErret. v. TOKIKAKO (s.v. tokika).
    Tokian tokiko gisa. EskLAlm 1861, 18 (ap. DRA ). Tokian tokiko eta denboran denborako arabera, dugun jokha bizitzeari. EGAlm 1895, 22. Jainko Jaunak baditu tokian tokiko arteak arimen zeruko biden sar-arazteko. Prop 1903, 251. Ikusi dugu atseginekin tokian tokiko batasun bat badela gauza hoitaz okupatzeko. Herr 4-2-1960, 3. Mundu bat bildu da besta ikusi nahiz: tokian tokiko hainitz, bainan orobat udatiar elemenia. Herr 28-7-1960, 2. Tokian tokiko eta orain oraingo ona gozatzen baizik eztaki. Vill Jaink 147. Ala ez ote du euskaldunak aski dohain, tokian tokikoarekin egiteko? Larre ArtzainE 77. Foruak nork bereak ditu eta tokian tokikoak dira. MEIG IV 56.
    azpisarrera-7
    TOKI ARAU; TOKI ARABERA. Según el sitio, según el lugar.
    Haren beharra heldu, toki arabera. Hb Esk 230. Ikas eskuara. Ikas, erran gabe doa, toki arau, ahal arau, arte arau. HU Aurp 218. Toki arau, ahal dena. HU Zez 141. Tokietan, toki arau, berainez edo berez, sortzen diren landare mota etarik eldu da tokiaren izena. FIr 166.
    azpisarrera-8
    TOKIAREN GAINEAN. Sobre el lugar, en el sitio, en el mismo sitio.
    Oihanik ederrenak eta baliosenak heldu dira tokiaren gainean sortzen diren zuhamuetarik. Dv Lab 326. Tokiaren gainean sorthu den arbola, landatua baino hobeki heldu dela. Ib. 337. Bainan tresna hura ez da urrurik, ez eta tokiaren gainean. Bertzetarik erakharri behar laiteke. Ib. 68. [Treina hartu zuela] ikusi nahiz eta ikasi, hemen tokiaren gainean [...]. HU Aurp 206. Hogoi ta bortz liberetan erosi ardiak hamabortzetan ezin sal, tokiaren gainean bederen. JE Bur 119. Oren laurden hartan hola ari ziren, tokiaren gainean; hurrats batez [...] elgarren ganik baztertu ezpaitziren! Barb Sup 184. Ez da hori haizeak akhulatu behar duen sua, tokiaren gainean argitzen du. Ib. 173. Oren bat osoa baderamagu tokiaren gainean. Noizbait, haatik, karabinero batek ekartzen dauzkigu gure paperak. JE Ber 13. Etsaia tokiaren gainean itzatzea. Zerb Gerlan 82. Horra bada nola, ez nahiz beren fortuna zubi hortan erain beharrik gabe, hain prestu zauden tokiaren gainean aiduru. Lf Murtuts 22.
    azpisarrerakoSense-8.1
    Egia da damugarri dela hanbat gizon, tokiaren gainean egoteko ofizioak dituztenak ez ditezen kanpo-lanetan ikasiak. Dv Telem (ed. 1996) 203.
    azpisarrera-9
    TOKI ARROTZ.
    Lugar extraño; (pl.) lugares exóticos, lejanos, extranjero.
    Ikusirik, bada [Tubalek] [...] toki arrotz ustez ustekabekoan zoriontasun aiñ maitagarri doatsueraz betea. Izt C 2. Ikhusteko mundua hartzen du gogoa. / Toki arrotzak bethi dire gustagarri. Gy 255. [Aziendek] ere lakhet dute sort-etxea. Behiei bereziki damutzen zaiote toki arrotza. Dv Lab 254s. Gure etxian etzuben beñepiñ orlako konturik [beiak], toki arrotzian dagolako tirako ditu [ostikoak] . Sor Bar 105. Urthe luzez urrun toki arrotzetan egonik, berriroski Eskual herrirat itzulia. Zby RIEV 1908, 84. Laborantzari ihesi / hanbat seme alaba, / ai! ondikotz, baitoazi / toki arrotzetara. Zby RIEV 1909, 109. [Baionako apezpikua] hunat igorri zutenean. Urrundanik eta toki arrotzerat heldu zen osoki. HU Aurp 120. Toki arrotzetan, holakoak direlarik guziz, luze doazi orenak. JE Ber 40.
    azpisarrera-10
    TOKIA HUSTU. Abandonar el lugar, desalojar. "Toki hori hustu beharko da! (G-azp, AN-5vill)" Gte Erd 211.
    Tokia huts baziniro? "Que l'on déloge sans trompette". Gy 233. Gogoari eman nuen tokia hustu behar nuela goizean goiz, zer nahi gosta. StPierre 18. Sakiak hein batean gogortzearekin, tokia hustu behar zen iparrera buruz. Ib. 24. Zorigaitz, tokien hustera ez aski goiz ernaturik, makila-palangaren menean egon zireneri! Barb Sup 146.
    azpisarrera-11
    TOKI EGIN (V-gip, G-azp-goi, AN-gip-5vill, L, BN, S; H). Ref.: Lh; Elexp Berg; Gte Erd 211. Hacer sitio. "Toki egin (alde egin) (G-azp)" Gte Erd 211. v. TOKI EMAN.
    Zikinkeri loi oni beren bihotz gaiztoan toki egiten dioten gizonak. Mb IArg I 129. Aienatu zuan beriala gogorazio au barrunen toki egin gabe. Bv AsL 145. Beren ondoan zebiltzan, toki egiñaz, aien alde, lagun ta auzokorik urrenak, arroxko [...] aizkolarien oso adiskide zirala adierazi naian. Ag G 97. Lengo miñek atsegin berrieri zegien toki. Or Aitork 85. Lengoek oraingoeri toki dagite ta toki egiñez gorde oi dira. Ib. 253. Euskaltzaindiak epai / eman du nolabait, / esan digu zerbait / hache orrixe toki / egiñ nairik nunbait. Olea 264. Gure Gelatxon andre orretxek / dantzan egin du egoki, / [...] plaza batian ikusi eta / orrek egiten du toki. Uzt LEG I 282.
    azpisarrerakoSense-11.1
    (Con determinantes).
    Geienak berriz ta berriz ere bekaturatzen dira ta deabru mutuari egiten diote beren animan berriro zori gaiztoko toki, ta gutik ez, betiko toki. Mb IArg I 244. Egin ote dit beribillean tokirik? Bart etzula baitzion. Ldi IL 39. Gero ta toki geiago [dotrina] berriari egin bear zaiola. Lab EEguna 107. Jendez gañezka zegon etxeaurrea; baña azkar egin zun Matxinek [...] gazte bientzako tokia. TAg Uzt 44.
    azpisarrera-12
    TOKI-ELESTI. Toponimia.
    Eskuartean dauzkan lanak Euskeraren iztegi kondairazkoa ta Antziñako toki-elestia (Toponimia antigua) . Eusk 1919-1920 (I) 75.
    azpisarrera-13
    TOKI EMAN (AN-gip ap. Gte Erd 211). Hacer sitio; dar oportunidad. v. TOKI EGIN.
    [Birtute au illunzeko asko da] oroipen loi bati toki ematea. AA III 392. Franxex Larraldek dio, behar orenetan, / eskola toki eman sorthu den geletan. Hb Esk 134. Zuen biotzetan benetako leiñargitasunari toki emon eiozue. Ag AL 162. Nai ez zuana baztertu ta atsegin zitzaionari toki ematen ziola. Anab Usauri 26. Noiz da pekatu? Zirikaldi oieri toki emandakoan. MAtx Gazt 53. Zer da toki ematea? [...] Gure buruan edo biotzean, jakiñaren gañean, naita erabiltzea edo iraultzea; orixe da toki ematea. Ib. 53. [Gazteen] lagunarte gozo ederrari toki eman zion. Zait Plat 103.
    azpisarrerakoSense-13.1
    (Con determinantes).
    Baterako ta besterako zela an eman zidan osasun, hasti ta toki ona. Mb IArg I 53. Ez degiozula ezkon-gurari toki geiegi eman. AA I 599. Oek dira Jainkoaren itza adi lezakeela aditzen ez duenak: aditurik biotzean tokirik ematen ez diezanak. AA III 593 (596 tokirik ez emate au). Etxetan jokalariai jokorako tokia ematea. AA CCErac 149. Ezezazu arren iñor sentenziatu geiago aditzeko tokirik eman gabe. Arr GB 30. Etziokaten eman nai izan ontzian tokirik. Bv AsL 105. Zaldun jokalariai tokia ematearren, jokogelatik irten ziran lagun biak. TAg Uzt 182.
    azpisarrera-14
    TOKI ESKATU. Solicitar plaza.
    Ikastetxean zortzi ikasle berri bear dira ta, nai duanak, geroztik toki eskatu dezake. (1918). ForuAG 24. Toki eskatzen duana nun eta noiz jaio zan adieraziko duan agiria. Ib. 291.
    azpisarrera-15
    TOKI IZAN. Tener sitio; haber sitio.
    Ez dute halakoek behar iguriki / urrezko itzaletan izatea toki. Hb Esk 166. Ordena onen barnean desordenu batzuentzat toki den ala ez erabakitzea. Vill Jaink 49.
    azpisarrera-16
    TOKI-IZEN. Nombre de lugar, topónimo.
    Batez ere toki-izenak (Toponimiakoak eztiran batzuk ere baditugu). A Y 1934, 13. Eskuara eta toki izenak. FIr 165. Toki izenek, leku bereartako zerbeitetik artzen dituzte gaiak. Ib. 166. Toki izenen jatorrizko oguzkerak. Etxde JJ 91. Euskal toki-izen batzaille. Alzola Atalak 111. Uri eta toki-izenen euskal izendegi aberatsa. MEIG I 229. [Berri ugari] bizi den auzoaz eta bertako hizkuntzaz, inguru hartako toki-izenez. MEIG III 72.
    v. tbn. JMB ELG 96. Erkiag Arran 5. Tokizen: A. Garate EG 1959 (1-2), 34.
    azpisarrerakoSense-16.1
    Toki-izendun abizen / ziñez aipagarriak. Garbiz EEs 1929, 184.
    azpisarrera-17
    TOKIKO.
    azpisarrerakoSense-17.1
    a) (Hb, Dv). Del lugar, local. "Local, qui est du lieu" Hb. "Qui est de l'endroit. Tokiko jendea, peuple du pays" Dv. Cf. BERTAKO.
    On da jakitea nahiz tratukotzat, nahiz bertze egiteko askorentzat, zer aditzen den herri bakotxean tokiko goldeaz. Dv Lab 59. Tokiko buruzagiek eta populuek ere begi onez ikhusten zituzten. CatJauf 25. Ttoro deritzakon tokiko jaki bat baginuen. [...] Itsas-arrain motekin egina. JE GH 1921, 700. Europar kultura bat badago, gurean, beste herrietan bezala, tokiko ikurra eta usaina duena. Mde Pr 42. Normandiar frantsesaren kaltetan, baina bai tokiko hizkelkien kaltetan ere. Ib. 252. Gizaki sentikor bat toki hartan egoten bada gero, psykhonak bil ditzake eta haietatik iratxo bat eral. Iratxoa beraz tokiko oroipen bat litzateke soilki. Ib. 338. Tokiko zenbeit hitz ez-ezagunen argitzeko eratxeki dion iztegiñoa. AIr (in Izeta DirG 10). Bakhoitza bere aldetik joan zan ariñ ariñ, Lebatza tokiko-jaun utzirik. Osk Kurl 158. Berdin gorestekoak litazke tokiko ohidura, jai eta jostetak. Lf (in Casve SGrazi 16). Tokiko jendeak ditu aldiz orai horgo eritegiak eta mediku-erizainak baliatzen. Larre ArtzainE 66.
    azpiadiera-1.1
    (Dv, H).
    (Uso sust.). "Avec le pluriel, les gens de l'endroit, les naturels" Dv. "Qui est du même lieu, du même pays [...]. Tokikoek erranen dautzue, les gens de l'endroit, les personnes du lieu [...]" H. Cf. tokiko.
    azpisarrerakoSense-17.2
    b) De lugar (en Gramática).
    Tokiko adberbioak. DicM 32.
    azpisarrera-18
    TOKITAGOAN (G-azp).
    Más lejos. Cf. supra (4). "Tokitan geratzea San Caralampio, ta anai arreba batzuntzako ta illoba batzuntzako oaindik tokitaguan" ZestErret.
    azpisarrera-19
    TOKI NAHI IZAN. Solicitar plaza. v. TOKI ESKATU.
    Toki nai duanaren aitaren edo amaren [...] izen-pean idazkiz egindako eskapen bat. (1919). ForuAG 291 (v. tbn. 329, 343, etc.).
    azpisarrera-20
    TOKITAN. En algunos sitios. Cf. supra (4).
    Soinu hitsak dire bazter guzietarik. Ja badute tokitan holakotsu zerbeit eginik. HU Zez 120. Ikusirik eskuara eskuetarik joaki eta tokitan kasik joana. HU Aurp 197. Bere sor-leku xumean ororentzat bizipiderik ez, sortzeek hiltzeak tokitan hanitzez gainditzen dituztelakotz. JE Bur 204.
    azpisarrera-21
    TOKI-TOKIAN (Intens. de tokian).
    Orain iru-lau urte baso-zura oso goitik ibilli zan; ta orduan milloi bat pezeta eskeñi zioten piñudi osoari zegon toki-tokian. Munita 65. Eta onekin, bere toki-tokian jartzen da Marzelarekiko egia. "Y con esto queda en su punto". Berron Kijote 158.
    azpisarrera-22
    TOKIZ KANPO. Fuera de lugar.
    Hauxe jakinarazi dauku haatik, hemen batere tokiz kanpo iduritzen etzaukuna. Zerb Azk 49.
    azpisarrera-23
    TOKIZ TOKI. "Tokiz toki dabila bethi, il va toujours d'un lieu à un autre" Dv.

    toki

    toki
    << susperrarazi 0 / 0 udare >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper