Harremana

    OEH - Bilaketa

    176 emaitza inola bilaketarentzat

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    zentzun.
    tradizioa
    Tr. Documentado desde Lazarraga, es propio de la tradición vizcaína. En el s. XX tbn. lo emplean algunos autores no vizcaínos, como Ayerbe, T. Agirre, S. Mitxelena, N. Etxaniz, Ugalde, Basarri, Gaztelu, Olea, Uztapide, Xalbador (Sas 311, en unos versos en guipuzcoano) o J. Azpiroz; antes lo hallamos además en CatBurg. El ej. único que aparece en Orixe (Aitork 138) podría ser una errata. En cuanto a la distribución de variantes, aparte de la más usual zentzun, encontramos sensun en Astarloa y CatLlo, sentzun en D. Agirre (Serm 295), G. Manterola y Alzola y sentzune en Ugalde. En DFrec hay 24 ejs., meridionales.
    sense-1
    1. (V; H (V, G); -nz- V-gip; Lar, Añ (V), Dgs-Lar 3); sentzun (V); sentsun (H (V, G)) Ref.: A (zentzun, sentzun); Etxba Eib; Iz ArOñ; Elexp Berg.
     Juicio, entendimiento. "Seso, juicio" Lar, Añ. "Discurso, facultad racional", "entendimiento", "juicio" Añ. "(Hombre de buen) juicio, zenzun onekoa" Ib. "Umean sentzuna, etxean entzuna (Vc)" A. v. zentzu.
    Faltaduko jatzulako / zenzuna goganbear nax. Lazarraga 1175r. Ule luzea ta zenzun txaburra. RS 289. Biotza ta zenzuna guduan dira bearrago iskiluak baño. Ib. 7. Arimako potenziak dira iru: lelengoa, zenzuna. Bet 15. Badago iñor aen zenzun laburrekoa. Urqz 21. Ezta mundu guztijan topauko zuk beste zenzun ta argi daben nekezalerik. Mg PAb 108. Non zan nire zenzuna, bekatu egitorduan? Añ EL1 144. Oneek dira zentzun ain argijen frutubak? JJMg BasEsc 158. Obligazinoe au asten da errazoe edo sensuna argituten jakenetik. Astar II 218. Ibilli gurarik biar dan kontu, ardura eta zentzunagaz. Ur BulaAl 47. Zeuben jakiturija eta zentzun onari jaoka [...] artutia [...] neurrijak. (1859). BBatzarN 185. Zarrak zentzun onagaz [etorren]; baña gazteak asko, / txilibitu soñuan dantzan ta saltoka. AB AmaE 378. Maratza zan, ganoraduna, zentzun andikoa. Ag Kr 103. Neure zentzun apurtxoak diraust. Echta Jos 347. Olako aizinak ona izateko indartu bear zentzuna duena. Ayerb EEs 1912, 179. Argitu zentzuna. Enb 55. Gatza gatzontzijan eta zentzuna auzuan. EZBB I 123. Diru-egarriz eta zentzun gitxiz alogerak gora ta bera erabilte ori. Eguzk GizAuz 142. Ez, ordea, gazteari zarraren zentzunik eskatu. TAg Uzt 9. Zuek zentzun pixka bat iristen dezutenerako. NEtx Antz 19. Mozkorrak zentzuna guztiz galtzeka eukan. SM Zirik 17. Zentzuna ta gogoa, adimena ta guramena, alkarren aurka jarri oi dira gure baitan. Erkiag Arran 65. Sentzun aundiagaz eta jakintsu azaltzen ebazan gauzak. Alzola Atalak 110. Zentzuna galdurik zorakeri onetan. Etxba Ibilt 463. Neri sekula etzait aztuko / baldin badaukat zentzuna. Uzt Sas 54. Teresa amak badau zentzuna ta sua Jainkozko gauzetan. Onaind STeresa 72. Baiña asmo ta zentzun onez egindako bazkun arek bereala izan eban amaierea. Etxabu Kontu 109. Or asten zara pixka bat geroari begira zentzun geiagoz. Gerrika 51. Bestetan entzuna beharko dut izan neure zentzuna. MEIG IV 108.
    v. tbn. fB Ic III 375. Kk Ab I 60. Altuna 82. SMitx Unam 5. BEnb NereA 161. Basarri Auspoa 55, 98. Gand Elorri 85. And AUzta 135. Zait Plat 151.
    azpiadiera-1.1
    Zentzunik ez duten gauza asko dira, / gutxi, hixtoria au baño zentzungabekorik. Lab SuEm 215.
    azpiadiera-1.2
    +senstun (H (-ns-)).
    Mente, pensamiento. v. gogo.
    Buruko zenzuna benzidu. Lazarraga 1139r. Forma onetan nik nedukala / zenzunau elebadurik. Ib. (B), 1199rb. Billatu adimentu ta zenzunaz, eta astiro gogatu, irakurten dozuzan berba guztiak banan ta bakotxa berez. Añ LoraS 15. Semia datorrela Aitaren adin, sensun edo entendimentutik. Astar I 45. Euki biar dau bere gogo, sensun edo memorija Jaungokuaren gauzetan. Astar II 199. Baña Karlosen zentzunean, betiko apaltasuna ta bake-gurea sortu bearrean, gorrotu zoliagoa ixetuten zan. Echta Jos 106. Zer igaroten ete zan Masima ta bere senarraren zentzunetan, jakin ebezanean Josetxoren gizabide ta onegiñak? Ib. 98. Urtia juan, urtia etorri / neure zentzuna betiaz, / geruau geiau gogoratzen naz / neure baserri politaz. BEnb NereA 44.
    azpiadiera-1.3
    Cuidado, atención. "Zentzunaz ibilli behar da (V-gip)" Gte Erd 203.
    sense-2
    2. Consejo.
    Marti Yuanes, Labieruko zalduna, / Bizkaiko konsejua ta zenzuna. Labieru 74. Neskea agur eginda / ioan zan etxera / ta iluntzean Ailikan / zentzuna artutera. Azc PB 178. Bear dabenari konseju edo zentzun ona emotea. Itz Azald 120.
    sense-3
    3. (V; Lar, Añ (V), Izt; -nz- V-gip; Añ); zentsun Ref.: A; Etxba Eib (zenzunak).
     Sentido. "Sentido, potencia de percibir" Lar, Añ. "Sentidos del cuerpo" Izt 110r.
    Zentzunen gutiziak. CatBurg 30 (en el ms. orig. aragiaren gurariak). Zerren berenez eztazaugu grazia geure zenzunakaz. CrIc 126. Eder adingabeko ta argi laburrekoa da zenzunik ez duen irudi uts baten gisakoa. VMg 32. Gure begi ta zenzunak sarri engañeetan dira. JJMg BasEsc 42. Ozta ozta idigiten ditubez euren begi, belarri edo beste sensunak. Astar II 98. Ari begira dagokoz / euren zentzunak / agan etxunak / dituez pozaren gozoz. Zav Fab, RIEV 1907, 94. Gorde ardura andi bategaz zeure gorputzeko zentzun guztijak. Ur MarIl 4. Osorik daukazanak almen ta zentzunak. AB AmaE 210. Zentzun bakotxagaz eginiko pekatuen parkazinoa. Itz Azald 166. Nik badakit gure zentzunak alperrik galduta daudela, baño ez gure animak. Ag G 193. Baña zer; geure barru sentzunak ertsita be, / adimen ta biotzan ezdaurkigu Yauna? GMant Goi 22. Nere begi ta beste zentsunez egindako pekatuak. ArgiDL 101s. Ardura andiya ta bere zentzun guztiyak atan ipiñita. Kk Ab II 150. Zentzunen atsegiña. Eguzk GizAuz 40. Gorputzeko zentzunak [...] berpiztu. Erkiag Arran 93. Lamiñok, geuk lez oiñ, beso ta ganetiko gorputzen zentzunek eukiarren, etxure bildurgarrizkoak ei-zirean. Akes Ipiñ 28 (tal vez 'partes del cuerpo'). Gure inguruan ba-dira izaki batzuk gure zentzunen eskumenean daudenak. Vill Jaink 65. [Begiak ta belarriak] baitira eder-zentzunik berezienak. Onaind (in Gazt MusIx 145). Aurkako biok --barru-bizitza ta zentzunen atsegin puskila-muskilak--, bateratu ta adiskide erazo nai nituan. Onaind STeresa 53.
    v. tbn. Añ LoraS 150. CaLlo 82. Belaus Andoni 5. KIkG 14. SMitx Aranz 101. Zait Plat 121. Olea 20. Sensun: CatLlo 75.
    azpiadiera-3.1
    "Potencias" Izt 96r.
    Batu egizuez o arimak, zeuroen zenzun ta almenak. Añ LoraS 132. Arima onek daukaz iru egial, sensun edo potenzija: gomuta edo memorija, adin edo entendimentuba eta borondatia. Astar I 28. Arimako sensun edo potenziyakaz egiten dana [oraziñoa] . CatLlo 30.
    azpiadiera-3.2
    (V-gip, G-azp).
    Sentido, consciencia. "Zentzune galdute dao (V-gip)" Gte Erd 201.
    Golpeak baño sentimentuak geiago eutsan / galdu erazo zentzuna eta konortea. AB AmaE 453.
    sense-4
    4. "Sentido, significación" A Apend.
    Gutxienez ordu-laurden batean ari izan ziran gero besterikoa-ren zentzuna, adierazpena, azaldu-ezinik. A Ardi 52. Inon eztu [ele itzak] itzaren baino beste zentzunik. A Eusk 1919-1920 (II) 8. Onakoetan banandu egin bear dabe itzok, ikurpen edo zentzun antzekodunen artean. Alt Eusk 1919-1920 (II) 53. Alaz ere, edozein esantzak bezela, erti-arauzko zentzuna ere ba darama beregan. Gazt MusIx 165.
    sense-5
    5. Audición, cosa que se oye.
    Begi bik ikuskizun bat dauke, / belarri biak zentzun bat, / usain bakarra sur-zulo biak / zeru-lurrak bat Iaubetzat. A BeinB 48. Orixe da guk [...], musika-bandaren lenengo izan genduan zentzuna. JAzpiroz 144.
    sense-6
    6. Sentido, objeto.
    Bizia bai da izkuntza guztien muña ta izate guztia. Izkuntzak, izkuntza bezela ez dau beste zentzunik, bizia baño. SM Zirik 7. Ulermenik baldin badago, onek bear du munduaren epaile izan. Zentzuna atxemaiten duena, asiera ta oiñarri bai, baiña muga ta xede ezin diteke iñola ere izan. Vill Jaink 37.
    sense-7
    7. sentzune.
    Intuición.
    Iñaxik bere emakume sentzune zorrotzarekin dana iruditu. Ugalde Iltz 24.
    sense-8
    8. Fundamento, sentido (ref. a cosas).
    Tartian zentzuna eben joko molde asko ebillen gazte askoren artian. Gerrika 173. Neu be asi nintzen lenengotik marmarren zentzuna ausnartzen eta sakonera begiratzen. Ib. 184.
    azpisarrera-1
    ZENTZUNA EMAN.
    Conceder importancia, tener sentido (para).
    Urte orretan nik guzti orri zentzuna emoten neutsan, eta baietza emon neutsan. Gerrika 174.
    azpisarrera-2
    ZENTZUNEAN.
    En razón.
    Senarrari zorionak emanaz etorri ziran, bere emaztea zentzunean bideratu zualako. EG 1956 (9-10), 58.
    azpisarrerakoSense-2.1
    (Con bere, etc.). En su (mí, etc.) sano juicio.
    Egiten dau pekatu inor ordituten dabenak, [...] egin dagijan bere sensunian daguala egingo ez leukiana. Astar II 124.
    azpisarrera-3
    ZENTZUNEKO.
    azpisarrerakoSense-3.1
    a) (-nz- Lar, Añ (V)).
    "Sensivo, sensual, que pertenece a los sentidos" Añ.
    Pena zentzunekoa, eta au da almen eta zentzun guztietan su amatauezingarriak edo itxungiezingarriak emoten dituzan berotasun, neke, ala eta tormentuak iragoten egotea. Itz Azald 41.
    azpisarrerakoSense-3.2
    b) (V-gip).
    Sensato, juicioso, razonable. "Neri zure gizona beti pentsau izan jata zentzuneko personia" Elexp Berg.
    Eta gauzarik okerrena zan, zentzuneko gizonak eurak Tramanaren esate gaiztoak ontzat emotea. Ag Kr 175.
    azpiadiera-2.1
    (Ref. a cosas). "Zentzuneko gauza bat eztau esan sermoi osuan" Elexp Berg.
    Adiskide, ezteutsut entzuten zentzuneko gauzarik. Osk Kurl 117.
    azpisarrera-4
    ZENTZUNERA.
    azpisarrerakoSense-4.1
    a) (Volver, etc.) en sí.
    Konorte baga bertan jausirik lurrera, / egun bian biurtu etzan zentzunera. AB AmaE 319. Gaixotegira eroan eben arren, egun bat edo bira il egin zan, zentzunera edo tentunera etorri barik. Etxabu Kontu 175.
    azpiadiera-1.1
    Tira, artu eizuz pastelak eta kopatxu bat, ia zentzunera zatozen. Bilbao IpuiB 101.
    azpiadiera-1.2
    (Con adj.).
    Naskidatuta gelditu naz lenengo begirunean, eta orregaitik neure zentzun argira etorri nazanean asi naz ostera dana obeto [...] ikusteko asmotan. Ag Ioan 190.
    azpisarrerakoSense-4.2
    b) (Llegar, etc.) al uso de razón.
    Oraindik zentzunera sartzeke dauden umeentzat ere euskera trakets ta baldarrean egindako liburuak ikusten ditugula. SM ( in MEIG III 61).
    azpisarrera-5
    ZENTZUN-ERAGIN.
    Impulso de los sentidos.
    Arimea, zentzun-eragin ta ekin naasi ta kaxkar gabe, lasai ta eder igi dagian azpi-zokorik ixillena arakatzen du. Onaind (in Gazt MusIx 149).
    azpisarrera-6
    ZENTZUNEZKO.
    Sensato, juicioso.
    Zentzunezko gaztien artean. Ag G 145. Zenzunezko gizona. Ib. 38.
    azpisarrerakoSense-6.1
    (Ref. a cosas).
    Olako esaera zentzunezkoak entzunik... emagaldu batenganik. Erkiag BatB 172.
    azpisarrera-7
    ZENTZUNEZKODUN.
    De (...) sensato, razonable.
    Madalen, berba zuur, itz eder ta ele zentzunezkoduna zala auturtu bear izan eban mutillak. Erkiag Arran 161.
    azpisarrera-8
    ZENTZUN-GARBIKETA.
    Purificación de los sentidos.
    Lenengo zatiak zentzun-garbiketea azaltzen digu bereziki, kanpotiko sumagarri aldetik nabaitzen diran ondorenak. Onaind (in Gazt MusIx 148s).
    azpisarrera-9
    ZENTZUNIK GABEKO.
    azpisarrerakoSense-9.1
    a) "Zenzunik bakua, insensato. Zenzunik bakua zan aldetik, zorakerixia baño ez eban erabilli" Etxba Eib.
    Maiteko ez banu izango nintzan / zentzunik bako zorua. BEnb NereA 42.
    azpisarrerakoSense-9.2
    b) Inanimado.
    Maite beroaldiak eztenkatzen ditu bizidun guztiak, naiz zentzudun, naiz zentzunik gabeko belarkiak izan. TAg Uzt 146.

    zentzun

    zentzun
    << zehar 0 / 0 zer >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper