Tr. Usual entre los autores meridionales desde finales del s. XVII. Al Norte apenas aparece: se encuentra en Leiçarraga (en la construcción bere berez ) y Pouvreau, y hay además algunos ejs. aislados de autores de los ss. XIX-XX. La expresión berez bere es, sin embargo, casi exclusivamente septentrional.
sense-1
(gral.; SP, Lar, Añ, Hb, VocCB, Dv, H, VocB, ADBols)
Ref.:
A;
EtxbaEib;
ElexpBerg. (Referido a una 3.a pers. tanto sing. como pl.).De por sí, por naturaleza, en sí mismo; espontáneamente.
"Berenez, berez, de soi"SP.
"(De su) motivo"Lar.
"Alper da Maria makillatu, berez bear du. Refrán que enseña que no sirven los palos para hacer, v.g. discreto a un tonto, si de suyo no tiene fondos"Ib.(s.v. balde).
"(De) suyo"Lar,
Añ.
"De sí, de por sí"Añ.
"(Tiénelo de) genio, (c.) berez, etorkiz dau, dakar"Ib."Por sí"VocCB.
"Berez ez da gaixtoa, il n'est pas naturellement méchant"Dv(s.v. bere).
"Berez nafarra da (G), il est navarrais de naissance"Ib.(s.v. ber).
"San Juan berez il zan (Lard)"Ib.(s.v. ber).
"De, par soi-même, de sa nature, par ses forces"H.
"Por naturaleza"VocB.
"De suyo, espontáneamente"A.
"De por sí, por naturaleza"EtxbaEib.
"Berez etorri jata gaitz au"Ib."Udabarrixan berez betetzen da lurra loraz"Ib."Gripia berez pasau jat"ElexpBerg.
"Lanak eztie berez eitten"Ib.v. berenez. Eta berez bekhatu eztelarik, bainan eskas-makhur bat xoilki delarik, guziarekin ere perillosa da. SPPhil 342s (He 349 berenez).
Halaber omen ona, berez eztelarik hagitz desiratzekoa, badarik premia guziz handizkoa da. Ib. 222.
Kantak, berez hain plazergarri direlarik, orduz kanpokoak dira doluan. Ib. 173.
--Zein da Jaungoikoa? --Da Jaun bat edo gauza bat berez dana eta inogandik ez datorrena. CatAnz 3.
Eta alarik egia dio Cratylok, dionean berez ta bere izatez dagozkala gauzai izenak. LarDT XLIX.
Ta su, berez beti-beti ta era batean ta berdin erretzen duena. MbIArg I 255.
Ta bihi ta azi hau izanagatik berez bihirik eta azirik txikiena. Ib. 209.
Andrea gizonak nai duena egiteko prest egotea andreari berez dagokan egitekoa den. Ib. 182.
Oriek guziak uso ta kostunbreaz jakiñak dira Euskaldunen artean, ta Arte gabe edo berez. CbEBO 31.
Gizon ori etzan Kristaba, ezpada Jentil fede ta lege bagea: eta berez artz edo leoi bat baño gogorragoa. CbEg III 372.
Iraute onek lenago grazian egotea, Jainkoaren adiskide izatea, berez eskatzen du edo esan nai du. Ib. 215.
Estadu onek berez dakazan difikultade eta trabajuak. Oe 147.
Ona da izu-damua; ordea berez utsik ta Konfesio gabe ez da bekatuak barkatzeko diña. Ub 208.
( s. XIX)Lengo Konfesioak gaizki egin badira arkitzeko salbazioko bide berez bakarra, zeña dan konfesio ona. MgCC 156.
Zerren damu ta propositu egiazkoak berez dakar konzienzia aztertzeko ta bekatuak ezagutzeko gogo ona. Ib. 168.
Jangoikua izanik berez ain ona, aserratuten da pekatu mortal baten kontra. MgCO 216.
Zenbat egur ezarten ez jako lujurijako su, berez biziari, iraun daijan?Ib. 253.
Ta pekatu egiebanian gogortu, arantzatu ta lartu jakola lur berez bigun ta samurra zana. MgPAb 149.
Batek berez bakarrik ezin lei ezer, baña guztia Jesusen graziaz batan. AñLoraS 176.
Ume txikiak lenengoan eztakie berez ibilten. Ib. 89.
Orra zein etsai andiak eta indarsuak dituan gure anima gaixoak, berez aiñ argala eta gaitzera etziña dagoalarik. Gco I 418.
Presunzio arroa, uste duelako berez eta bere indar edo alegiñakin bakarrik salbatuko dala. Gco II 6.
Oentzat guzientzat ez da ezkonza estadu egokia berez. AA I 594.
Erbi-zakurrak berez dakar erbitarako griña. Ib. 400.
Jokua da olgeeta bat berez, inok bere kondeneetan ez dabena. fBOlg 28.
Izanik proximuak egin daben gauzia berez bardina, nai onerako, ta nai gatxerako. fBIc II 218.
Gizonari berez edo bere naturalezaz datorkijo gurasuak amadu eta honretia. Astar II 88.
Ez dau lurrak emoten / berez ondasunik, / atxur ta laieagaz / eragin bagarik. ZavFab,
RIEV 1909, 38.
--Zer bekatu da yuramentua egitea nezesidaderik gabe? --Berez beniala, Yauna. CatB 43.
Errege bat da guziz zuhurra, ona, aberatsa, jenerosa, justua, urrikalmendutsua, guzia berez dena, imortala. Jaur 149.
Otarraina ere berdea da berez, baña egostean gorritzen da. ItDial 19 (Ur berez; Dv berenez, Ip berañez).
Gogo onek, berez, gaitz gabea zirudien. Lard 204.
Beste askoren artean, Nikodemo berez Judua, Fariseoen burua, Israelko Maisua, eta Jose bezala Batzarre nagusikoa. Ib. 463s.
Eta aurrenengo, berez oi dan bezela, gogor eta miñ egiñ zitzaion txit aiñ kastigu latz eta lotsagarria eraman bearra. AranSIgn 68.
Soldadutzak gazteetan berez dakarkien libretasunarekin. Ib. 5.
Itza goardatzen du / berez fiña danak, / baño palsuarekin / orrelako lanak. PE 75.
--Nola igan zen zeruetara? --Berez. Legaz 17.
Berez argala izanik Santua eta gañera bideko ibilliak neka-nekatu egonik. BvAsL 133.
Bioletea izanik berez / Be-zale umill benetan. ABAmaE 422.
Osterantzean, zelan aurkitu nindeke bada, / Berez gogora datorkidala itz neurtua?Ib. 110.
Gloria da amorea / eldu bada berez, / mundua amoreagaz / da zerua legez. AzcPB 59.
D'Abbadi jaun ori / frantzesa da berez, / ni berriz española / pobria nerez. AzpPr 23.
Gizona berez da argala eta erkiña. ItzAzald 6.
( s. XX)Oso mendu oneko emakumea, mazala berez, apal, zintzo, esaneko, ixill, baketsu ta ona. AgKr 53.
Mañasiren negarra egiazkoa zan, barru barrutik berez etorkona. Ib. 158.
Ur orrek ez du berez, jakintsuak diotenez, sendatzeko kalidaderik. Goñi 101.
Menditar gazte ura ederren erregiña zan Oñatin, berez, jaiotzaz, jazkeraren apainduri gabe. AgG 169.
Landara gaiztuak ain erraz ta ugari urteten dirala ikusirik esan leike azi barik berez jaiotzen dirala. KkAb I 31.
Gure amak maiz aitatzen zuen au: "alper da Maria makilatu, berez bear du". AArdi 46.
Berez edo eskuz basotzeko asmoan esituak dauden lurrak. "Repoblación natural o artificial".ForuAG 313.
Berez, iñor gabe sortu ote ziran, iñoren bearrik gabe irauten ote dute, iñoren laguntzarik gabe urtero berritzen dirala ote dijoaz?InzaAzalp 32s.
Ba, Jesusek erhiak latzturik zituen, / Berez, Jainkoarenak egin baino lehen. Ox 67.
Baña berez argitasunik ez badu [...], irakurtzen ikasteak ez dio argituko. Etxeg(inMujPAm 20).
Berez Logroñotarra zan, Alfaroko semea. OrSCruz 10.
Zugatz-azal gogorrean berez sortutako zuloan ageri ziren xori llumadun urduriak. OrMi 21.
Edari garratzena / Ozpiña da berez, / Baña eztijak gozo / Bigurtzen dau errez. Enb 198.
Tokietan, toki arau, berainez edo berez, sortzen diren landare mota etarik eldu da tokiaren izena. FIr 166.
--Ta bertsolariak, aurretik ikasi gabe, nola asmatzen dituzte ainbeste bertso? --Etorria izan-ta. --Berez bear. LabEEguna 99.
Baña emakumak, berez, on utsak dira, eta zentzudunak eta zurrak. Otx 21.
Norbere yabetasunera igotzeko, yakintza berria sortu bear, yakintza berezia, erri arixe berez dagokiona. LdiIL 164.
Lan guztietarako langilleak berez agertuko litzakezala uste dabe. EguzkGizAuz 114.
Ori gauzeak berez dakarrena da. Ib. 171.
Arraintzan jardun oi diran edo berez ibilli oi diran itxasontzietan."Barcos pesqueros o motoras".EAEg 29-10-1936, 164.
Giza-eskuz landatua ez, berez sortua baño. ZaitSof 125.
Berez ezin dun Ermitagintza / neronek nai det osatu. SMitxAranz 170.
Intxaurra ez da berez emengoa: Persiatik ekarria degu. Munita 50.
Euskera gairik zaillena, goituena, naasiena "berez" adirazteko lain da beste izkuntz askok bezela laterara ala gerkerara jo bage. EtxdeAlosT XI.
Beste zenbait aldiz mediumtasuna berez sortzen da, gorputzean edo gogoan norbaitek min hartu ondoren. MdePr 320.
Ortaz, zorionetik kanpora igitzen da adimentua. Arimaren baztarrean geratzen da berez. TxillLet 131.
Kortxoa seboaz igortzia sartu zuan, doi-doi; ez estuegi, berez askatzeko eran. AnabPoli 34.
Erea berez etorri yakon, eizara joan zan arratsalde batez. BilbaoIpuiB 136.
Berek ere etzuten sekula susmatu indio aiek, berez, eta Mixiolariek erakusten zietenaz kanpo, batere erlijiorik izan lezaketenik. VillJaink 17.
Ongia berez da maitagarri. Ib. 102.
Maitasun-ezaugarri oiek danak berez aragikeriaren asiera bai dira. MAtxGazt 31.
Ez da izan katua. Berez erori da. NEtxLBB 106.
Lore gaixoak bere usaia nola dezake zabaldu, / berez hain pollit izanagatik arantzak estaltzen badu?XaOdol 340.
Artzai bikaña zan berez. Alkain 73.
Gitxi dira berez egokiak diran kaiak.EtxabuKontu 137.
Emakumeak berez goxoak dirala? AtañoTxanKan 159.
Gauza barriak berez dakar zarata. OnaindSTeresa 70.
Sartu ginduezan San Luis-ko ospitalien. Eztakit berez ospitala zan ala ez.Gerrika 81.
Hizkuntza hori berez baitzetorren ahora batarekin eta bestearekin mintzatzeko. MIH 370.
Badaiteke agian gizona adardun izatea, zorigaiztoak jo badu, baina inola ere ez adarmotz. Berez, jaiotzez eta naturaz, adargabea delako. Ib. 387s.
v. tbn. JJMg BasEsc 117. Izt C 94. CatBus 16. BBatzarN 203. Arr GB 138. CatUlz 29. Echta Jos 11. Urruz Zer 61. GMant Goi 17. EusJok II 157. KIkG 10. KIkV 15. Mok 7. Tx B II 136. MendaroTx 111. Aitzol in Laux BBa VI. Ir YKBIz 453. ABar Goi 31. Yanzi 214. JAIraz Bizia 118. SM Zirik 24. Arti Ipuin 67. And AUzta 139. Erkiag BatB 26. Ibiñ Virgil 34. Alzola Atalak 122. Etxba Ibilt 474. Olea 29. Uzt Sas 240. Berron Kijote 223. Larre ArtzainE 150.
azpiadiera-1.1
(Ref. a la primera o segunda persona).v.
neurez, geurez. Jaitzak gaztañak eta berez ikasiko dek. UrruzUrz 34.
Ni, bitartean [...], neure belarrietan gelditu iatan soiñuaren durundia kendu eziñik, berez nengoan kantetan ixil-ixiltxo. AgIoan 212 (la cursiva, que no aparece en la ed. anterior de EE, parece deberse al editor).
Berez zabarrak geran guziak / biar genduke aitortu. MendaroTx 55.
Lau-bostengatik kendu nairikan / berez degun zoriona. (In Alkain 103).
Berez ortako sortua zera. UztNoiz 116.
Berez eztarri txarrekoa banaiz ere.Zendoia 53.
azpiadiera-1.2
(Ref. al oficio). Orra bestia lazarez, / zapataria da berez, / jira ta bira beti or dabil / gauaz ta egunez. Xe 238.
azpiadiera-1.3
"Fácilmente"EtxbaEib.
"Berez eitteko gauzia"Ib. Baña lurreko ogasun guztien jabe izango litzakezan alkargo orreik, gizarte osoaren jabe ta nagusi be berez egingo litzatekez. EguzkGizAuz 87.
Kanpo santu barrie egin bearrean egozan Ipiñeburutarak. Etzan berez egitekoa. Bazan eragozpenik eta okerrik. AkesIpiñ 16.
azpisarrera-1
BAKOITZA BEREZ. "Uno a uno, (c.) banaka, bat banaka, bakotxa berez"Añ.
Irakurri daidezan berean banan banan da bakotxa berez neure bizi guztiko gaistakeria ta erruak. AñEL1 29.
Ez beingo baten esetsi guztiai erabatera [...], ezpada banaka ta bakotxa berez, gaur bat, biar beste bat. AñLoraS 122.
Egiten eztirialako bakotxa berez Propositu bakarrak. Ib. 148.
Modu bitan sinistu giniakez fedeko artikulubak; Lenengo, banaka, bakotza berez edo partikularmente. Astar II 6.
Gogotan astiro astiro erabili eikezuz, eta bein banaan eta bakotxa berez ausnartu irakurten dozuzan berba guztiak. AñEL2 18s.
azpisarrera-2
BERA BEREZ;
BERAK BEREZ. Personalmente, por sí mismo; por su propia iniciativa.
Hitz egin dezala barrendik ere ta berak berez. MbIArg I 189.
Bizitu zen besteen erako gizon bat zirudiela ta berak berez bere erakuste guziak egiten zituela. Ib. 149.
Argandik aditu zutena geiago jakin bear zutela beren lan andirako ta hau erakutsiko ziela berak berez Aita betikoagandik igorriko zien Espiritu Santuz. Ib. 348.
Baña deabruak berak berez ezin eragin dituan pekatu mota asko persona aserrekor baten bitartez eragiten ditu. Gco II 53.
Batzubetan Jaungoikuak berak berez egiten ditu gauza arrigarrijak. Beste batzubetan balijetan da aingerubakin. fBIc III 291.
Mezia ezta kalbarijoko mendijan egin zan sakrifizijua baño, eta orduban berak berez egin ebana berbera, egiten dau orain gure altaretan, Abade edo Sazerdotien bitartez. Astar II 209.
Markesak ifini-erazo omen zeban artza altxagarriakin lau oñen gañean bera berez bizirik bazegoen bezalaixen. IztC 192.
Eta geroztik iru aldiz berak berez bigiraturik ill zan milla seieun berrogei ta zortzigarrengoan. 'Después de realizar tres visitas pastorales'.Ib. 487.
Eta gañera etxekoandre au gaztelu artako ziegarik izugarrienean sar zezatela, berak berez agindu zuen. ArrGB 17.
Mingaiñ gaiztoak ezkontzarik obeenen ere gañera zenbat gaitz eta kalte erakarri litzakean berak berez guziz ondo ikusi zuela. Ib. 138.
Ala ere, atzeneko urtetan bera berez eske juan gabetanik, mesedegilleak zeguan tokira bear zuena bialdutzen zioten. 'Ahorrándole el trabajo de ir a buscarlo en persona'.AranSIgn 65.
Ganera Eladik, berak berez, artu eban olloaren ardurea. EchtaJos 298.
azpisarrera-3
BERE-BEREZ.
azpisarrerakoSense-3.1
a)En sí mismo.
"De soi-même"SP.
Zeren hazi humanoa bere berez korrunpitua baita. LçIns C, 3v.
Badakit, eta segur naiz Iesus Iaunaren partez, eztela deus satsurik bere berez: salbu, zerbait satsu dela estimatzen duenaren, hura harendako satsu baita. "Quant à soi".LçRom 14, 14 (He, Dv berenez, TB bere baitharik, Ol, IBk berez).
Hala fedea-ere, baldin obrák ezpaditu, hila da bere berez. "En soi-même".LçIac 2, 17.
--Zein da Jaungoikoaren izatea? --Bere berez izatea, izatez izatea, orregaitik da betikoa, aldatuezingarria, asierarik euki izan ez dabena, eta azkenik eukiko ez dabena. ItzAzald 22.
Hori aski ez dela, ordea, badu beste balio bat, bere-berez, liburu honek. MEIG III 115.
azpiadiera-1.1
Por sí mismo. Haren [Tomasen] ausartzia galdegiteko berak ikhustea, hunkitzea, bere berez segurtatua izaiteko. Jaur 166.
Eta erabateko iritzi au igorri zidan bere berez, emen ager nezakenekoan. "Espontáneamente".OrBM 18.
Eta Bera mintza balekigu, ez aien bidez, baiña Bere-berez, Aren itza entzun dezagun, ez giza-mihiz, ez Aingeru-mintzoz, ez odei-otsez, ez idurikizunez. OrAitork 232.
azpiadiera-1.2
Separadamente.
Artikulu horrek bere-berez agertu behar du egunen batean, laster Jainkoak nahi badu. MEIG VII 51.
azpisarrerakoSense-3.2
b)Naturalmente, de modo natural.
Haren galtzea bere-berez minki sentitu bazuten ere, etziren eman bere damuaren xiririta minez agertzen. "Malgré le regret naturel de sa perte".Birjin 451.
Hastandu behar zira hainitz gauza bere-berez bihotza datxeitenetarik. Ib. 463.
azpisarrera-4
BERE-BEREZKO. Innato, natural.
Gizonak bere-berezko argitasunaz ezagutu dezakegu bai, badala Jaungoikoa. InzaAzalp 30.
Anima utsik ezta gizona, gorputza utsik ere ez; bakoitzak bere-berezko izatea gordetzen duala, biak alkarrekin daudenean orra gizona. Ib. 53.
Hori dute bere berezko mintzabidea, zenbaiten ahotan trakets eta itxuragabe agertzen bada ere. MIH 149.
Onelako ezbearra bere-berezkoa dutela, uste izanaz, zaldun ibiltariek. BerronKijote 147.
Bere-berezko kezka propioak bazituen, noski guztiok ditugun bezala. MEIG V 134.
azpisarrera-5
BEREZ-BERE (L-ain ap. A
; Dv; berez berenR ap. A). Por sí mismo(s), por sus propios medios, por propia iniciativa.
"Berez bere egin du, il a fait (la chose) de ses propres moyens (sans emprunter), sans importuner les autres"Dv(s.v. bere).
"Berez bere antolatu ditu gauzak, il a arrangé les choses avec ses propres ressources"Ib."Independiente"A.
Non da eskuara bezala dagonik bere hartan bere gain; aberats ez izana gatik, berez bere bizi, edo ahal bezen zor guti eginez?HUAurp 210s.
Erran ditugun ezagupideeri esker edo berez-bere, lehen bai lehen egin behar dena egiteko. FIr 193.
Sendalariak erranez geroz eri-handi dagola, apeza berez-bere aski da, sendalariaren bertze berririk jakin gabe. Ib. 187.
Espainiaren meneko izana gatik, berez-bere dabil asko zeretan. JEBer 27.
Apaintzeko zeretan, berez-bere gizonak deus ez dira. Ib. 73.
Eskualduna ez othe da berez bere ibili behar Eskual-Herri guziko mendietan?BarbPiar I 13.
Berez-bere zuetarik nork bertzalde zeheño batez ere dezake luza bere bizia?LeonMt 6, 27 (Dv bere asmu guziekin).
Nola ez gorets berez-bere hain gora ibili den Platonen gogoa?Lf(inZaitPlat XXIII).
azpisarrerakoSense-5.1
En sí mismo(s), de por sí. Merkaturik ez balu [...], Agoitze ez litake berez-bere gauza handirik. JEBer 19.
Beha Euskaldun arkaitzetarik / berez bere jin ostoak. Iratz 89.
Ikusi edo somatzen ditugun gertariak eta zerak berez-bere dirala esatea ezinezkoa lizake erabat. ZaitPlat 40.
azpisarrera-6
BEREZ-BEREKO. Natural, propio, innato.
Apezen eskuetan dagonez geroz eri-handienen ikertzea, zaintzea eta laguntzea, berez-bereko argitasuna ez da geienetan aski: sendalarien aholkuek apezaren trebetasuna argituko dute. FIr 188.
azpisarrera-7
BEREZ-BEREZ. Espontáneamente, de forma natural.
Banetorren etxeruntz, bertsoak kantatzen, / Buruan berez-berez ziranak sortutzen. ABOlerk 149.
Sua, berez berez, makaldu, alpertu eta itxungi egin zan. ErkiagBatB 16.
Berez-berez etorri jakon euskaltzaletasuna. Jaiotzatik dator euskera maite izatea, euskaldun jaio ezkero, diñousku berak.AlzolaAtalak 112.
Berez-berez doakio, bai, arimea, arima azkarra, idazkortzetik zear, bizi-bizi, indartsu ta bikain. OnaindSTeresa 120.
azpisarrera-8
BEREZ BEREZKO. Natural, espontáneo.
Olako emakumea [...] barru ta kanpo zelakoa dan jakin-naia berez-berezkoa da.OnaindSTeresa 11.
Berez-berezko lautasunaz, eder ta zoragarri, azaltzen dauskuz bere arimearen izurdura, inguru-mari ta tolosak. Ib. 117.
azpisarrera-9
BEREZ BEZALA. De por sí, por naturaleza; espontáneamente.
"(A) buenas, (c.) onez onera, on onean, (V) berez legez, (G) berez bezala, onez onean"Añ.
Ezkontzako Sakramentuak ematen duen bien arteko pake ta amorio santua, berez bezala sortu ta jaioko da. CbEg II 368.
Baña, berez bezala, esaldia biurritu gaberik, olerkariaren antzetsuz datorrenean, belarriak, egia esan, eztu ain gaizki artzen. LdiIL 36.
Berez bezala musika eztakienak, inoiz ere eztu ikasiko bear danez. ZaitPlat 62.
Eta jakitea bildu ezkero, aurrerapena ere badator berez bezala. VillJaink 72.
Eta ondorea berez bezala jaulkiko zaigu: gizonaren nondik-norakoa Jainkoagandik zintzilika dagoela, alegia. Ib. 146.
azpisarrera-10
BEREZ BEZALAKO. Espontáneo, natural.
Jesu Kristoren beste Pauso, marabilla, Pasio ta Eriotza, berez bezalako Enkarnazioko Arbola onen frutuak zirala. CbEg II 326.
azpisarrera-11
BEREZ GAINEKO. "Berez-gañeko, preternatural"BeraLzM.
azpisarrera-12
BEREZKOv. berezko.
azpisarrera-13
BEREZ LEGEZ. De por sí, por naturaleza; espontáneamente.
"(A) buenas, (c.) onez onera, on onean, (V) berez legez, (G) berez bezala, onez onean"Añ.
Baldin jatorriz ta berez legez ezpadakar bijotzeko azkortasuna, ez deutsee berbaak zirkinik eragingo. MgPAb 204.
Plazako piestiari Erri oneetan berez legez darraikozan gauza oneen ondorik, ikusi daigun, zelan egiten dan plazaan piestia. fBOlg 61.
Ta bik alkar topetan dabeenian, berez legez, alkar maite dabee. Alkarri berba gitxigaz goguak aituten deutseez. fBIc II 208s.
Domukeri edo kapitalismoa, lantzean pizka bat miztuaz, geldi-geldika berez lez lurrera jausiko dala diñoen sozialistak. EguzkGizAuz 87s.