Azpisarrerak (sarrerak) (4)
1 astun.
Tr. Propio de la tradición meridional, se documenta en la literatura desde mediados del s. XVIII. Al Norte sólo hallamos algún ej. en Eguiateguy. Aztun se encuentra, alternando en ocasiones con astun, en textos del s. XX (cf. infra la etimología de Bera). En DFrec hay 39 ejs. de astun y uno de aztun .
1.
(V, G; Mic, Lar, Añ, Dv (G), H),
aztun (V-gip, G-bet, AN-gip; Bera)
Ref.:
A;
Iz ArOñ;
EAEL
530;
Elexp Berg;
ZestErret
.
Pesado. "Pesada cosa" Mic. "Pesado, de mucho peso", "aplomado" Lar. "Pesado" Añ. "Pesant" H. " Lur astun (V, G), pesada" A (s.v. lur ). " Aztun (azta-dun 'que tiene peso'), pesado. v. astun " Bera. " Beruna lako astuna da gauza ori " Etxba Eib. "Pesado. Turroia oso astuna da estomagurako " Elexp Berg. " Pekatu mortala baino astunaua da ori mai ori " (V-gip, comunicación personal) v. pisu.
Balanzaren beste aldean ifinten badegu, [...] aiñ astun izango da [...] nola esan ditugun dolore guztiak. Lar SermAzc 55. Ta alea baño ariñagoak diran lasto zati zakar ariñak badaramatzi aizeak aratago ta bertan erorzen da alea bere lur pusk eta zakar astunarekin. Mb IArg I 203. Imini eutsen lepoan krutze astun bat. Oe 157. Arbola astunak azpiraturik / benzutu zuen lurrera. Cb Bast 45. Bekatuen karga astuna botata. Mg CC 126. [Burdiñia] astunago dan legez geratuten da ora bat eginda sutegijan. Mg PAb 132. Nere bizkarrean daramadala ogi zorroa, edo gari ale neu baño astunagoa. VMg 35. Eroan gaur Krutze astun bat lepoan. Añ EL1 43. Onela arinduko da gurutze pisu edo astun ori. AA I 575. Zer ote da zuk egin bear dezuna, bizitza onean jartzeko, eta kate astun ori gozatzeko? Ib. 591. Karga astun oneek jasoteko. fB Ic III 302. Buztarri astuna. Ib. 332. Karga astunegijak artu. JJMg BasEsc 20. Ar-losa astun batek [Semea] estaldu deutsu begietarik. Añ EL2 210. Aldi zanean gero / [arrainzalleak] sare leuna / atera gura dabe / dago astuna. Zav Fab, RIEV 1907, 98. Burdi astun bat. AB AmaE 82. --Zelan eroan umea? --Astuna dago ori, araiño eroan al izateko. --Astorik ezaldago kortan? A BeinB 77. Ordulariak pisu astun bi dingilizka daukazala. A BGuzur 149. Kaltza-iake lodi astunak. Ib. 114. Arri astuna, arri ariñ, ederki jostatu zan Franzisko arekin. Bv AsL 188. Alere, ariñ biar zuan karga, pisu ta astun egin zitzaion. Ib. 263. Zama astuna. Azc PB 296. Pisu guztiz astuna. Ib. 326. Burdina gogor eta astuna. Itz Azald 30.
(s. XX) Oso astiro eroiezan gabarra astun beteai. Ag Kr 117. Gerri zabal, mokor astun, ibil-baldarreko emakumea. Ag G 125. Ate zabal astuna. Ib. 339. Jetxi zadazute kutxa ori gurditik... Astuna dagola? bai ba, bete betea dakargu-ta. Ib. 50. Egur-zama aztunez soiña sorkaturik. Bera EEs 1914, 70. Bere besoetako gabi aztunak erabilten ebazan, eta orduban bildurgarrija zan. Kk Ab I 31. Naiz astun izan dantzatze'ituzte / altzairu eta arriyak. EusJok 143. Gurutze astuna sorbalda gañean eramateko. ArgiDL 89 (86 gurutze aztuna ). Erramu onek aztunak dira. Izur JerOs 33. Gure gorputz pisu astun eta animaren nekagarriagandik. Inza Azalp 150. Zorro aztuna, [...] sorbaldan artu. Altuna 62. Eta aiek moztu-ala, beste batek artille zuri astuna eraman. Or Mi 41. Berreun da zortzi kilo dituan / arri motz astuna oso. MendaroTx 326. Gure beia baño lodijago ta aztunago dozu a. Otx 127. Zama astun ezin-yaso alakoak. Ir YKBiz 398. Sabela astun danean, ez baita damurik. "Cuando el vientre pesa" . Or Eus 248. Burdi aztuna. "Carreta pesada" . Laux AB 28. Astunegia da au! Nik eraman ezin añakoa! ABar Goi 58. Gezurra zirudin legorraldeko gizon batek ain gainbera ta begien ikusgarri erabilli al-izatea alako ontzi zar astun eta nagia. TAg Uzt 232. Bakarrik ezin bai-dut luzaroagoan eraman itunaren zama astun au. Zait Sof 16. Bakarrik eta urte zamaz astun nagon arren. Ib. 131. Nere goi-miñak damu bat zizun: / gorputz aztunaren garbai! SMitx Aranz 166. [Artearen] zura astuna ta gogorra [da] . Munita 44. Gogor eta bigun, otz eta bero, legun eta latz, astun eta arin, gorputz guziz, berriz, onen barne naiz landa. Or Aitork 253. Badakik geiegi etxe ontako zamarik aztunena nik zeramakitala. Etxde JJ 29. Oinkada astun, neurtuak ondo entzuten ziren, nahiz urrun samar izan oraindik. Mde Pr 163. Geroago eta astunago, ordea, egiten zitzaion alaba besoetakoaren gorputz arina. Mde HaurB 100. Azta larri ta pixu astuntzat etsi oi dogu. Erkiag Arran 165. Odeiak tantaka asi ziran, tanta andi, lodi, astun, usaintsuak jaurtiaz. Ib. 164. Jausten zaio goiko muturretik burni aztun bat. Anab Poli 65. Autobus eskerga ta astuna. Erkiag BatB 29. Ondorogarri dan berun astuna. Ib. 195. Gero asten dire / jira eta bire, / gorputza astun baña / bizkor jarri gure. BEnb NereA 27. Edanda, ara ta ona ibili, besterik ez, belaunok astun egin dakizkizun arte, gero, etzan. Zait Plat 108. Izarlarien asmakizunetan ere ezta ageri izaten izar-eguzkirik. Zertako? aztunegiak eta andiegiak baitira, izan ere. Ib. 56. Blasek egindako pilota gogorra ta haztuna sakelean. Osk Kurl 167. Betikotasun ori ain da uztarri astuna. Vill Jaink 160. Pisu astuna bizkarrian det / irurogei ta amasei urte. And AUzta 113. Ondo bakarrak ez ditzake iñola ere eman Krustumi ta Siriako udareak ezta eskubeteko madari aztunak ere. Ibiñ Virgil 84 (97 astun ). Pisuak salatzen du lur aztuna, baita lur ariña ere. Ib. 87. Patxi kezketan bazijoan, astoa etzijoan obeto bere zama astun arekin. NEtx LBB 184. --Boxelaria? --Pixu astunekoa gañera. Lab SuEm 168. Potolua, berriz, bere mamiñ astunegaittik ez da gauza, salto eiñ biarrian, jausi zan artoz betetako zorro bat bezela. Etxba Ibilt 461. Lor astun ezin jasana. Azurm HitzB 36. Mateo Españiako txapeldun izatera eldu zan pixu astunetakoetan. Etxabu Kontu 174. Mundu ontan batek artu lezaken gurutzerik astunena. Ataño TxanKan 162. Tristurak beti kolore diferentea hartzen duela ohartzen da bat: hori zabala batzutan, urdin mehea bestetan, berde astuna inoiz. PPer Harrip 61. Zama astun samarra / kendu det burutik. AZink 9. Ez zan soiñian zapi astun biarrik an egin genduan egonaldi guztian be. Gerrika 285. Zama astun hori gurasoek zeramaten bizkarrean. MIH 31. Urrea zenbat eta astunago baliotsuago. Ib. 139.
v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 541. Ur MarIl 74. Arr GB 3. Belaus Andoni 16. Lh Yol 47. Gand Elorri 168. Aztun: GMant Goi 107. Enb 101.
Pesado. "Pesada cosa" Mic. "Pesado, de mucho peso", "aplomado" Lar. "Pesado" Añ. "Pesant" H. " Lur astun (V, G), pesada" A (s.v. lur ). " Aztun (azta-dun 'que tiene peso'), pesado. v. astun " Bera. " Beruna lako astuna da gauza ori " Etxba Eib. "Pesado. Turroia oso astuna da estomagurako " Elexp Berg. " Pekatu mortala baino astunaua da ori mai ori " (V-gip, comunicación personal) v. pisu.
Balanzaren beste aldean ifinten badegu, [...] aiñ astun izango da [...] nola esan ditugun dolore guztiak. Lar SermAzc 55. Ta alea baño ariñagoak diran lasto zati zakar ariñak badaramatzi aizeak aratago ta bertan erorzen da alea bere lur pusk eta zakar astunarekin. Mb IArg I 203. Imini eutsen lepoan krutze astun bat. Oe 157. Arbola astunak azpiraturik / benzutu zuen lurrera. Cb Bast 45. Bekatuen karga astuna botata. Mg CC 126. [Burdiñia] astunago dan legez geratuten da ora bat eginda sutegijan. Mg PAb 132. Nere bizkarrean daramadala ogi zorroa, edo gari ale neu baño astunagoa. VMg 35. Eroan gaur Krutze astun bat lepoan. Añ EL1 43. Onela arinduko da gurutze pisu edo astun ori. AA I 575. Zer ote da zuk egin bear dezuna, bizitza onean jartzeko, eta kate astun ori gozatzeko? Ib. 591. Karga astun oneek jasoteko. fB Ic III 302. Buztarri astuna. Ib. 332. Karga astunegijak artu. JJMg BasEsc 20. Ar-losa astun batek [Semea] estaldu deutsu begietarik. Añ EL2 210. Aldi zanean gero / [arrainzalleak] sare leuna / atera gura dabe / dago astuna. Zav Fab, RIEV 1907, 98. Burdi astun bat. AB AmaE 82. --Zelan eroan umea? --Astuna dago ori, araiño eroan al izateko. --Astorik ezaldago kortan? A BeinB 77. Ordulariak pisu astun bi dingilizka daukazala. A BGuzur 149. Kaltza-iake lodi astunak. Ib. 114. Arri astuna, arri ariñ, ederki jostatu zan Franzisko arekin. Bv AsL 188. Alere, ariñ biar zuan karga, pisu ta astun egin zitzaion. Ib. 263. Zama astuna. Azc PB 296. Pisu guztiz astuna. Ib. 326. Burdina gogor eta astuna. Itz Azald 30.
(s. XX) Oso astiro eroiezan gabarra astun beteai. Ag Kr 117. Gerri zabal, mokor astun, ibil-baldarreko emakumea. Ag G 125. Ate zabal astuna. Ib. 339. Jetxi zadazute kutxa ori gurditik... Astuna dagola? bai ba, bete betea dakargu-ta. Ib. 50. Egur-zama aztunez soiña sorkaturik. Bera EEs 1914, 70. Bere besoetako gabi aztunak erabilten ebazan, eta orduban bildurgarrija zan. Kk Ab I 31. Naiz astun izan dantzatze'ituzte / altzairu eta arriyak. EusJok 143. Gurutze astuna sorbalda gañean eramateko. ArgiDL 89 (86 gurutze aztuna ). Erramu onek aztunak dira. Izur JerOs 33. Gure gorputz pisu astun eta animaren nekagarriagandik. Inza Azalp 150. Zorro aztuna, [...] sorbaldan artu. Altuna 62. Eta aiek moztu-ala, beste batek artille zuri astuna eraman. Or Mi 41. Berreun da zortzi kilo dituan / arri motz astuna oso. MendaroTx 326. Gure beia baño lodijago ta aztunago dozu a. Otx 127. Zama astun ezin-yaso alakoak. Ir YKBiz 398. Sabela astun danean, ez baita damurik. "Cuando el vientre pesa" . Or Eus 248. Burdi aztuna. "Carreta pesada" . Laux AB 28. Astunegia da au! Nik eraman ezin añakoa! ABar Goi 58. Gezurra zirudin legorraldeko gizon batek ain gainbera ta begien ikusgarri erabilli al-izatea alako ontzi zar astun eta nagia. TAg Uzt 232. Bakarrik ezin bai-dut luzaroagoan eraman itunaren zama astun au. Zait Sof 16. Bakarrik eta urte zamaz astun nagon arren. Ib. 131. Nere goi-miñak damu bat zizun: / gorputz aztunaren garbai! SMitx Aranz 166. [Artearen] zura astuna ta gogorra [da] . Munita 44. Gogor eta bigun, otz eta bero, legun eta latz, astun eta arin, gorputz guziz, berriz, onen barne naiz landa. Or Aitork 253. Badakik geiegi etxe ontako zamarik aztunena nik zeramakitala. Etxde JJ 29. Oinkada astun, neurtuak ondo entzuten ziren, nahiz urrun samar izan oraindik. Mde Pr 163. Geroago eta astunago, ordea, egiten zitzaion alaba besoetakoaren gorputz arina. Mde HaurB 100. Azta larri ta pixu astuntzat etsi oi dogu. Erkiag Arran 165. Odeiak tantaka asi ziran, tanta andi, lodi, astun, usaintsuak jaurtiaz. Ib. 164. Jausten zaio goiko muturretik burni aztun bat. Anab Poli 65. Autobus eskerga ta astuna. Erkiag BatB 29. Ondorogarri dan berun astuna. Ib. 195. Gero asten dire / jira eta bire, / gorputza astun baña / bizkor jarri gure. BEnb NereA 27. Edanda, ara ta ona ibili, besterik ez, belaunok astun egin dakizkizun arte, gero, etzan. Zait Plat 108. Izarlarien asmakizunetan ere ezta ageri izaten izar-eguzkirik. Zertako? aztunegiak eta andiegiak baitira, izan ere. Ib. 56. Blasek egindako pilota gogorra ta haztuna sakelean. Osk Kurl 167. Betikotasun ori ain da uztarri astuna. Vill Jaink 160. Pisu astuna bizkarrian det / irurogei ta amasei urte. And AUzta 113. Ondo bakarrak ez ditzake iñola ere eman Krustumi ta Siriako udareak ezta eskubeteko madari aztunak ere. Ibiñ Virgil 84 (97 astun ). Pisuak salatzen du lur aztuna, baita lur ariña ere. Ib. 87. Patxi kezketan bazijoan, astoa etzijoan obeto bere zama astun arekin. NEtx LBB 184. --Boxelaria? --Pixu astunekoa gañera. Lab SuEm 168. Potolua, berriz, bere mamiñ astunegaittik ez da gauza, salto eiñ biarrian, jausi zan artoz betetako zorro bat bezela. Etxba Ibilt 461. Lor astun ezin jasana. Azurm HitzB 36. Mateo Españiako txapeldun izatera eldu zan pixu astunetakoetan. Etxabu Kontu 174. Mundu ontan batek artu lezaken gurutzerik astunena. Ataño TxanKan 162. Tristurak beti kolore diferentea hartzen duela ohartzen da bat: hori zabala batzutan, urdin mehea bestetan, berde astuna inoiz. PPer Harrip 61. Zama astun samarra / kendu det burutik. AZink 9. Ez zan soiñian zapi astun biarrik an egin genduan egonaldi guztian be. Gerrika 285. Zama astun hori gurasoek zeramaten bizkarrean. MIH 31. Urrea zenbat eta astunago baliotsuago. Ib. 139.
v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 541. Ur MarIl 74. Arr GB 3. Belaus Andoni 16. Lh Yol 47. Gand Elorri 168. Aztun: GMant Goi 107. Enb 101.
(Con reduplicación intensiva).
Ezin azaldu sentsazio ura: karrasien artean, itoerazi naiean, pixu aztun-aztuna biotzaren gañean. Txill Let 105.
Ezin azaldu sentsazio ura: karrasien artean, itoerazi naiean, pixu aztun-aztuna biotzaren gañean. Txill Let 105.
Alan, Ejitoko mendi astunetan bere bizitzarik geijena irago eban.
fB Ic II 265.
Bere arreba ezkongeia itxura aretan, astun ta tuntur, ikustean, bertan jo ta garbitu bear ebala-ta, gogor bai gogor artu ei eban.
Erkiag Arran 143 (ref. a una mujer embarazada).
Ots aundi bat entzuten zan labearen erraietan : burni zamaren erori astuna.
Lh Yol 11.
Nekez artzen nuen arnasa, taupada aztunak nere zaiñak astintzen zituztela.
Txill Let 104.
Orain astun dagoz, Dari, orrek bizar zuriok, neskatillaren gogoa beteteko!
Echta Jos 315.
(B ap. A
) .
(Ref. a la voluntad o tbn. aplicado a personas o animales). Lento, tardo, perezoso, indolente, reticente; torpe. " Astun (B), torpe, brusco" A. v. astrun.
Zein andia den gaitzerako gure griña ta zein nagi-astuna gauz onerako gure gogoa. Mb IArg I 304. Ah erotzar, profetak len adirazi zizkitzuten gauzak siñisteko orren astun ta illun arkitzen zaraztenak. Ib. 282. Mando zatar ta astuna, abill ariñago. VMg 33. Eztago atxakijarik doktrinia ez jakiteko, gizonik sor eta astunenak ikasi leike, benetan nai baleu. Astar II 20 (v. tbn. 148). Onako edo alako estadubari badeutsa kristinaubak bijotzeko gogo illuna, astuna, ta nekezkua; a estaduba gogoratu arren, poztuten ez bajako bere bijotza. Kasik ezagun da, Jaungoikuak atara dei egiten ez deutsana. fB Ic III 316. [Geratuten da] makalago, epelago, astunago, ta jausijago, Jaungoiko ona maitetuteko. Ib. 273. Aragi-irritsa astun da, aragizko baita: ori du izaera. "Tardus est" . Or Aitork 88.
(Ref. a la voluntad o tbn. aplicado a personas o animales). Lento, tardo, perezoso, indolente, reticente; torpe. " Astun (B), torpe, brusco" A. v. astrun.
Zein andia den gaitzerako gure griña ta zein nagi-astuna gauz onerako gure gogoa. Mb IArg I 304. Ah erotzar, profetak len adirazi zizkitzuten gauzak siñisteko orren astun ta illun arkitzen zaraztenak. Ib. 282. Mando zatar ta astuna, abill ariñago. VMg 33. Eztago atxakijarik doktrinia ez jakiteko, gizonik sor eta astunenak ikasi leike, benetan nai baleu. Astar II 20 (v. tbn. 148). Onako edo alako estadubari badeutsa kristinaubak bijotzeko gogo illuna, astuna, ta nekezkua; a estaduba gogoratu arren, poztuten ez bajako bere bijotza. Kasik ezagun da, Jaungoikuak atara dei egiten ez deutsana. fB Ic III 316. [Geratuten da] makalago, epelago, astunago, ta jausijago, Jaungoiko ona maitetuteko. Ib. 273. Aragi-irritsa astun da, aragizko baita: ori du izaera. "Tardus est" . Or Aitork 88.
(Cabeza) pesada, aturdida.
Buru iratzarri, edo onak lazterrago ekarriko ditu gogora, buru astun ta txaarra dabenak baño. Mg CO 18. Bijaramonian barriz? Buruba astun, gorputza nagi, eta biarrerako alper. Astar II 126. Gizonak daukaz orditu ezkero / beren adina makala, / burua astuna, kaderak zoro, eta gomutea argala. Azc PB 76. Burua gartsu ta astun / zoro-biurgarri. "Mi cabeza está ardiente y pesada, a punto de volverse loca" . Or BM 42. Senargaiak ez ditu betondoak illun, / oillo-eztaiak ez du utzi buru-astun. Or Eus 360. Ingurutik, buru-astun joaten ikusten zitun, muker ta musin ardiak, itzal oparoagoen lagun. Gand Elorri 144. --Gaixo al ago? --Burua astun diñat. Ez diñat geiago. NEtx LBB 239. Bakar agertzeko bere atsekabe astunagaz. Etxba Ibilt 487.
Buru iratzarri, edo onak lazterrago ekarriko ditu gogora, buru astun ta txaarra dabenak baño. Mg CO 18. Bijaramonian barriz? Buruba astun, gorputza nagi, eta biarrerako alper. Astar II 126. Gizonak daukaz orditu ezkero / beren adina makala, / burua astuna, kaderak zoro, eta gomutea argala. Azc PB 76. Burua gartsu ta astun / zoro-biurgarri. "Mi cabeza está ardiente y pesada, a punto de volverse loca" . Or BM 42. Senargaiak ez ditu betondoak illun, / oillo-eztaiak ez du utzi buru-astun. Or Eus 360. Ingurutik, buru-astun joaten ikusten zitun, muker ta musin ardiak, itzal oparoagoen lagun. Gand Elorri 144. --Gaixo al ago? --Burua astun diñat. Ez diñat geiago. NEtx LBB 239. Bakar agertzeko bere atsekabe astunagaz. Etxba Ibilt 487.
(Paso) pesado, lento, torpe.
Ai! ene orain, emon Abenduan / bearko ditut oñatz astunak. / Enituan nik gaztetan ikusten / Zelan zirean zarren egunak. AB AmaE 387.
Ai! ene orain, emon Abenduan / bearko ditut oñatz astunak. / Enituan nik gaztetan ikusten / Zelan zirean zarren egunak. AB AmaE 387.
(Ref. al tiempo atmosférico).
Bochornoso.
Lañopean arrain baga, / Eguraldi astuna, / Arrantzale gaisoentzat, / Beti neketasuna. Echta Jos 86s. Buenos Aires-en baño bero aundiagoa egiten yun, bañan ez ain astuna. Or QA 49. Giro aztuna, sargori alegia, bañan itzaletan geratzeko zoragarri. Txill Let 26. Sargori astun geldiaren ondoren asi oi dan erabateko galarren aize indartsua zirudian. Erkiag Arran 140. Egun astun, bero, larri, kixkalgarriaren atadi zirudian. Ib. 155. Artaldeak ozkirri ta itzala billatzen dituten garai ontan, Testilik ere [...] belar urrintsuak, mozten ditu sapa astunez nekatu itailarientzat. Ibiñ Virgil 34.
Lañopean arrain baga, / Eguraldi astuna, / Arrantzale gaisoentzat, / Beti neketasuna. Echta Jos 86s. Buenos Aires-en baño bero aundiagoa egiten yun, bañan ez ain astuna. Or QA 49. Giro aztuna, sargori alegia, bañan itzaletan geratzeko zoragarri. Txill Let 26. Sargori astun geldiaren ondoren asi oi dan erabateko galarren aize indartsua zirudian. Erkiag Arran 140. Egun astun, bero, larri, kixkalgarriaren atadi zirudian. Ib. 155. Artaldeak ozkirri ta itzala billatzen dituten garai ontan, Testilik ere [...] belar urrintsuak, mozten ditu sapa astunez nekatu itailarientzat. Ibiñ Virgil 34.
"
Itxasaldia astun dao. La parte del mar está cargada, anublada"
Iz ArOñ.
"
Astún daó: está pesada (la tierra, la atmósfera)"
Ib.
(Comida) pesada.
Baserriko gauza aztunak jaten ottuta egonik, jauregiko mizkerijak jaten asi zaneko urdalletik gexotu zan beriala. Otx 92.
Baserriko gauza aztunak jaten ottuta egonik, jauregiko mizkerijak jaten asi zaneko urdalletik gexotu zan beriala. Otx 92.
Era onetan, bada, bekatuaren putzuratzen den bekataria geldirik an ta isillik egoten bada, bekatu berrien edari astuna arzen ta arzen hariko da.
Mb IArg I 247.
(Ref. al corazón).
Duro, sin sentimientos.
Gizonen umeak, deadar egiten du Dabidek, noiz artean izango zerate biotz astundunak? [...] Ez ote degu oraiñ ere amatuko Jaun au? (Ps 4, 3) "Gravi corde" . AA I 339 (Or Aitork 218 noiz arte biotz-astun; Dv thoil izanen zarete bihotzez ).
Gizonen umeak, deadar egiten du Dabidek, noiz artean izango zerate biotz astundunak? [...] Ez ote degu oraiñ ere amatuko Jaun au? (Ps 4, 3) "Gravi corde" . AA I 339 (Or Aitork 218 noiz arte biotz-astun; Dv thoil izanen zarete bihotzez ).
Apesadumbrado.
Etxerakoan biotz-ondoa, astun nian ire miñez. NEtx LBB 253.
Etxerakoan biotz-ondoa, astun nian ire miñez. NEtx LBB 253.
(Nube) cargada.
Desagerturik illuntzen daben / Laño baltz astun guztia. AB AmaE 83. Arantza min bat dot biotzean, / Odei astunak buruan. Ib. 88. Gizaldi luzarokoen laiño baltz astun guztiak desegingo ditu. Ag AL 9s. Laño astun beltza yeikitzen da. Or Mi 100. Odei aztunak beeraño jetxi. Anab Usauri 134. Odei astunen illuntasuna mendian zear pasea. Zendoia 72. Baña gure begiak laño baltz eta astunak ikusten ebezan. Gerrika 109.
Desagerturik illuntzen daben / Laño baltz astun guztia. AB AmaE 83. Arantza min bat dot biotzean, / Odei astunak buruan. Ib. 88. Gizaldi luzarokoen laiño baltz astun guztiak desegingo ditu. Ag AL 9s. Laño astun beltza yeikitzen da. Or Mi 100. Odei aztunak beeraño jetxi. Anab Usauri 134. Odei astunen illuntasuna mendian zear pasea. Zendoia 72. Baña gure begiak laño baltz eta astunak ikusten ebezan. Gerrika 109.
(Voz, sonido) grave.
Azala, baltz gorrizkea, begirada itxala, abotsa lodi ta aztuna. Kk Ab I 31. Arro, arro, beatza erabiltzen, ta abots aztunaz. TP Kattalin 181. Lehen hirur ahapaldiek eroria "tan" duate: zarta hots astun hortaz gogoratu nahi izan dut bizidunaren antsia. Mde Pr 372. Eguerdiko amabien kanpai ots astunak, iru, iru eta iru, burrundara ta durunda sakona zabaldu eben inguru osoan. Erkiag Arran 28. Orduan soiñu aztunagoa entzuten zaie zunburrun luzetua, [...] itsaso aserreak ugiñak lertzerakoan egiten duen txistua lakoa. Ibiñ Virgil 112.
Azala, baltz gorrizkea, begirada itxala, abotsa lodi ta aztuna. Kk Ab I 31. Arro, arro, beatza erabiltzen, ta abots aztunaz. TP Kattalin 181. Lehen hirur ahapaldiek eroria "tan" duate: zarta hots astun hortaz gogoratu nahi izan dut bizidunaren antsia. Mde Pr 372. Eguerdiko amabien kanpai ots astunak, iru, iru eta iru, burrundara ta durunda sakona zabaldu eben inguru osoan. Erkiag Arran 28. Orduan soiñu aztunagoa entzuten zaie zunburrun luzetua, [...] itsaso aserreak ugiñak lertzerakoan egiten duen txistua lakoa. Ibiñ Virgil 112.
Bi eragaitz arkitzen diozat nik gaztelaniari neurtitzerako; bai eta inguruko beste izkuntzeri ere: puntua eta azentu astuna.
"
El acento fuerte"
.
Gazt MusIx 16.
2.
(Lar, Añ, H).
Grave, importante; serio, severo. "Culpa grave, erru andia, erru astuna, gaizkita andia, astuna " Lar. "(Sens le plus usuel), grave, gravis" H. v. larri.
-- [Miserikordiazko obrak] aginduz edo prezeptoz nox obligetan dabe? --Gizon jakitunen eretxian estutasun astunekoak direanean. Cb CatV 47. Da esatea, egitea, pensetea edo deseetea zerbait Jangoikoen kontra gauza astun edo andiren batean. Ib. 51. Igarteko noiz dagoan obligazio astuna Konfesio jenerala egiteko. Mg CC 166. Zenbatek dauzkate bekatu benial edo arintzat bekatu astun edo mortalak diranak? Ib. 104. Erakusten zeuntseen arpegi astun, bekoki illun, itzaltsu ta aserratuba, ta aldegiten zenduban tentadorien ondoti? Mg CO 155. Gauza astun ta arduria emoten dabenetan zelan gabilz? Ib. 17. Baña zeinbat, murmuraziño astun ta ezkutuko? Ib. 28. Badaukagu zure gañian, Catilina, Batzarraren epai astun ta bizkorra. Mg PAb 213. Guzurrezko testimonio edo gauza txar andi astuna eregi deutsenak lagunari. Añ EL1 138. Eriotza bera baño ere astunagoak dira iru gauz oek. AA I 583. Bestera biretan dozu arpegija bera ez ikusterren, edo berari agurrik ez egiterren, eta egiten badeutsazu bere da modu motz, eta astunagaz. Astar II 25. Lepra loi astun batek estaldu eban gorputz guztian. fB Ic II 192. Asmauko deutsez guzur astunak. fB Ic II 294. Gauza astunak dira oneek. Ta buru astuna, pisutsuba, ta elduba eskatuten dabee, baita jakituna bere, saila astera orduko. fB Ic III 365. Estaduba artutia gauza astuna dala. Ib. 329. Desprezijo astunak. Ib. 374. Dalako gauza aiñ astuna, arima baten bizitza ta salbazinoia. JJMg BasEsc 20. Adierazo biar dau bere arpegi ilun eta astunagaz, edo beste al daijan moduban, eztala bere gogokua bestiak dauken murmurazinoia. Astar II 194 (Itz Azald 111 bekoki astunagaz ). --Pekatu mortala zer da? --Da esatea, egitea, pensau edo gura izatea zerbait Jaungoikoaren legearen kontra gauza astun, edo andian. CatBus 30. Estutasun astunak. Ib. 28. Abegi on, amodijo, ta berba samurren lekuan, izan zituzan arpegi illuna, bekoki astuna, berba garratzak ta agiraka andijak. Ur MarIl 10. Zuk, Faraonen bekoki astun ta armadak / Itxi zenduzan triskau, zetu ta birrindurik. AB AmaE 435. Agaitik egin eban [Adanek] oker aiñ astuna. Ib. 351. Neure errakuntzak, astunak beti. Azc PB 242. [Batxik] azala beltzarana eukan, begirakuna astuna. A BGuzur 116. Eta gauza astun edo andiren bat dagoanean. Itz Azald 19. Izanik geiago edo gitxiago astuna eta estua euren eginbearra. Ib. 120. Eginbear andi eta astun bat. Ib. 87. Zeregiñ astunen baten gaiñeko batzarra. Ag AL 20.
(s. XX) Ixilleko gauza astunen bat ezpadaukazu. Ag Kr 159. Kezkarik astunenak kentzea. Ib. 184. Gogamen astunak dauzka iñolaz ere. Ag G 190. Orain zagoz [Jerusalen] zigor gogorraren azpijan, madarikaziñoe aztuna zeure gañian dozula. Izur JerOs 105. Jaungoikoaren Legean debekatua dagon zerbait [...] gauza astunean esan, egin, gogoratu edo nai izatea da oben astuna. KIkV 59. Pekatu astuna egin. Ib. 41s (v. tbn. bekatu, pekatu astun JJMg BasEsc 67, KIkG 71, Inza Azalp 105, NEtx Nola 29, Bilbao IpuiB 238, MAtx Gazt 68). [Kristo] bizitza berrira pizten da, berriro ogen astunez ez iltzeko. Ol Rom 6, 9n, v. tbn. oben astun MAtx Gazt 53. Ez zoritxarrean ollasko kontuetan (au azkenean bere ezta aldia igaroteko ta barre batzuk egiteko baño); gertatuten da beste gauza astunagoetan. Kk Ab II 113. Gaztetasun eroaren erorikoa izugarri astuna da! Or Mi 107. Buruauste astuna bideratu zitzaion, arrano pola, gabetik goizera, gutxienen uste zuenean. TAg Uzt 149. Bazkideen Iraskunaren aurkako utsegiteak, ariñak eta astunak izan ditezke. "Leves y graves" . EAEg 31-5-1937, 1732 (cf. neke aztunak ib. 28-11-1936, 407). Zergati astun eta berezirik ez duan iñor gudaritzatik aldendu naiean balebill. Ib. 22-3-1937, 1341. Gaiztakeri aunitz eta astun, iatorrizkoak gaiñera. "Multa et gravia" . Or Aitork 114s. Gañerantzean, zio aztunak dituk burgesentzat "okerra" ez egiteko. Txill Let 83. Maitasunaren katai meea eten oi danean, eta zio astun larriz egin ere. Erkiag Arran 154. Aitari antzeko arazoetan eta astunagoetan laguntzen ekian. Ib. 94. Alako buruauste astunetan jarri eben aren burua. Ib. 59. Bazterralde artako gosetea astuna bait-zan. Ol Gen 12, 10 (Ker astuna; Urt handi, Ur txit andia, Bibl dorpea ). Erderaz idazten du [...], bere bizitzako gertakizun haztun baten berria, hurrengo gizaldientzat. Osk Kurl 211. Eta ajolazko ez dan zerbait, nik astuntzat artuko banu? MAtx Gazt 50. Andra barrittuak ez zetsan esan gura zergaittik gauza astuna zalako, edo biar bada gauzia astunagua eitxeko. Etxba Ibilt 471. Zein mezu astun dakarte hodeiek, baldarki zeruan nahasturik datozenean, zein mezu beltz euskal herriari? Azurm HitzB 40. Eman zion euskaldunak Don Kijoteri labainkada astun bat lepa-gaiñean. "Una gran cuchillada" . Berron Kijote 105. Etzan sekula pekatu astunean jausi. Onaind STeresa 24.
Grave, importante; serio, severo. "Culpa grave, erru andia, erru astuna, gaizkita andia, astuna " Lar. "(Sens le plus usuel), grave, gravis" H. v. larri.
-- [Miserikordiazko obrak] aginduz edo prezeptoz nox obligetan dabe? --Gizon jakitunen eretxian estutasun astunekoak direanean. Cb CatV 47. Da esatea, egitea, pensetea edo deseetea zerbait Jangoikoen kontra gauza astun edo andiren batean. Ib. 51. Igarteko noiz dagoan obligazio astuna Konfesio jenerala egiteko. Mg CC 166. Zenbatek dauzkate bekatu benial edo arintzat bekatu astun edo mortalak diranak? Ib. 104. Erakusten zeuntseen arpegi astun, bekoki illun, itzaltsu ta aserratuba, ta aldegiten zenduban tentadorien ondoti? Mg CO 155. Gauza astun ta arduria emoten dabenetan zelan gabilz? Ib. 17. Baña zeinbat, murmuraziño astun ta ezkutuko? Ib. 28. Badaukagu zure gañian, Catilina, Batzarraren epai astun ta bizkorra. Mg PAb 213. Guzurrezko testimonio edo gauza txar andi astuna eregi deutsenak lagunari. Añ EL1 138. Eriotza bera baño ere astunagoak dira iru gauz oek. AA I 583. Bestera biretan dozu arpegija bera ez ikusterren, edo berari agurrik ez egiterren, eta egiten badeutsazu bere da modu motz, eta astunagaz. Astar II 25. Lepra loi astun batek estaldu eban gorputz guztian. fB Ic II 192. Asmauko deutsez guzur astunak. fB Ic II 294. Gauza astunak dira oneek. Ta buru astuna, pisutsuba, ta elduba eskatuten dabee, baita jakituna bere, saila astera orduko. fB Ic III 365. Estaduba artutia gauza astuna dala. Ib. 329. Desprezijo astunak. Ib. 374. Dalako gauza aiñ astuna, arima baten bizitza ta salbazinoia. JJMg BasEsc 20. Adierazo biar dau bere arpegi ilun eta astunagaz, edo beste al daijan moduban, eztala bere gogokua bestiak dauken murmurazinoia. Astar II 194 (Itz Azald 111 bekoki astunagaz ). --Pekatu mortala zer da? --Da esatea, egitea, pensau edo gura izatea zerbait Jaungoikoaren legearen kontra gauza astun, edo andian. CatBus 30. Estutasun astunak. Ib. 28. Abegi on, amodijo, ta berba samurren lekuan, izan zituzan arpegi illuna, bekoki astuna, berba garratzak ta agiraka andijak. Ur MarIl 10. Zuk, Faraonen bekoki astun ta armadak / Itxi zenduzan triskau, zetu ta birrindurik. AB AmaE 435. Agaitik egin eban [Adanek] oker aiñ astuna. Ib. 351. Neure errakuntzak, astunak beti. Azc PB 242. [Batxik] azala beltzarana eukan, begirakuna astuna. A BGuzur 116. Eta gauza astun edo andiren bat dagoanean. Itz Azald 19. Izanik geiago edo gitxiago astuna eta estua euren eginbearra. Ib. 120. Eginbear andi eta astun bat. Ib. 87. Zeregiñ astunen baten gaiñeko batzarra. Ag AL 20.
(s. XX) Ixilleko gauza astunen bat ezpadaukazu. Ag Kr 159. Kezkarik astunenak kentzea. Ib. 184. Gogamen astunak dauzka iñolaz ere. Ag G 190. Orain zagoz [Jerusalen] zigor gogorraren azpijan, madarikaziñoe aztuna zeure gañian dozula. Izur JerOs 105. Jaungoikoaren Legean debekatua dagon zerbait [...] gauza astunean esan, egin, gogoratu edo nai izatea da oben astuna. KIkV 59. Pekatu astuna egin. Ib. 41s (v. tbn. bekatu, pekatu astun JJMg BasEsc 67, KIkG 71, Inza Azalp 105, NEtx Nola 29, Bilbao IpuiB 238, MAtx Gazt 68). [Kristo] bizitza berrira pizten da, berriro ogen astunez ez iltzeko. Ol Rom 6, 9n, v. tbn. oben astun MAtx Gazt 53. Ez zoritxarrean ollasko kontuetan (au azkenean bere ezta aldia igaroteko ta barre batzuk egiteko baño); gertatuten da beste gauza astunagoetan. Kk Ab II 113. Gaztetasun eroaren erorikoa izugarri astuna da! Or Mi 107. Buruauste astuna bideratu zitzaion, arrano pola, gabetik goizera, gutxienen uste zuenean. TAg Uzt 149. Bazkideen Iraskunaren aurkako utsegiteak, ariñak eta astunak izan ditezke. "Leves y graves" . EAEg 31-5-1937, 1732 (cf. neke aztunak ib. 28-11-1936, 407). Zergati astun eta berezirik ez duan iñor gudaritzatik aldendu naiean balebill. Ib. 22-3-1937, 1341. Gaiztakeri aunitz eta astun, iatorrizkoak gaiñera. "Multa et gravia" . Or Aitork 114s. Gañerantzean, zio aztunak dituk burgesentzat "okerra" ez egiteko. Txill Let 83. Maitasunaren katai meea eten oi danean, eta zio astun larriz egin ere. Erkiag Arran 154. Aitari antzeko arazoetan eta astunagoetan laguntzen ekian. Ib. 94. Alako buruauste astunetan jarri eben aren burua. Ib. 59. Bazterralde artako gosetea astuna bait-zan. Ol Gen 12, 10 (Ker astuna; Urt handi, Ur txit andia, Bibl dorpea ). Erderaz idazten du [...], bere bizitzako gertakizun haztun baten berria, hurrengo gizaldientzat. Osk Kurl 211. Eta ajolazko ez dan zerbait, nik astuntzat artuko banu? MAtx Gazt 50. Andra barrittuak ez zetsan esan gura zergaittik gauza astuna zalako, edo biar bada gauzia astunagua eitxeko. Etxba Ibilt 471. Zein mezu astun dakarte hodeiek, baldarki zeruan nahasturik datozenean, zein mezu beltz euskal herriari? Azurm HitzB 40. Eman zion euskaldunak Don Kijoteri labainkada astun bat lepa-gaiñean. "Una gran cuchillada" . Berron Kijote 105. Etzan sekula pekatu astunean jausi. Onaind STeresa 24.
(Aplicado a personas).
Serio, grave.
Enguebert zen gizon astüna ta aipatzen zianetan net behatia. Egiat 179 (cf. nota del ed.: "Astüna: asturaduna(?), esperentziduna"). Baña o Konfesore gogor astun ta itz garratzakin bidea eman ziona ixiltzeko bekatua. Mg CC 135. Ugazaba, len bigun errukitsuba zana, biurtuten bada gogor, astun ta gogaitkarrija izatera. Mg CO 275. Begiratuten eutsan Jaungoikuari Izate Andi, Astun, Illun, Gogor, Zelotsu bati legez. fB Ic III 102.
Enguebert zen gizon astüna ta aipatzen zianetan net behatia. Egiat 179 (cf. nota del ed.: "Astüna: asturaduna(?), esperentziduna"). Baña o Konfesore gogor astun ta itz garratzakin bidea eman ziona ixiltzeko bekatua. Mg CC 135. Ugazaba, len bigun errukitsuba zana, biurtuten bada gogor, astun ta gogaitkarrija izatera. Mg CO 275. Begiratuten eutsan Jaungoikuari Izate Andi, Astun, Illun, Gogor, Zelotsu bati legez. fB Ic III 102.
(Ref. a palabras, injurias...).
Duro, ofensivo; grave, serio.
"
Itz astunak esan dizkit, me ha maltratado de palabra"
VP
40v.
Anas ta Kaifasen aurrean etzuen erakutsi Jesusek ez ikara, ez beldurrik. Enzun zituen milla itz astun. Mg CC 249. Arpegiz arpegi esaten bazaio itz astun edo gaistoren bat. Ib. 241. Jesu-Kristori egin diozkatzun injuria astunen ondoan. Ib. 253. Birao astunak. Mg CO 123. Aserraldi, berba astun; esate deunge; ondamu eta ikusi ezinik, euki bozu. Añ EL1 133s. Berba astun edo garratzen bat esaten badeutsube. Astar II 106. Ez al zan inor izan biotz-barruan garrazkeriaren bat erne ta otu etzitzaionik. Adriani soilik irten zitzaion itza, bakarra bera ta astuna: Isabel. A Ardi 84. Orduan esango litukee, noski, lotsa aundiko berba astunak, orduan solas ta ele gurgarriak, orduantxe eskubidezko itzak. Erkiag Arran 117. Ara, Jauna; nere miñik aundiña da, zu salduta ikustia, zeuri ondria ta leizaltasuna gordetzia geixen zor detsuenen gandik. Dukia, au entzunaz, arrittu zan eta jakin gura izan eban berba astun orren zergaitikakua. Etxba Ibilt 478. Eta beste milla itz astun eta samurren ondoren, illdakuan soña luze laga eban lurrian. Etxba Ibilt 489. Makiña bat bider zan / baztartutakoa, / berba astun da burlez / barre egindakoa. Ayesta 130.
Anas ta Kaifasen aurrean etzuen erakutsi Jesusek ez ikara, ez beldurrik. Enzun zituen milla itz astun. Mg CC 249. Arpegiz arpegi esaten bazaio itz astun edo gaistoren bat. Ib. 241. Jesu-Kristori egin diozkatzun injuria astunen ondoan. Ib. 253. Birao astunak. Mg CO 123. Aserraldi, berba astun; esate deunge; ondamu eta ikusi ezinik, euki bozu. Añ EL1 133s. Berba astun edo garratzen bat esaten badeutsube. Astar II 106. Ez al zan inor izan biotz-barruan garrazkeriaren bat erne ta otu etzitzaionik. Adriani soilik irten zitzaion itza, bakarra bera ta astuna: Isabel. A Ardi 84. Orduan esango litukee, noski, lotsa aundiko berba astunak, orduan solas ta ele gurgarriak, orduantxe eskubidezko itzak. Erkiag Arran 117. Ara, Jauna; nere miñik aundiña da, zu salduta ikustia, zeuri ondria ta leizaltasuna gordetzia geixen zor detsuenen gandik. Dukia, au entzunaz, arrittu zan eta jakin gura izan eban berba astun orren zergaitikakua. Etxba Ibilt 478. Eta beste milla itz astun eta samurren ondoren, illdakuan soña luze laga eban lurrian. Etxba Ibilt 489. Makiña bat bider zan / baztartutakoa, / berba astun da burlez / barre egindakoa. Ayesta 130.
Uste genduan baiño astunago dator ekaitza [...]. Negu baltz luzearen asierea zan.
Ag AL 129.
(No aplicado a personas, ref. a una ley, norma, vida, acción, situación, texto...).
Pesado, gravoso, duro, dificil de soportar; difícil, que precisa mucha atención; aburrido.
Ala lege astuna dala san diteke Konfesioko legea. Mg CC 102. Penitenzija astunegi ta larregijak. Mg CO 213. Zu zabiltz neketurik krutze astunaz nigaitik, zer egiñei, ezpada zuri pozik jarraitzea neure neke, izardi, ta penetan, bada zuk astun-gogorragoak eroan zenduzan nigatik? Añ LoraS 97. Ezteutsu onelako agindu astun eta garratzik ifinten. Astar II 43. Badakit askori eta askori astun eta gogor egingo jatzuna tabernia, jokua [...] istia. Ib. 125. Gau ilunak, egun astunak, bildur andijak, ibilera luziak. Ib. 163. Astun egiten jatzu eskari au? Ib. 42. Jangoikuak imini deutsan baiño lege astunagua. fB Olg 12. Senar emazten bizitzia astunago, ta penazkuago, [...] egin legijen paltak. fB Ic III 336. Bada bizi au neretzat astuna da eta ezin jaso dedana. Arr GB 104. Penitenzia astuna edo andia. Itz Azald 147. Eztauzkagu ere arlo astuntzat eguneroko esne jeisteak, noizean beingo gaztai egiteak. Ag G 152. Guda aztun zabal onek sortu erazi daun bixikera estu ta larrija. ForuAB 93. Yainkoaren legea aisatu ta arindu bearrean, berak beren buruz asmatutako lege berriak eratxekiz astunago ta gaitzago egin. Ir YKBiz 398n. Ainbeste lege ta agindu ta zeremonia astun. Ib. 274. Onela yarraitzea luze ta astun bailitzake, mintza bitez zenbakiak, numeroak. Ldi IL 117. Osabaren agindubak arkituko dituzu onenian zallak dirala, astunak, ezin eramanak. Alz Txib 101. Gizadiaren lepora jausi dan zigorrik astunena dirudi. Eguzk GizAuz 88. Astunegi zan alargun errukarriarentzat baserri artako zeregiñak erabiltzea. TAg Uzt 20. Ama zan gaxo negon aldiro / gau t'egun zaintzen niñuna, / ta amarik gabe larri, etsi-zail, / nekezko bizitz astuna. EA OlBe 8. Ire buru gañean ezarrita ukan erru astunagandik jarei. 'Gravosa culpa' . Zait Sof 173. Itz berri geiegi kolpean sartu nai badizkiogu berriz, erriari aspergarri ta astun egingo zaio gure Euskera, ta erderazko liburuetara joko digu. NEtx Nola 6. Gure kanta-neurtitzak oso astun gertatzen dira irakurtzean. Or Poem 519. Baso bat, nai-ta, erre duana, zigor astunaren diña da. Munita 139. Kezkatu nintzan lenbizi, maisugo astuna ia bortxaz utzi bearko nula. Or Aitork 213. Iru egun astun, barruko intzir-erosta minberatsua, neska apaiñari agertu eutsanetik. Eta ezer jakiteke. Erkiag Arran 95. Langillea da Nikanor gura dauanean, beargin lan astunekoa jopua. Erkiag BatB 150. Beraz, Luisen bertsoa gogorrago ta astunago da berez. Or ( in Gazt MusIx 34 (v. tbn. 22) ). Diru gutxiago (askozaz gutxiago) irabazten dute Santurtziko kaian langileek, trabailu mila bider astunago batekin. Arti Ipuin 58. Eragozpenik etzun arkitzen ai, / zure luma trebeak, / Gai astunenak arintzen zitun / etorri berdingabeak. Basarri 50. Oi, oillotxo txuria! / oillotxo jostuna! / Josi ta josi aren / lan egun astuna. NEtx LBB 218. Nere bizia, zu gabe, oso zait astuna. Ib. 359. Lana ariña balitz ezer ez, / ura're sarri astuna. Uzt Sas 244. Guretzat dago ain / bizimodu astuna, / errian degun maixua / dago euskerarikan eztuna. Uzt Noiz 42. Berea ez duen euskalkia, beraz, astun eta nekagarri bazaio ere. MEIG III 94. Ez naiz hemen gai astun horretan sartuko. MEIG I 238. [Film-ean] agintariaren erantzunbeharra eta bakardade astuna erakusten saiatu dira gehienbat. Ib. 177. Ez zitzaizkion lan astun-aspergarriak gogoko. MEIG IV 134.
Ala lege astuna dala san diteke Konfesioko legea. Mg CC 102. Penitenzija astunegi ta larregijak. Mg CO 213. Zu zabiltz neketurik krutze astunaz nigaitik, zer egiñei, ezpada zuri pozik jarraitzea neure neke, izardi, ta penetan, bada zuk astun-gogorragoak eroan zenduzan nigatik? Añ LoraS 97. Ezteutsu onelako agindu astun eta garratzik ifinten. Astar II 43. Badakit askori eta askori astun eta gogor egingo jatzuna tabernia, jokua [...] istia. Ib. 125. Gau ilunak, egun astunak, bildur andijak, ibilera luziak. Ib. 163. Astun egiten jatzu eskari au? Ib. 42. Jangoikuak imini deutsan baiño lege astunagua. fB Olg 12. Senar emazten bizitzia astunago, ta penazkuago, [...] egin legijen paltak. fB Ic III 336. Bada bizi au neretzat astuna da eta ezin jaso dedana. Arr GB 104. Penitenzia astuna edo andia. Itz Azald 147. Eztauzkagu ere arlo astuntzat eguneroko esne jeisteak, noizean beingo gaztai egiteak. Ag G 152. Guda aztun zabal onek sortu erazi daun bixikera estu ta larrija. ForuAB 93. Yainkoaren legea aisatu ta arindu bearrean, berak beren buruz asmatutako lege berriak eratxekiz astunago ta gaitzago egin. Ir YKBiz 398n. Ainbeste lege ta agindu ta zeremonia astun. Ib. 274. Onela yarraitzea luze ta astun bailitzake, mintza bitez zenbakiak, numeroak. Ldi IL 117. Osabaren agindubak arkituko dituzu onenian zallak dirala, astunak, ezin eramanak. Alz Txib 101. Gizadiaren lepora jausi dan zigorrik astunena dirudi. Eguzk GizAuz 88. Astunegi zan alargun errukarriarentzat baserri artako zeregiñak erabiltzea. TAg Uzt 20. Ama zan gaxo negon aldiro / gau t'egun zaintzen niñuna, / ta amarik gabe larri, etsi-zail, / nekezko bizitz astuna. EA OlBe 8. Ire buru gañean ezarrita ukan erru astunagandik jarei. 'Gravosa culpa' . Zait Sof 173. Itz berri geiegi kolpean sartu nai badizkiogu berriz, erriari aspergarri ta astun egingo zaio gure Euskera, ta erderazko liburuetara joko digu. NEtx Nola 6. Gure kanta-neurtitzak oso astun gertatzen dira irakurtzean. Or Poem 519. Baso bat, nai-ta, erre duana, zigor astunaren diña da. Munita 139. Kezkatu nintzan lenbizi, maisugo astuna ia bortxaz utzi bearko nula. Or Aitork 213. Iru egun astun, barruko intzir-erosta minberatsua, neska apaiñari agertu eutsanetik. Eta ezer jakiteke. Erkiag Arran 95. Langillea da Nikanor gura dauanean, beargin lan astunekoa jopua. Erkiag BatB 150. Beraz, Luisen bertsoa gogorrago ta astunago da berez. Or ( in Gazt MusIx 34 (v. tbn. 22) ). Diru gutxiago (askozaz gutxiago) irabazten dute Santurtziko kaian langileek, trabailu mila bider astunago batekin. Arti Ipuin 58. Eragozpenik etzun arkitzen ai, / zure luma trebeak, / Gai astunenak arintzen zitun / etorri berdingabeak. Basarri 50. Oi, oillotxo txuria! / oillotxo jostuna! / Josi ta josi aren / lan egun astuna. NEtx LBB 218. Nere bizia, zu gabe, oso zait astuna. Ib. 359. Lana ariña balitz ezer ez, / ura're sarri astuna. Uzt Sas 244. Guretzat dago ain / bizimodu astuna, / errian degun maixua / dago euskerarikan eztuna. Uzt Noiz 42. Berea ez duen euskalkia, beraz, astun eta nekagarri bazaio ere. MEIG III 94. Ez naiz hemen gai astun horretan sartuko. MEIG I 238. [Film-ean] agintariaren erantzunbeharra eta bakardade astuna erakusten saiatu dira gehienbat. Ib. 177. Ez zitzaizkion lan astun-aspergarriak gogoko. MEIG IV 134.
(Ref. a personas).
"Nekez jasaten dena; gogaikarria. Motillak, astuna haiz!
"
ZestErret.
Ikusten! Gauza zailak eta goitarrak ditxik oriek. --Zailak, bai; nerau ere bildur natxin, irakurleeri astunegi gertatuko ote nakien. Elizkoi diran emakumeek bederen irakurriko al zetunate. Or QA 133. Hitchcocken trebetasuna ezaguna dugu aspaldidanik. Nahiago izan du beti txairo eta jostailu agertu, astun eta sarkor baino. MEIG I 187.
Ikusten! Gauza zailak eta goitarrak ditxik oriek. --Zailak, bai; nerau ere bildur natxin, irakurleeri astunegi gertatuko ote nakien. Elizkoi diran emakumeek bederen irakurriko al zetunate. Or QA 133. Hitchcocken trebetasuna ezaguna dugu aspaldidanik. Nahiago izan du beti txairo eta jostailu agertu, astun eta sarkor baino. MEIG I 187.
(Risa, broma) pesada.
Horduko, ta lenago ere, ametsleari bezala begiratzen zioten ekusten zuten geienak, eta egunoro egiten ziozkaten hist eta irri berriak eta irri agitz astunak. Mb IArg II 355. Irri astuna da, ez bakarrik astokillorentzako, baita norberen burua zer edo zertzat daukanarentzako bere. Kk Ab II 113.
Horduko, ta lenago ere, ametsleari bezala begiratzen zioten ekusten zuten geienak, eta egunoro egiten ziozkaten hist eta irri berriak eta irri agitz astunak. Mb IArg II 355. Irri astuna da, ez bakarrik astokillorentzako, baita norberen burua zer edo zertzat daukanarentzako bere. Kk Ab II 113.
(Ref. a sensaciones, sentimientos...).
Intenso, profundo, grande.
v. LO ASTUN.
Lenenguan ezin sufridu dozu an daguan atsa, eta usain astuna; goranzkuak emoten deutsu. Astar II 46. Onan arinduko dau zerbait, daukan pena. Edola bere ez dau astunago egingo. fB Ic III 370. Erri onetako Jaun prestuak oraiñ arkitzen diraden lozorro astunetik irazarririk artuko dituztela bide zuzen egokiak. Izt C 108. Ain zan astuna larritasuna. Azc PB 160. Au atsekabe astuna! Enb 71. [Maitasun-jokoak] begietan lauso astuna sortzen baitue. TAg Uzt 7. Negarraldi astunean bildu zan luzaro izadi osoa. Ib. 278. Leen astun zan naigabea, azkenean... ariña. Or Poem 541. Neke astuna. Ib. 543. Zer nuan alako miñ astuna barnean? Or Aitork 235. Ikustaldia amaitzean, goibeltasun aztun bat bere animaz jabetzen zan. Etxde AlosT 83s. Naigabe aztun bat. Ib. 236. Tristura bat, astuna. Arti MaldanB 218. Leengo artan bezelako neke astunik gabe zijoan bere bidean. Berron Kijote 88.
Lenenguan ezin sufridu dozu an daguan atsa, eta usain astuna; goranzkuak emoten deutsu. Astar II 46. Onan arinduko dau zerbait, daukan pena. Edola bere ez dau astunago egingo. fB Ic III 370. Erri onetako Jaun prestuak oraiñ arkitzen diraden lozorro astunetik irazarririk artuko dituztela bide zuzen egokiak. Izt C 108. Ain zan astuna larritasuna. Azc PB 160. Au atsekabe astuna! Enb 71. [Maitasun-jokoak] begietan lauso astuna sortzen baitue. TAg Uzt 7. Negarraldi astunean bildu zan luzaro izadi osoa. Ib. 278. Leen astun zan naigabea, azkenean... ariña. Or Poem 541. Neke astuna. Ib. 543. Zer nuan alako miñ astuna barnean? Or Aitork 235. Ikustaldia amaitzean, goibeltasun aztun bat bere animaz jabetzen zan. Etxde AlosT 83s. Naigabe aztun bat. Ib. 236. Tristura bat, astuna. Arti MaldanB 218. Leengo artan bezelako neke astunik gabe zijoan bere bidean. Berron Kijote 88.
(Tras gen.).
Agur, Mirentxu, biotz erdiko / ene arreba kutuna, [...] ixildu zara betiko, / au tamalaren astuna! BEnb NereA 79.
Agur, Mirentxu, biotz erdiko / ene arreba kutuna, [...] ixildu zara betiko, / au tamalaren astuna! BEnb NereA 79.
3.
(V-arr-gip; Lar, Añ, H)
Ref.:
A Apend;
Etxba Eib
.
(Sust.). Peso. "Pesadez", "gravedad, peso" Lar. "Gravedad" Añ. "Poids" H. " Astun andia, gran peso" A Apend. " Astuna (Física), gravedad, peso.Gauza guztiak dabe astuna. Astunak gaittu zuti lur gañian, Ifar aldetik garanok, eta Ego aldetik diranak " Etxba Eib. v. astuntasun.
Zeuk egingo dozu ameseikuen kopuruba, ta aztunian edo zaratean onak ezpalitzaz, ordiazkuak emongo dautsuguz. Otx 86. Urte artan izan zun argi-iten laguna, / bekaiñetik uxatuz loaren astuna. Or Eus 356. Onelan domukeria --diño Marxek-- sagar eldua lez, bere astunez jausiko da lurrera. Eguzk GizAuz 64. Atoz, bai, Gurutze santu! / Besarkatu nai zaitugu! / Zure aztunak pekatarion / biotz-damua neurtzen du. SMitx Aranz 127. Etzan bada, lanaren astuna, ez makalaldi edo osasunik eza ere. Erkiag Arran 65. Beraz [ideal-gosea] , gizakumearen tasun, doai edo propietate bat bezala da; beroa, otza edo astuna izan oi den bezala. Vill Jaink 149. Eta eguerdi-ondokoa antxe igarotzera beartu zituan ango atsegiñak, izan-ere gaiñean zuten beroaren astuna. Berron Kijote 163. Eman zion euskaldunak Don Kijoteri labainkada astun bat lepa-gaiñean; [...] Nabaritu zuan Don Kijotek kolpe zakar aren astuna. Ib. 105.
(Sust.). Peso. "Pesadez", "gravedad, peso" Lar. "Gravedad" Añ. "Poids" H. " Astun andia, gran peso" A Apend. " Astuna (Física), gravedad, peso.Gauza guztiak dabe astuna. Astunak gaittu zuti lur gañian, Ifar aldetik garanok, eta Ego aldetik diranak " Etxba Eib. v. astuntasun.
Zeuk egingo dozu ameseikuen kopuruba, ta aztunian edo zaratean onak ezpalitzaz, ordiazkuak emongo dautsuguz. Otx 86. Urte artan izan zun argi-iten laguna, / bekaiñetik uxatuz loaren astuna. Or Eus 356. Onelan domukeria --diño Marxek-- sagar eldua lez, bere astunez jausiko da lurrera. Eguzk GizAuz 64. Atoz, bai, Gurutze santu! / Besarkatu nai zaitugu! / Zure aztunak pekatarion / biotz-damua neurtzen du. SMitx Aranz 127. Etzan bada, lanaren astuna, ez makalaldi edo osasunik eza ere. Erkiag Arran 65. Beraz [ideal-gosea] , gizakumearen tasun, doai edo propietate bat bezala da; beroa, otza edo astuna izan oi den bezala. Vill Jaink 149. Eta eguerdi-ondokoa antxe igarotzera beartu zituan ango atsegiñak, izan-ere gaiñean zuten beroaren astuna. Berron Kijote 163. Eman zion euskaldunak Don Kijoteri labainkada astun bat lepa-gaiñean; [...] Nabaritu zuan Don Kijotek kolpe zakar aren astuna. Ib. 105.
4.
"(V-ger-m), húmedo, lóbrego. Astun-usain (V-m), astun-sonda (V-ger), olor a moho"
A.
Estaltzen dauan buztin apurra otz-astun-umel-itsa da. Gand Elorri 88.
Estaltzen dauan buztin apurra otz-astun-umel-itsa da. Gand Elorri 88.
5.
(Tema nudo, acompañado de numeral y medida de peso).
De peso.
Aramaio dau izena. Angoa da-ta... Arroaterdi astun ez da bera. Kk Ab II 10.
Aramaio dau izena. Angoa da-ta... Arroaterdi astun ez da bera. Kk Ab II 10.
6.
(Uso adv.).
Pesadamente.
"
Asteun [sic] dator automobilla, lo contrario de arin, pesado (astun)"
A Apend.
Intza ere andik iñosten baita izar dagonean, eta azpian astun ixurtzen diran urak. Or Aitork 418. Lurrera zan, astun, abere gaixoa. Erkiag BatB 56. Nahi zuena zehazkiro adieraziko zizun [Olabidek], nahiz astun eta korapilatu antzean gehienbat. MIH 351.
Intza ere andik iñosten baita izar dagonean, eta azpian astun ixurtzen diran urak. Or Aitork 418. Lurrera zan, astun, abere gaixoa. Erkiag BatB 56. Nahi zuena zehazkiro adieraziko zizun [Olabidek], nahiz astun eta korapilatu antzean gehienbat. MIH 351.
Astun ots dagi onen esanak; buruz ondo jantziaren itzak dira, zentzunez, zuurtasun aundiz jalgiak.
Onaind STeresa 72.
ASTUN-ARIN
v. astunarin.
ASTUN EGIN.
Pesar, resultar pesado.
Ariman sinesten badut, Jainkoetan sinetsi beharko ote dut? Nere ustez, hauzi oso desberdina da. Neretzat, nere arima aski zait. Halere, bere batasunaren nekeak astun egiten dionean, Jainkoak ohoratzera zirikatua da. Mde Pr 352.
Pesar, resultar pesado.
Ariman sinesten badut, Jainkoetan sinetsi beharko ote dut? Nere ustez, hauzi oso desberdina da. Neretzat, nere arima aski zait. Halere, bere batasunaren nekeak astun egiten dionean, Jainkoak ohoratzera zirikatua da. Mde Pr 352.
ASTUN EMAN.
" Ura ástun emon: echar mucha agua... a la masa" Iz ArOñ.
" Ura ástun emon: echar mucha agua... a la masa" Iz ArOñ.
ASTUNIK.
(Estar, etc.) pesado, torpe.
Andreak dabenian / mozkor-aldia / laskiturik darabil / ule guztia; / Gorputza astunik, / begia ilunik / eta egon ezinda / sarri zutunik. Azc PB 107.
(Estar, etc.) pesado, torpe.
Andreak dabenian / mozkor-aldia / laskiturik darabil / ule guztia; / Gorputza astunik, / begia ilunik / eta egon ezinda / sarri zutunik. Azc PB 107.
Egoitza
- B
- BIZKAIA
- Plaza Barria, 15.
48005 BILBO - +34 944 15 81 55
- info@euskaltzaindia.eus
Ikerketa Zentroa
- V
- LUIS VILLASANTE
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
Ordezkaritzak
- A
- ARABA
- Gaztelako atea, 54
01007 GASTEIZ - +34 945 23 36 48
- gasteizordez@euskaltzaindia.eus
- G
- GIPUZKOA
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
- N
- NAFARROA
- Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
31002 IRUÑEA - +34 948 22 34 71
- nafarroaordez@euskaltzaindia.eus
Elkartea
- I
- IPAR EUSKAL HERRIA
- Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
64100 BAIONA - +33 (0)559 25 64 26
- +33 (0)559 59 45 59
- baionaordez@euskaltzaindia.eus
