Harremana

    OEH - Bilaketa

    285 emaitza honen bilaketarentzat

    Sarrera buruan (2)


    Sarrera osoan (283)

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    1 on.
    tradizioa
    Tr. On es la única forma documentada al Sur. Al Norte emplean on los autores labortanos (hon en algún ej. de Hiriart-Urruty (Aurp 161)). Hay un en Voltoire (150; junto a on) y hun en ejs. más orientales como los de Prop. En autores suletinos hay hon en Oihenart (Po 18, tbn. on), FPrS, Belapeyre, Eguiateguy, Archu (Fab 75) y Xikito (4); hun en Maister, AstLas, Mercy, Xarlem, UskLiB, Etchahun, CatS, Constantin y Casenave, y ambas formas (hon y hun), en Tartas (Onsa 2 y 12, junto a on (Onsa 74)) e Inchauspe (Hil 80); cf. EAEL 206, que recoge sólo hun para la zona de habla suletina. En textos bajo-navarros alternan las formas hun y hon: Dechepare, M. Dassança (590), CatLan, Bordel (78) y Zubiri (73 (hun en diálogos)); hay on en CatLuz, Bordel (58), Etchamendy (101) y Xalbador y hun en Echaux (155), Etchart (1.1v), López (5), SalabBN, LuzKant (131) y Etchebarne (cf. EAEL 206, que recoge para territorio de habla bajo-navarra, hun en Amenduze (BN-mix), Irisarri (BN-arb) y Uharte-Garazi (BN-ciz), hon en Bidarrai (BN-baig) y on en Donamartiri (BN-arb) y Urepel (BN-baig)). Es gral. el empleo del superlativo det. onena en autores occidentales; hay tbn. onen en algunos ejs. de Mogel, Lizardi (UO 27), Emeterio Arrese (OlBe 105) y N. Etxaniz (LBB 124) y onen guzia(k) en Bilintx (159: zuretzako izango da gauzik onen guziya), Txirrita (B II 261) y Basarri (97); en los orientales en cambio sólo hay ejs. en el catecismo alto-navarro de Añibarro (CatAN 29), en Goyhetche (19 y 147), Hiribarren (Esk 116), Elissamburu (Po 214), Mattin (40) y Xalbador (Odol 202 y EzinB 91); cf. Dv: "onena (V, G), hoberena, le meilleur" y "hunena (S), superlatif de hun"). Cf. tbn. Lf Gram 326: "On, 'bon', n'a pas de superlatif. Au lieu de onen on dit hobeen ou même hoberen formé sur hobe, 'meilleur'". Es tbn. de uso gral. la construcción adnominal del tipo umore oneko gizona, sasoi oneko gaztea, usai oneko bazkaria, esker oneko alaba, etc. Cf. Dv: "Oneko, qui est du bon. Etxe onekoa, qui est de bonne maison. Barne oneko gizona, brave homme". Con menor frec. se documenta además la construcción con onezko en Leiçarraga (Adv *** 1v dohain onezko hazia), Voltoire (252), Etcheberri de Ziburu (Eliç 4), EgiaK (88), Axular (278 (V 186)), Pouvreau (Phil 71), Belapeyre I (120), Haraneder (Gudu 141), Mendiburu (IArg I 275), Larreguy (I 204), Monho (80), Añibarro (LoraS 80), MarIl (44), Arana (SIgn 25), CatS (97), Zabala (Gabon 38), Inchauspe (Hil 91), CatJauf (117), Inza (Azalp 155), Mujika (PAm 13), Mirande (HaurB 36), Basarri (41) y Mattin (56). Cf. tbn. Lar: "Ensalada repelada, ensalada belargallur onezkoa".
    Onom.: Et uxor tua emazteona. (1189) Arzam 367. Maria Ona. (1330) Ib. 367.
    sense-1
    I. (Adj.).
    azpiadiera-1.1
    1. (gral.; Lcc, Volt 55, SP, Deen II 173, 174, UrduñBerb 399, Ht VocGr, Lar, Añ, VocBN , Dv, H, VocB ), hon (BN, S; Arch VocGr ), hun (AN, BN, S; VocBN , Gèze, Dv (BN, S), H (BN, S)), un (BN-ciz-bard-baig). Ref.: Bon-Ond 154; A (on, onen, hun); EI 245; Lh (hon, hun, on); Lrq (hun); ContR 521; Iz ArOñ (onéena); Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg; ZestErret .
     Bueno. "Buena cosa, gauza ona" Lcc. "Día claro, obscuro, eguraldi ona, gaistoa" Lar. "Rato de gusto o disgusto, eraldi ona edo gaistoa" Ib. "Sonar bien o mal alguna cosa, soñu ona edo gaistoa egin" Ib. (v. tbn. s.v. entendedor y salud). "Buen viaje, (c.) bidalde on, ibilte on, joate on" Añ. "(No es de) provecho, [...] ezta ona" Ib. "Fragancia, (c.) usai gozoa, ona" Ib. "Sabroso, [...], gustu oneko" Ib. "Urde horrek barne ona du, ce porc a l'intérieur gras" Dv. "Begitharte on egitea, faire bon accueil. [...] Ethorki onekoa, de naissance distinguée" H. "Onena da donga asko (V-m, pop.), (en ciertas familias) aun el mejor es no poco malvado" A (s.v. onen). "Pelotari onenetakua, un pelotari de los mejores" Etxba Eib. "Txorroxa, pelotari onenetarikua, [...] de entre los mejores" Ib. "Azpiri izan zan pelotari onenentzakua, [...] el mejor de los pelotaris" Ib. "Asko eztau jaten, baiña beti onetik" Elexp Berg. Cf. ARRATSALDE ON, EGUN ON, gabon, etc. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 1074 ejs. de on y 6 de un. Hay tbn. 149 de onen(a), todos ellos meridionales.
    Jaunatizula abari on. ZalbaSM 75. Zure alabea da orren zimienturik onaena. fJZ 99. Zu gaztia bazirere, adimendu hon duzu. E 217 (185 hun). Benedika fortuna! Ala enkontru hona! Ib. 177. Arbore on guziak fruktu onak egiten ditu eta arbore gaixtoak fruktu gaixtoak. Lç Mt 7, 17 (He, TB, Dv, Ur, Hual, Samper, Ol, Leon, Ker, IBk, IBe on, Ip, SalabBN hun). Leku on baten aldeti. Lazarraga 1170v. Ezkondu eta lenaengoa / ona dau ilabetea. Ib. 1196r. Esku onerean emai ona. RS 175. Konpaiñia on batean, euskaldunik baizen etzen lekhuan nengoela. Ax 15 (V 6). Haur da erremedio ona eta hartu behar den bidea. Ib. 371 (V 244). Konzientzia onaren bakea eta sosegua. Ib. 439 (V 287). Aire honak eta garbiak osasuna konserbatzen baidu. Mong 587. Heriotze on eta dohatsu baten esparanza. Ch I 23, 4. Orai düzü hunialat ützültzeko oren huna. Mst I 22, 5. Eguraldi onarekin atera zen Bungotik ontzia. Mb IArg II 280. Biaje on bat egin zuten. Cb Just 90. Zonbat gauza behar dira konfesione hun batan egiteko? CatLan 17. Eskúsa óna. LE Prog 112. Urria irudin arren, ez bada urre ona [...]. Mg CO 62. Berbarik onen esango deutsuna, izango da "guzurra dinozu". Mg PAb 60. Esan didazu egun on bat deseatzen didazula. Gco I 420. Neurri onarekin jatea. Gco II 64. Ona da, ta ona ezezik guztiz bearra gorputzaren ildura. AA III 616. Ipui onek, zenbat gauza on erakasten ote digu? VMg 13. Anoetan iturri on anitz dira txit. Izt C 79. Erantzun bide zion / modu onarekin. It Fab 25. Konseilu on emaitea. CatLuz 20. Nahi balin baduzu / unione huna / nor berak xerka beza / aldeko laguna. Bordel 125. Urik onena da burnia daukan ura. It Dial 85 (Ur onena, Dv, Ip hobe(e)na). Beren izen on eta onorearekin gelditu ziran. Lard 114. Artzain onak ez ditu [ardiak] kanporat largatzen / ikus arte ihintza osoki suntsitzen. Hb Esk 231. Astiek maiz berri onak dituzte. Hb Egia 73. Likur horrek anisetak bezen gostu ona du. ECocin 52. Eskolierer behar diozute bazkari on bat eman. Laph 243. Ixillik zaude, ez da ona zuretzat. Ezkondu nai badezu, billatu beste bat. Sor AKaik 115. Franzisko, nik aditzen ditut gauza on asko zugatik. Bv AsL 145. Jatorri on ta aberatseko galai batek. Ib. 110. Izan zaite haren alderat langile on eta fidel bat. Elsb Fram 184. Ele on eta tzar, xuxen eta makur, orotarik erran du. HU Aurp 81. Adixkide onaren kontseilua. Ib. 178. Jornal ona pagatuz. HU Zez 181. Parisen orotarik ikhusten da, on ala tzar. Arb Igand 129. Batxi, gero... entzun dodaz gero kontuak. Maalen, e Maalen? [...] Badakixu zer diñuen? On-bila, on-bila, bonbilla. A BGuzur 121. Ardaoa geiegian eztala ona. Ag AL 57. Noiz eukiko dau ereti obea senar on bat artuteko? Echta Jos 169. Beti dok ona arriskuetatik aldendutea. Ib. 115. Edateko ur ona. Goñi 67. Etzegoan ezertara ere gauza onaren itxaropenik. Ag G 62. Bere mai zakarrean jan zuten gogoz, onetik edo merketik, aragi zerra edo ogi zatia. Ib. 325. Itxaso onak gusto ematen, / txarra da bildurtzekua. Arrantz 156. Jainkoak dautzuela egun on. Barb Sup 81. Anttonik bazian botz bete hun bat. Const 41. Toki on asko badira baño / Donostiya da burua. Tx B II 41. Ene adiskide on maitiari. Enb 142. Umore on ta alaitasun obean. Lab EEguna 92. Ulertzalle onari, itz gitxi. Otx 47. Morroi on ta zintzoa. Ir YKBiz 419. Gizartekeriari indarra kentzeko biderik onenetarikoa zala. Eguzk GizAuz 35. Gizon gazte arras planta oneko bat. Zerb IxtS 61. Aphez ona segurki bere maneran. Lf Murtuts 3. Zuaitz onen zura omen da onenetakoa. Munita 104. Dorletako Ama on orrek, salba gaitzazu! NEtx Antz 13. Onetan, bururatu jakon asmu on bat. SM Zirik 103. Arrera on bat emateko. Izeta DirG 47. Kanpoko dana ona; / etxekoa txarra. Basarri 178. Urte berri on! Ib. 67. Izlari on, idazle on, olerkari on, eta labur esan, antzelari on gertatu nai lukeanak [...]. Zait Plat 152. Bertsolariak, ona izateko, / baldintza onek bear ditu. BEnb NereA 116. Orhoitzapen horiek, on edo gaixto [...]. Larz Senper 16. Eta bertso on xamarrak edo nere gustokoak baldin baziran [...]. Salav 42. Lana tamañan ona da. Uzt Sas 169. Noizik beinka ona da / aldatzia erriz. Ib. 357. Osasun on bat galdatzen dut Jainkoari. (In Xa Odol 333). Ardu gorri huna. Casve SGrazi 92. Jaungoikoak emaitz edo kosetxa onarekin saritzen zituan. TxGarm BordaB 10. Maiz aski ez dakizuela zer izan litekeen onen. MIH 225.
    azpiadiera-1.1.1
    (V-gip, G-azp; Lar, Añ, H). Ref.: EI 142; Etxba Eib.
     (Con reduplicación intensiva). "Rebueno, on ona" Lar. "Bonazo, [...] onona" Añ. "Très bon" H. "Txarra ez baña on-ona b'ez, [...] tampoco muy bueno" Etxba Eib.
    Leku on onean egoteagatik. Mg CC 233. Eta konfesiño on on bateaz ixildu zeure biotzeko [deadarra] . Añ EL1 24. Egia da munduko gauza guzietan on-onak dira bakhanenak. Dv Lab 251. Klarifikatzen duzu likurra eta baduzu ratafia on-on bat banilla gostu perfet batekin. ECocin 52. --Gau txarra darabiltzute? --Ez on ona, erantzun zuan gizon zarrak. Zab Gabon 37. Zerutikako usain on-on batekin. Jnn SBi 50. Eguraldi on ona. A BGuzur 154. Bai edo ez esateko ekandua da on-ona alperrik ez zin-egiteko. KIkV 65. Beretzat adiskide on-ona zalako. Altuna 63. Ugazaba ta langillen bakerako bide on-ona dala ezin ukatu. Eguzk GizAuz 151. Sukaldaria leukake aita-orde on-ona. Anab Poli 8. Gero taloaren ordez, askari on on bat atondu zion. Osk Kurl 96. Ez zuan berak intentzio on-onekoa izan bear. Berron Kijote 64. Naiz azkenean [txapelketan] parte artzen utzi / on-ona etzan edozeini. Insausti 240. Dali dibujogile on-on bat [da] . MEIG I 68.
    v. tbn. Ag Serm 365. Tx B II 115. Bilbao IpuiB 276. SM Zirik 17. BEnb NereA 81. Etxabu Kontu 144.
    azpiadiera-1.1.2
    (Uso sust. precedido de gen.). Cf. infra (II).
    Gauaren ona / Jaunak emona. Acto 289. Irabaziaren ona, lagun urkoaren animaren kostuko irabazia. AA III 367. Ez zekien etsipenez negar-garraisiaka hasi, ala zorionaren onaz belaunikatu. Mde HaurB 98.
    azpiadiera-1.1.3
    (Antepuesto al sust.; en la mayoría de los casos se trata de compuestos).
    Banoak ala dire, solamente dúte on-urrin. LE Urt (ms.) 101v. On modu edo kondezinoe oneek guztiok daukazan persona bat topauko bazendu, naiko zendukiala aren adiskide izatia. fB Ic I 41. Seme nagusia ipiñi eban osaba lenapezpikoaren eskuetan, milla on gauza esanda gero. Ag AL 166. [Ezin eban siñistu Urlija jaunaren] on-entzutia eukonaren ama "Txiro-Etxe" baten egon eitekenik. Kk Ab II 73. Izar dagon gauean / inguru on-giroa. "El soto y su donaire en la noche serena". Or (in Gazt MusIx 202).
    azpiadiera-1.1.4
    Buena (intención, voluntad, fe, gana...). v. ESKER ON, ESKER ONEKO, GOGO ONEZ. Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.
    Borondate onez emongo deusteet. fJZ 99. Esker hon bat ukhen eztut zuieganik bizian. E 65. Zegaiti utra borondate onez egin daidit. Lazarraga 1151v. Intenzione onarekin. SP Imit I 12, 1. Lürrian bakia eman bedi boronthate hon diener. Bp II 18. Hanbat gogo on ta animo erakhusten bada munduko egitekoentzat [...]. Dh 276. Naiz gutxi eman rren, gogo onarekin eta Jaungoikoagatik eman bear degu. Gco II 37. Ziur nago gogo on eta borondate osuagaz artuko deustala. Astar II XIV. Begiratu baga eureen esker on edo txaarrera. JJMg BasEsc 284. Juramentu egin / zuen [...] / fueroak goardatzeko, / fede onarekin. It Fab 207. Borondate onarekin baldin baua [...]. Etxde JJ 277. Borondate ona, baña zer emonik ez. Gerrika 269. Egin denaren fede ona erakusteko [...]. Ugalde (in MEIG IX 55).
    azpiadiera-1.1.5
    (Acompañando a susts. que significan 'paz, tranquilidad, placer...').
    Bake onetan goberna litzatenzat. Lç Adv ** 3r (v. tbn. bake on en EZ Man II 84, Ax 60 (V 39), SP Imit II 3, 1, Mb IArg I 304, Mg CO 237, fB Ic II 216, Astar II 80, Zav Fab RIEV 1907, 529, Jaur 383, Gy 36, Lard 31, Aran SIgn 15, Etcham 228, Etxba Ibilt 484, Berron Kijote 121; bake hun en Mst I 14, 2, Prop 1876-77, 59). Zeinetan neure atsegin ona hartzen baitut. Lç Mt 3, 17. Mundu guztia dago / atsegin onean. EgiaK 86. Lagun zakizkit, bada, zere grazi onaren indar andiarekin. Mb IArg I 200. Orregatikan nago / deskansu onian. PE 90. Mendiko pakea ta patxada ona. Ag G 161. Lasai ta patxara onean bizi da. Vill Jaink 107. Neke guztien atseden ona / zugan arkitzen genduan. MMant 80.
    v. tbn. JanEd I 155. EusJok 173. Enb 181. Ir YKBiz 264. Uzt Sas 205.
    azpiadiera-1.1.6
    (Uso predicativo). "(Dios te la) depare buena, Jainkoak on sor dagizula" Lar. "Onathera, -tu, -tze, sortir bien, avec profit" Hb. Para on izan v. ON IZAN.
    On irudi izan zaiku geurok Athenesen geldi gentezen. Lç 1 Thess 3, 1 (He hobe iduritu zaiku, TB nahiago izan dugu). Ministreak on irudi zaion bezala exhortatzen du populua othoitza egitera. Lç Ins 1r (v. tbn. on iduritu / iruditu en EZ Eliç 312, He Gudu 92, Hb Egia 9, Inza Azalp 86, Ir YKBiz 1 y Zait Plat 96; hun üdüritü en Mst III 15, 1 e Ip Imit III 9, 2). Iaten duena, on eta gozo edireiten du. Ax 490 (V 317; v. tbn. aski hon ediren en Bp I 87). Gure arimen gidariek iujeatzen baitute on eta eder gure salbamenduaren aitzinatzeko. SP Phil 210. Gregorio handiak, liliaren eta gizonaren konparazionia hon edireiten du, gisa hontan: [...]. Tt Onsa 97. Epakta kontubaren medioz [...] ezpaitu penarik hartu nahi marea kontu hori on atheratzen, bada halakoenzat segidan izanen dira zeinbait thaula. INav 136. [Behar baitut] guti prezatu ene baithan on diruriena! Ch III 14, 3. Ez baduzu on aurkhitzen ene doloreen eztitzea [...]. JesBih 452. Nausia lur barnian / martier hil otza, / oraino etxekuek / hun dute biotza. / Hura galdurik ere / aien erreposa! Bordel 138. Bethi zatzu onak hauta: / onekin on zare egonen. Gy 43. [Eskaldunak] gaizkia egin zuken, aise da sinhesten; / orai ere guti da bethi on egoten. Hb Esk 43. Ikhusiko duzu zure aita zaharraren errana on atheratuko dela. Dv Lab 343. Adierazo etzuten bere Jaungoikoaganako on-biurtzea. Aran SIgn 3. Ostatuba on dago, / ona eta merke, / guretzako izan da / bastante suerte. PE 113. Tenpra dago anixko on eta lurra zazoin ontan eriteko. Mdg 127. Nola maiatza fan baizen on, kosetxa xiten zaikugu goxtarxago. Ib. 140. Erdiaz on baratu dela. JE Bur 97. Zangoak on ditu oraino, Jainkoari esker. Barb Sup 174. Gaiaren hun igaraiteko, hartzen zian arrats oroz [...]. Const 41. Erdin daudenak an on dabiltza, / pilota noiz arrapatu. Or Eus 420. On dator atsalderako. "Vendrá muy bien para la tarde". Ib. 158. On dagokiena egingo duzula. 'Que les son convenientes'. Zait Sof 151 (v. tbn. Plat 134). Auek oro bakoizka on eta oro guziz on dakusaguz. Or Aitork 419. Oek ere beste zenbaiti on dagozkie. "Et eadem ipsa conveniunt aliis". Ib. 172. Bizia on eta desiragarri azaltzen zaiolako. Vill Jaink 113.
    azpiadiera-1.1.7
    (En contextos exclamativos, con sentido irónico). "Ona dago zuretzat (par antiphrase ou ironie), il est en colère contre vous" Dv. "Onak zarie zuek gu lez ibiltxeko! Se dice a las personas que hayan hecho algún pequeño esfuerzo y lo toman como grande" Etxabu Ond 109. Tr. Documentado en autores meridionales desde la segunda mitad del s. XIX. Al Norte se encuentra en Barbier y en un artículo de Eskualduna.
    Bai, eranzun zidan gaxoak. Ona da errotaria, emateko artoaren lekuan garia. Zab Gabon 69. Ona dek bera! Segitzen ba'igu dendako kanekin, puskatuko zizkiuk ezurrak. Sor Gabon 27. Ana-Marik adituko balizuke ona jarriko litzake! Sor Bar 89. Onak egozan eurak orduan iñoren destañak entzuteko. Ag Kr 169. Oilategiari behako bat, oilarrik ez an. Ona diagu! Eskual 12-3-1909, 3. Moxolok etsi? Ezta, ezta... Ona zan bera animaren zaletasuna lagatzeko! Ag G 245. Eztauka berak gure errukirik. Onak jarri gaitu! Ib. 314. Eztezu istillu txarra jarri mutil-zarren artean zure zezenketa orrekin. Onak dabilz ba! Urruz Zer 129. Auxe dok ona! Eta orain, zer egin? Kk Ab I 76. --Eta [...] nondik heldu zira? --Frantziatik. --Frantziatik!... Hau ona diaguk! Berrogei urthe huntan, Frantses gutti, gutti, hunarat! Barb Sup 15 (en boca de San Pedro a las puertas del cielo). Ai, ai, ai! Toki onean gaituk to, Pepe Ttiki!... Sorgiñak dituk hemen! Barb Leg 147 (v. tbn. toki onean en Ag Kr 188 y Or QA 154, leku onera en Urruz Zer 79, Echta Jos 183 y Kk Ab II 54, toki onera en JanEd II 135, JAIraz Bizia 81 y Anab Poli 63, y leku onetik en Enb 199). Arraie! Mutiko ona jarri zan ba Txomin-Sagu ori jakin ebanian. Kk Ab II 90. Barre egitozue, baia ni enaz barregure. Ona nago ni oin andriagana yuateko. Ib. 80. Ene seme gaiztotxuak, / aita yagok ona, / zein biar egin dozuen / jakin daunik ona! Enb 165. Mutilla ona dok, ba, bera! / Idazle orok ezautu nai dauz, / baturik toki batera. Ib. 193. Orain gaiagozak onak, / ene anai Pakun! Ib. 165. Ona engoan i lotan egoteko. Tunpa-otsak ongi esnatua induten. NEtx Antz 140. Ona jarri zan gure andra au Antonen makurkeri onegaz! Bilbao IpuiB 29. Sasi-arteko arantza guztiak gorputz osoa [...] odoletan ipiñi eutsen-da. Mutil ona egoan Don Bixente! Ib. 154. Ori dok ona! Noiztik arraio zuzendu deutse lepoa orreri? Erkiag BatB 15. --Besteak nortzuk dira, ba? --Au dago ona! Besteak... ba, besteak. Ib. 70. Mutil ona dago Nikanor, orrelako esanai jaramon egiteko. Ib. 174. Onetik librau aiz; eztakik asko. SM Zirik 35. Nik ikusi zuat ona! Irureun aari aza baten azpian bixaotan. And AUzta 53. Orain bota diat ona! Autso, mutil, dirua, baiña ezeiok iñori esan. Ib. 54. Agura deabrua! [...] Onek sartu ziguk ona. Ib. 69. Onelako gosari txikia emango balioteke arpegi ona jarriko luke. Lab SuEm 181. Badakizute gaztiak onak / gaudela nola esan dun; / gu bertsolari bikañak gera, / aitona zarra txapeldun! Lasarte (in Uzt LEG II 158). Eta ura izan zan ona, bentariari krisaillua itzali zitzaionean, danak illunbetan-ta. Berron Kijote 181. Onak itun aiek! Eguneroko ibilli artan, bazekit, bai, inguru artako gizon-emakumeak larrutzen zituztela. Ataño TxanKan 152. Jenio ona neukan, ba, nik! JAzpiroz 177. Elementu ona mutil ori; erakutsi eban Sabinoren dotriñakue ez zana. Gerrika 32s.
    azpiadiera-1.1.7.1
    Eskerrik asko, pareja ona, / egin dituzuten lanaz, /... guztiya nastu dezute / gezur galantak esanaz. Tx B I 212.
    azpiadiera-1.1.8
    "Ez daukazu ona (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 238 (junto a zer? au ere ba al dugu?, oin ori dakazu?, hori da ateraldia, etc., de otras zonas).
    azpiadiera-1.2
    2. (V-gip, G-azp, R-is; Lar, Añ, H (V, G, + hon)), hun (H (S)). Ref.: Iz R 309; Etxba Eib; Elexp Berg; ZestErret .
     (Aplicado a personas). Bueno, bondadoso; bueno, recto. "Arrímate a los buenos, serás uno de ellos, bildu adi onakin, ona izan adin" Lar. Tr. General en todas las épocas y dialectos.
    Rege handi hunen [...] aitzinean konparitu behar ukhanen dute on eta gaixto guziék personalki. Lç Adv ** 7r. Salinasgoa Konde guztien da jabe, / Gipuzkoa herrian on guztien burua. CantBret 1s. Gizon onak dei egin da / lotu eben [txakurtxoa] gidaletan. Lazarraga 1197v. Joango dira / onak nor bere kontuan; / jarriko dira / angeruakin zeruan. Ib. 1200r. Justoen eta onendako dela premioa guzis andia zeruko gloria. Ber Trat 53v. Zeruaren portaleak zabalik / idukiren ditu onak ikhustean hurbillik. EZ Man I 87. Ikhusiko duzue zer diferentzia den onaren eta gaixtoaren, Iainkoa zerbitzatzen duenaren eta zerbitzatzen eztuenaren artean. Ax 505 (V 326). Onak nekezago bat diro onkidea ezi ez gaxtoak gaxtokidea. "Un homme de bien". O Pr 362. Honak paradüsian dirate eta gaistoak ifernian. Bp I 36. [Ill-eraziko zituela] erriko andi ta txiki ta on ta gaizto guziak. Mb IArg I 121. Baña Kain gaiztoa, ta bere anaia ona izatea ezin eraman zuana. Ub 12. Gaiztoek brillatzen zuten ona preso emanik. Iraultza 111. Eta Justiziak onari saria bezela, gaiztoari edo pekatu egiten duenari [...]. Gco I 431. Ala egiten due anima zintzo eta on guziak. AA I 556. Giristino on, prestu ta debotzat atxikia. Dh 212. Emakume on asko galdu dituz onelako adiskidetasunak. Astar II 152. Emoiteko onai betiko gloriya eta deungai betiko infernua. CatLlo 92. Hunak dirate salbatü / eta gaizthuak damnatü. UskLiB 218. Neskatilla guztiz on ta garbi bat. Ur MarIl 93. Gizon on eta Jainkoaren bildurrekoak. Lard 490. Juduak beren buruak ontzat eta gañerako guziak gaiztotzat idukitzeko griña zuten. Ib. 422. Kristiñau on, zoli ta noblea. AB AmaE 278. Deungak dabilz gaur munduan / eurak nai daben moduan, / onai guztiai / [...] aldabena ostuten. Azc PB 211. Onak geran bitartean Jaungoikoak beti naiko digu. Arr GB 62. Erran zaharra da: zeha ezak ona, hobeturen duk, zeha ezak gaxtoa, txarturen duk. Arb Igand 132. On eta artezak arimako gauzetan euki daroen ardura eta zintzotasun estua. Itz Azald 153. Onak eta gaistoak juzgetzera. CatUlz 20. On itxurako [gizona] . Ag Kr 189. Gizon ori bezin on eta zintzoa. Alz Ram 53. Amaika burla egiten diyo / jende gaiztuak onari. Tx B II 87. Ta orduan berexiko dira onak alde batera, zerura, ta gaiztoak berriz beste aldera. Ir YKBiz 182n. Jende ona ta elizakoia. JAIraz Bizia 80. Mutil on, prestu eta lagunkin hartaz oroitzean! Zerb Azk 116. Gizakiak bere esku dauka on ala gaizto izan. MAtx Gazt 25. Txikia zan. Oso ona. Zenbat pazientzi artu ote zigun guri? JAzpiroz 20. Ni, asto onaren ganian, otzaran sartuta lo edar bat egiñez. Gerrika 18. Haurkinak baitira etxe hortako jende onak. Larre ArtzainE 12. Onak gailen, gaiztoak lotsagarri ikusirik azkenean, alai irtengo dira zinetik. MEIG I 124.
    azpiadiera-1.2.1
    (Con reduplicación intensiva).
    Jesusen ardirik onena edo beinzat on-ona. Mb IArg I 313. Riktrudis etxeko andre on on bat zan. Ag AL 41. Txomin Porru zintzuak eta bere emazte on-onak. Kk Ab I 67. Umetxoekin eta pekatariekin on-ona izan ziñan. ArgiDL 35. On-on-on-ona; biotzez biguña ta buruz ernea. A Alaibide Act I (ap. DRA ). Bakitt Mari Jesus, neskatilla on-ona, esangiña ta beargiña dana. Echta Jos 41. Ixan nadin euzkeldun / kistar on-ona. Enb 109. On-ona ixateko alegiñak egin beti. Otx 20. Zerutik nere ardura dezun ama on-ona. Etxde AlosT 5. Neskatxa on onetakoa, polita, guztik maite zuena. JAIraz Bizia 52. Gure San Pedro on-ona. Bilbao IpuiB 89. Agian, andre on onek biotzondoz itz egin ba lezaio bere senarrari, au onera ekarriko luke. Etxde JJ 120.
    azpiadiera-1.2.2
    (En la expr. on bat izan 'ser un buenazo').
    Zergaitik buruariñ zala jaiotzati / [...] munduak badaki; / osteruntzean on bat izan da benetan, / zorrik ez eban izten sekula dendetan; / gañera nik nekusan beti errezetan. AB AmaE 252.
    azpiadiera-1.2.3
    (Ref. a acciones, obras, costumbres, enseñanzas, etc.). "(En) buen día, buenas obras, egun onean, egite onak" Lar. "Acondicionar, instruir y formar a alguno en buenas o malas costumbres, [...] oitura onak edo gaistoak irakatsi" Ib. "Athun onak, bonnes mœurs. Iaidura onak, penchants bons" H. Tr. General en todas las épocas y dialectos.
    Obra honak ukhenen du goalardona frangoki. E 13. Berzén edifikazionetan exenplu on erakusten dutela. Lç Ins B, 7r. Egin zenbait obra on. Ax 269 (V 179). Arraberritü behar dira debozione hunak. Mst I 19, 6. Zenbait pausu on an ematea zeruan sarzeko. Mb IArg I 96. Irakurri zituban liburu on ta egin zituban orazinoiakaz [...]. JJMg BasEsc 160s. Bere erakutsi on eta amoriozko ondo esanakin asko irabazten zituen. Lard 375. Txit biotz on, espiritu aundi ta anima ederra zuala. Bv AsL 29. Lur huntako bizimolde on, zuzen eta bakezkoarentzat. Arb Igand 66. Oitura on eta santua. Itz Azald 99. Otoitz eta gañerako egite on guztiak. KIkV 39. Euzkerak eta oitura onak / artu dagijan indarra. Enb 149. Bide onari eutsi zaiogun / eta txarretik aldegin. Basarri (in Uzt Noiz 14). Sendimendu on aberats hori / nehoiz ez ditaike higa! Xa EzinB 123.
    azpiadiera-1.2.3.1
    (Con reduplicación intensiva).
    Bizi-era on on bat / osoro yarraitu. Zav Fab, RIEV 1909, 38. Badira gure baserrietako zenbait neska erabat argitu ta emakumetu diran etxe on-onak. MAtx Gazt 81.
    azpiadiera-1.3
    3. (En expr. vocativas). "Bon, term affectueux. Ene haur ona, zer diozu, mon bon enfant, ma bonne enfant, que dites-vous?" H.
    Jende honak, bihotza daut bethi ere nigarrez. E 165. Nondik zatoz gizon hona, orla zeurori bakarrik. Ber Trat 113r. Jende onak, othoi, entzun / zatzue gure hitzak. EZ Noel 33 (v. tbn. jende, -te (h)onak en Ax 330 (V 219), AstLas 10, Cb EBO 42, Echag 96, ChantP 198 y Jnn SBi 73; jende, -te hunak en O Po 19, AstLas 12, Xarlem 1066 y Etch 138). Pilotariari ta berze ofizierer zereien erran: Ene adiskide honak [...]. Egiat 160. Gizon ona, esaidazuz opizialen izenak. Mg PAb 133. Emeti ezaututen da, neure entzula onak [...]. fB Ic I 9. Ea, bada, euskaldun onak, / Frantzes ta españar danak [...]. AB AmaE 147. Sar zaitezte, jaun onak. Ongi etorri! HU Zez 171. Nere Iñaxio onak, ez du egunik uts egin ni ikusi gabe atzo artean. Ill Testim 16s. Urre barr'ori nun dezu bada, / nere baserritar ona? Tx B I 151. Donamaritar onak, zuetan dut itxaropen. Or Mi 150. Aurrera, aurrera, adiskide onak. Alz Ram 116. Eztakizu, irakurle on [...] nun dagoan? Erkiag Arran 183. Nere mariñel ona / heda zak heda bela. Balad 138 (v. tbn. 139). Esan nai nuke, zestuar onak, / nola portatu zeraten. Uzt Noiz 16. Haurride onak, zuen arterat etorria bainaiz pozez. (In Xa Odol 335). Ene adixkide hunak, [...]. Casve SGrazi 114. Eta hau sinetsiko dautazuia zuk, irakurle ona? Larre ArtzainE 293.
    azpiadiera-1.4
    4. (Lar, Añ, H). (Ref. a la cantidad o tamaño). Bueno, grande, abundante. "Ordi ona, buena, gran borracha" Lar (s.v. bordiana). "Vinolento, [...] edale ona, edalari ona" Añ. "Ordu erdi on bat egon ginen elgarrekin, [...]. Zathi on bat ukhan nuen ene aldetik, [...]. Ukhaldi on bat hartu du, [...]" H. Tr. Documentado ya desde Leiçarraga en autores de todas las épocas y dialectos.
    Diru soma ona eman ziezén jendarmesei. Lç Mt 28, 12 (He, TB, Dv handi, Ker diru pillo ederra). Emazue eta emanen zaizue: neurri ona, galkhatua [...] eta mukurru doana. Lç Lc 6, 38 (He, TB, Oteiza, Dv, Brunet, Or, Ol, Leon, Ker on(a); IBk zabala eta betea, IBe betea). Artuko deut koipe ona, / denporatan el banadi. Lazarraga 1190r. Edale on batzuek bilhatzeintuzte bianda gaziak egarriaren pizteko. Ax 553 (V 354). Erraturik dijoanari reprensio ona ematea. OA 100. Kaltxapotak emon leizke bokadu on bategaiti. Acto 308. Eskatu zion [...] diru zati on bat. Mb IArg II 270. Duzun, arren, kuraie on. He Gudu 100 (v. tbn. koraje onian en Ud 99 y Tx B III 130). Eman zion zurra on bat. AA II 93. Enzun arreta onarekin, nere Kristaua. Ib. 209. Irabazi ona ateraten dabeela. Astar II 59. Afaldu eta gero / trago onak eran. Echag 151. Ondorengo [urte] bietan olo zartaratxo onak biltzen dituztelako. Izt C 30. Ase on bat baita haren mamiez egin-gura. Gy 66. Emazu kasola batian burra puxka on bat freskua. ECocin 18. Eman kullera on bat irin. Ib. 19. Su on bat bereala eginda, leortzen eta berotzen ipiñi zituzten. Lard 528s (v. tbn. en contexto similar Tt Onsa 102 su hon bat). Bidearen egiten laguntzeko, amoina on bat. Laph 92. Esanaldi latzakin arpegira eman eta errieta onak egiten. Aran SIgn 37. Jatxi zazu goiko aga orretatik lukainka on bat eta emaiezu gabon-zale oiei. Zab Gabon 44. Alako baten Orlandok emon eutsan bat ona, / Leongoari esku biakaz ezkuduan. AB AmaE 452. Kozk ona egiñ ziyon bada! Sor Bar 69. [Zubek ere] sartzen dituzute ziri onak. Ib. 46. Eta gabaren parte on bat ere hari zen hala-hala. Jnn SBi 93. Bazuelarik ordukotz urthe multzu on bat bizi zela. Ib. 94. Horrela egotu zirenean aphur on bat [...]. Ib. 116. Talan egotaldi on bat egin da gero. A BeinB 86. Egünak eta gaiaren pharte hon bat igaraiten zütielarik lanian. Ip Hil 69. Izialdura bat ona izan zuten. HU Zez 14. Abokatak esku-zarta onik ukan du bereak erran dituenean. Ib. 135. Nigar onik egin dute zenbeitek; eta madarizione onik aurdiki. Ib. 168. Aupada ona egin dabe / Ondarroakoak. Azc PB 230.
    ( s. XX.) Jendeari kastigu on bat emateko. Goñi 71. Arkitzen garelaik nezesidade, tentazio edo peligro-on batian. CatUlz 12. Senar-emazteok artu eben dirutxo ona: ordainddu ebezan eukezan zor apurtxoak. Echta Jos 25. Trago on bat egiñaz. Iraola 132. Eman zegiola manduari astiñaldi on bat makillaz. Urruz Zer 48. Kuidado ona zeukan jendiak / kreduak errezatzeko. Noe 75. Tori drago bat ona, amigo! Barb Sup 130. Berak albokoai ukabilkada onak emoten eutsezan. Or Tormes 113. Atsuak egin eutson dangada on bat edontziko ardauari. Kk Ab II 22. Inharros aldi bat ona emaiten diote, bainan portaleak xutik gelditu ziren. Barb Leg 130. Txanton Pipirri emen dago / limosna on bat balego. (Canc. pop. in Or Eus 110). Pozik egingo nikan berriketaldi on bat irekin. Lek EunD 18. Petral ona, seme bakarra aita bateri kentzen diona. ABar Goi 71. Baziran Errusin be bazter onaren jabe ziran baserritar aberatsak. Eguzk GizAuz 132. Neke onak artu dituk neregatik! Or QA 49. Bide phuska hun bat egin unduan. Mde Pr 125. Garbitualdi on bat egin. Etxde JJ 151. Baietz neuk ikara on bat sartu! Bilbao IpuiB 179. Eperdi-berotze on bat. Ib. 254. Apetitu ona eukan gero mutillak! Ib. 204. Peru Antonek apetitu ona ekarran da. Ib. 190. Eta dena ez bada, parte on bat bederen emanen deat. Larz Iru 100. Senarrari ziri on bat sartzeko. Etxba Ibilt 457. Fumatzaille itsua, / txurrutlari ona. And AUzta 143. Erasia bat ona. Ardoy SFran 298. Ari dio emaiten euskarari zafraldi bat ona. Xa Odol 240. Kolpe on bat eman zion. Berron Kijote 55. Ardu burrat bat hunik hari gaiña ezar. Casve SGrazi 46. [Liburu honek] orraztaldi on bat eraman zezakeen argitara baino lehen. MEIG III 46.
    sense-2
    II. (Sust.).
    azpiadiera-2.1
    1. (gral.; SP, Lar, Aq, Izt 49v, Dv, H, A Apend (que cita msOch)). Ref.: A; Lh; Elexp Berg.
     Bien, cosa buena; provecho, beneficio, ventaja; bienestar, felicidad. "(No hay) mal que por bien no venga, ezta gaitzik onik eztakarrenik" Lar. "(Por eso) de mí, de ti, de aquél no tendremos cosa buena, nigandik, zugandik [...] eztegu onik izango" Ib. "Bataren gaitzaz besteak ona, lo que es malo para uno, suele ser proficuo para otros" Aq (pág.) 63. "Bakhotxak bere ona bilhatzen du, chacun cherche son propre bien. Ez dakizu non den zure ona, vous ne savez pas où est votre bien. [...] Zer on uste duzu hortarik? quel bien ou quel avantage espérez-vous de là?" Dv. "Lurreko onen bilha dabilana zerukoen ihes dabila, . les biens de la terre [...]. Urtheko onak ez ditu urthekotzat aski, les revenus de l'année ne lui suffisent pas dans l'année. Aurthen mahastiek emanen duten onetarik pagatuko dut zure alderako zorrak, [...] du produit des vignes" Ib. (s.v. onak). "Bon, bonne qualité. Onik ere badu, il a aussi du bon" H. "Gorphutzeko eta arimako onak Jainkoaren eskutik dauzkagu, c'est de la main de Dieu que nous tenons les biens du corps et de l'âme; [...] Bakhotxak bere ona bilhatzen du, chacun cherche son bien-être" Lh. "Onak, los favores (msOch)" A Apend. v. infra ONAGATIK, ONEAN, ONERAKO. Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.
    Zu baitzira grazia ororen ama [...] / berthute eta hon guzien tesorera handia. E 75. Ene etsaiak galdu ustian ene hona egin dik. [...] / Gaitza nola hona ere iauginen da bertarik. Ib. 239s. Alegera zaitezte ene onaz. Lç Phil 2, 18. Fede hunetarik zer on ethorten zaiku? Lç Ins C, 8v. Hipokrisia gabe, batak berzearen ona prokura dezagun. Lç Ins D, 7r. Ezkarazbako etsea, ta andra lotsagea, ta ipirdiko putza, gustia onez utsa. "Todo vacío de bien". RS 469. Bataren gaitzaz besteak ona. "Nunca viene mal que no sea para bien". Ech 41v (TAV 3.3.1, 172). Lur belzak ekharzen du bihi eta bertze onik asko, eta xuria ezta on. Volt 136. Duzun beraz laudorio zuk ere gureganik, / hainberze on dugunean guk ere zureganik. EZ Man I 34. [Iauna, zuk manatzen nauzu] neure gaitzetsleak maitatzera; gaitzaren orde ona emaitera. Harb 242. Badakit gaitzik pairatu gabe onik eztela gozatzen. Ib. 248. [Obra on hek] balio dute munduko on tenporalen erdiesteko. Ax 543 (V 349). Bat bederak bizi huntan, / hanbat on eziñ duke / nola hillen lekhuetan, / gerthatzeaz baituke. Arg DevB 166. Ona bere gaitzareki. "Il faut recevoir le bien avec son mal". O Pr 361. Zer ere gure baitan onik baita, eztela gureganik. SP Phil 205. [Parabisua,] hik duk hire on ederrez / ene bihotza xarmatu. Gç 169. --Eskümükatiek zer hon galzen die? --1. Elizan sartzia. 2. [...]. Bp I 115. Beste bideren batez arzetik ez genuke on andirik aterako. Mb IArg I 372. Konsidera tzatzu hartarik heldu diren on eta abantaill handiak. He Gudu 149. Zer on dukegu igurikitzeko Isairen semeaganik? Lg I 340. Jaungoikoa galtzea, zuretzat on guzia galtzea da. Cb Eg II 129. Eneganik ahalaz, gaitz guziak urruntzen ditut, on guziak eneganatzen ditut. Brtc 208. Indüljenzia, pribilejio eta hun espiritüal orotan. Mercy 25. Gure ona eta bakea gatik / buruzagi eman tik lurrean. Iraultza 16.
    Gizonak daben on guztija, Jangoikuak emona dau. Mg PAb 178. Eta nork esan zenbat on edo probetxo atera oi duen [...] onekin? Mg CC 165. Zeinbat on ekarri daikian liburutxu oneek, ez da erraz esatia. Mg CO 294. Zenbat on ta mesede izan du nik itoaz anbeste sagu? VMg 38. Jaunaren onrari eta animaren onari dagozkan gauzak. AA I 611. Zer on eta zer protxu emango du? AA II 69. Orregatik dio Eskritura Santak: onraz betea egon zan bitartean, etzuala ezagutu gizonak bere ona. Ib. 130. Nola da ifernua gaitz guzien bilduma, onik batere gabea. Dh 180. Jaidura hekiei jarraikiz [...] kausituko dugula gure ona, gure dohatsutasuna. Ib. 190. Alkanzadu bere ginaikez gorputzeko onak; zelakuak dirian, bizitzia, osasuna, janarija [...]. Astar II 213. On ekarri bearrean / buruari, kaltepean / parau dituez buruak. Zav Fab RIEV 1907, 97. Onik ezingo / bategana, / baoa ona / eskatzera, / Nok dok errua / ezpada euk? Ib. 96. -Zer da enbidia? --Berzeren onaren [...] ezin sufritua. CatB 77 (OA 98, Brtc 62, CatJauf 91 -ren onaz, Iraz 42, CatBurg 40, Añ CatAN 58, CatLuz 25, CatBus 34, CatR y CatSal 63, CatAe 62, Legaz 48 -ren onaren). Salbatzaileak emaiten daukun lehen ona da bere doktrina. Jaur 140. Bizkaijaren ona, aurrerapen eta lokabetasubak. "El bien, la prosperidad y las franquicias". (1846) BBatzarN 165. Sagasti jabeen gutiziak kaltarkitu ez dezan sagardo edarira jarriak dauden guztien ona. Izt C 137. Arritu ziñan joan den egunean zenbat on aberetxo batzuei zor diotegun ikustean. It Dial 26 (Dv on, Ip hun; Ur mesede). [Monarka handiak] bihotzean behar dute / garraiatu bethiere / [...] on komunaren zeloa. Gy 292. [Aphezek] arthaldearen ona, bere on daukate. Hb Esk 197. Ongi egiten bada [...] laster ageriko da zein on handia duen hartu. Dv Lab 333. Agian haren solhasek zerbait on ekharriko zutela. Laph 73. On andia litzake [...] alkar billatu ta irakastea. Aran SIgn 209. Salbazaliak kontseillatzen gütü lürreko hun güzier ükho egitera? CatS 60. Büztanobi gaztia, / ene anaie maitia: / hitzaz hunik ezpalinbada / ene semia juan da. (Cantar de Bereterretxe). ChantP 214. Astoak eziñ iruntsi eban / txarri gizen baten ona, / [...]: lanik baperez, lo eta jolas. AB AmaE 207. Saia zaite on egiazko bat, edertasun egiazko bat, betiko on [...] bat [...] [gorputzari] zeruan ematera. Arr May 30. Maria txit santagandik artu zituen on eta mesede arrigarriak. Ib. 151. Iñor badago emen, / onaren zalia, / badakit ostatu bat, / askozaz obia. Sor AuOst 102. Erlisionea eta hari darraizkon on guziak. HU Zez 105. Ez zuten eta gogoan gure ona baizik. Ib. 155. Jendiari oiuka etorkizun on baten adia ematen, itz oekin, pakia eta ona, pakia eta ona. Bv AsL 22. Zein gurasok eztau nai bere seme-alaben ona? Ag AL 142. On denporazkoak edo mundukoak. Itz Azald 57.
    [Canada eta Etats-Unisak] eskuz esku zabiltzak; baten ona bertzearen on; urte xarrek biak hunkitzen. JE Bur 118. On andija etorriko yako ortik. Kk Ab I 86. Otoitzaren onaz ta bearraz. Inza Azalp 122. Jainko Jaunari gaudela [...] onean eta gaitzean, atsegin alditan nola biozminetan. FIr 133. Asko gaiztorik ikasteko eztute izan, egia, abagunerik. Baña, ikasi al dute, ostera, askorik on? Ldi IL 53. Irakurriaren irakurriz itsatsiko bait-zaizu oarkabean onik asko. Markiegi (in Ldi IL 12). Aloger orrek sendiei on baño kalte geiago ekarriko leuskioela. Eguzk GizAuz 176. Erriaren osasunari eta bizibideari on aundia opatuaz. EAEg 19-1-1937, 843. [Jainkoak] onak eta zorionak igortzen dituen bezala, zertako ez ditu gaitzak eta zorigaitzak igorriko? Zerb IxtS 32. Beti nere onari begira dabil. NEtx Antz 40. Arbolak, on asko ekartzen digu guziori. Munita 105. Zuaitz onek ere baditu bere onak. Ogei ta bost metro luzatzen da. Ib. 90. Bixentari zer on etorri zezaiokean berri aiek jakinda? JAIraz Bizia 104. Bakotxak bere onari begiratu oi deutsa. Erkiag BatB 66. Zenbat on dituen zuzen izateak esan bageneza [...]. Zait Plat 140. Erriaren ona / nai bait degu. Lab SuEm 166. Geure onaren billa bagabiltz. Olea 143. Zubeltzuk ere onak da txarrak, / danak zitun ikusiak, / alaxen ere pazientzian / pasako zitun guziak. Uzt Sas 128. Etzuen gure osagarriak ere onik hartu gu horrela ibiltzean. Xa Odol 47. Eziñ bait-ditezke ona naiz txarra betirakoak izan. Berron Kijote 203. Erriari ainbat on ekarriko eutsan kaia egokitzeagaz. Etxabu Kontu 61. Erran behar dut ene bizi guziko ona hortik partitu zela. Etchebarne 87. Zein da gure helburua? Geure buruaren atsegina ala euskararen ona eta bizia? MIH 78. Ondorengoa [izan zen] bai, aitzindariaren onak hobetu zituena gramatika aldetik. Ib. 381. Foruen on eta gaitzak ezin dira [...] bere bakarrean hartu. MEIG VI 70.
    v. tbn. ReinEusk 125 (Pamplona, 1612). Harb 143. Arg DevB 130. Ch I 7,1. Lar Cor 300. Mih 59. Ub 124. LE Prog 110. MarIl 54. Jaur 371. CatLlo 88. Oxald in AstLas 74. Zby RIEV 1908, 84. Urruz Urz 56. Arb Igand 200. Jnn SBi 132. AzpPr 120. CatUlz 5. ForuAB 105. ArgiDL 7. Muj PAm 55. Ox 42. Enb 61. Anab Usauri 13. Otx 79. Ldi IL 78. Ir YKBiz 280. ABar Goi 70. TAg Uzt 160. SMitx Aranz 96. Larz Senper 24. Gazt MusIx 109. BEnb NereA 183. Basarri 131. Lf in Zait Plat XVIII. Vill Jaink 177. JEtchep 61. Etxba Ibilt 479. Ataño TxanKan 34. Larre ArtzainE 72. Albeniz 60. Hon: FPrS 19. Tt Onsa 103. Arch Fab 223. Hun: Mst III 54, 2. CatLan 161. Xarlem 1243. UskLiB 51. Etch 604.
    azpiadiera-2.1.1
    Itz aiek irakurten zituanai, aietatik on ateratzeko asmuarekin, ematen zien gañera zeruko bendizio au. Bv AsL 112.
    azpiadiera-2.1.2
    Negar-erri onetan / eztakienak nekeen berri, / on-berririk eztaki. "Quien no sabe de penas [...] no sabe de buenas". Gazt MusIx 163.
    azpiadiera-2.1.3
    (En las expresiones onik ez izan y, menos frec., eduki, egon..., 'no tener, haber... paz, sosiego, satisfacción (hasta, sino...)'). "Ez du onik gaizki egiten baizik, il ne se plaît qu'à faire du mal. [...] Zu hemendik jauzarazi arteo ez du onik izanen, il ne respirera qu'il ne vous ait chassé [...]. Ez dio onik utziko dituenak khendu arteo, il ne lui laissera pas de repos qu'il ne l'ait dépouillé [...]. Ez du onik harekin baizen, il n'est content qu'avec lui. Ez du nihon onik, il n'est content, tranquille nulle part. Adin baterat geroz, ez da gizonarentzat onik, [...] il n'y a pas de jouissance pour l'homme. [...] Hori jakin zuenetik, nihon etzuen onik, [...] il n'eut aucun repos" Dv. "Bon, repos, contentement, satisfaction. Onik eztu izanen bere xedera heldu artino, [...]" H. "Pastel hoixe jan arteko onik eztu" ZestErret. Cf. Uzt Noiz 83: Sosegu onik ez nedukan nik / zuek ikusi artian.
    Nola andraen bildur zara, / aek baga onik ez badozu? Lazarraga 1175r. Eta badirudi eztuela onik, beregana dezakeien arteiño. Ax 555 (V 355). Bitartean eztugu onik, anarteraiño geure buruak zordun dadutzagu. 'No estamos tranquilos'. Ib. 226 (V 150). Eztinat hunik, / hireki ezpaniz, Argia. O Po 9. [Herioak] natura humanoa oro arras akhaba, ruina [...] eta atarra artino, eztu honik ukhenen. Tt Onsa 138. Farisauek eta legeko doktorek etzuten nihon onik non etzioten Salbatzailleari yazartzen. Lg II 237 (v. tbn. 91). Ala bizitu ze Kain madarikaturik... sosegurik ta onik gabe mundua il arteo. (158). LE-Ir. Bethi harenganat lehia, harekin baizen onik ez. Dh 75. Ez dauka onik: / ez yan, ez edan daike, / eta ez lorik. Zav Fab, RIEV 1907, 531. Etzuen hark onik ukhan, / non etzuen aizpa bertze aldera eraman. Gy 230. Au berekin zuten artean, aientzat onik etzegoala, erabaki zuten. Lard 152. Angelesa barneko minek iresten hari dute, bi sinhestetan da, eta biek dirauteino, ez duke onik. Hb Egia 118. Bizkitartean yeneral Bertrand zare, onik ezduzuna zure haurrekin baizen! Ib. 94. Hein baterat geroz, gizonak ezdu onik, ezditeke yeki, ez ibil, ez xutik egon. Ib. 62. Onik nihon ez dukete nere begiek, nere herri dohatuko atheak zabaltzen ikusi arteo. Dv LEd 114s (Cb Eg II 58 nere begiai atsedenik ez diet emango). Alaba ikusi bagetanik, / amak izango ez luke onik. Bil 79. Eta kulpagabe norbait hiltzen duenak, sosegu eta onik sekulan arkituko eztu. Arr GB 36. Bainan onik ez zuen liburutan eta othoitzen baizik. Laph 23. Nere bihotzak eztu onik, non ezten zurekin zure zeruko lorian. Jnn SBi 140. Heldu baitzeiezte [...] laguntzaren eske, ez dute onik ukaiten heien alderat beren burua ondarra buluzi artio. JE Bur 106. Lorik ez dut egin batere, gau huntan. [...] Jo eskuin, jo ezker, nihun ez onik. Barb Sup 18. Geroztik ez zuan onik / ez etxe t'ez lanean... / bera ere, ai... naigabez. Jaukol Biozk 16. [Zu] atzaparretan txetu, apurtu arte ez daukat onik. Alz Burr 22. Eztute onik asarretu ta / purrukatzen ez badira. Tx B II 67. Etzuen onik bere Zumaia maitean baizik. JE Ber 77. Ura sendaturik ikusi arte etzuen onik izan. Ir YKBiz 267n. Baiñan aren ibillerak etzuten onik ni alboan eukita eta zapuztu egin niñun. Etxde JJ 246. Etzuten onik izan gu andik / bialdu giñun artian. Uzt Sas 251. Aiek gure sukaldera bildu bitarteko onik ez nin eduki. Ataño TxanKan 185. Ill ala bizi, / onik ez dudala etsita egonik [...]. "Y porque nunca esperé buen suceso en la muerte ni en la vida". Berron Kijote 157. Zuei, ni hil arteko onik izan ez zenutenoi [eskeintzen dizuet liburu hau] . PPer Harrip 21. Errealitate [...] absurdo horretara ekarri arteko onik ez dute izaten. Ib. 70. Zekenak hunik eztu, barreiazaliak eztuke. EZBB II 139. Geiago ez nuan onik izan. Zer egin bear nuan? Etxera alde. Albeniz 99.
    azpiadiera-2.1.4
    (Con verbos como esan, erran, aditu..., '(hablar...) bien, favorablemente (de alguien o algo)'). "Ez du zutaz onik baizik erran, il n'a dit que du bien de vous" Dv.
    Ezta erran behar deus haren kontre, oro hon baizi. Tt Onsa (ed. RIEV 1909) 165. Ardüra ihurk sinhesten eta erraiten dü ehikiago gaizkia eziez huna besterentako. Mst I 4, 1 (Ip huna; Ch ungia). Ez du kasorik egiten [...] berari ongi nai dioten gizonak esaten dioten onaz. Mb IArg I 82. Zutaz erran zaizkidan / on guziak / finki dagozkat nik gogoan / ezarriak. Monho 88. Sinistuten dau beragaitik esaten dan ona eta ez ain laster dinuen txarra. Astar II 181. Ilkhi gaiten Uztaiztik hainitz on erranik, / herri hori liteke Laphurdin maitenik. Hb Esk 114. Kondesagatik ona besterik aditzen etzuela. Arr GB 93. Egundaino nehork ez duela harentzat onik baizik erran ahal izan. HU Aurp 112. Onik diokezunean ere, egonarriz entzungo dizut. 'Cuando vengas a hablarme bien de mí'. Zait Sof 38. Zer on erran ditaike horrelako aitez? Xa Odol 341.
    azpiadiera-2.1.5
    (En contraposición a una enfermedad, dolencia... ).
    Alabainan gaitza duenak ona nahi! Astiak erraten diote azienda eri dutela eta badioaz etxerat. Hb Egia 72. Eri denak nonbeitik ona nahi du. HU Zez 73. Baña arrazkero Izar-en osasunak etzuan onik. [...] neskatillaren osasun galdua ikusita [...]. NEtx Antz 158.
    azpiadiera-2.1.6
    (Sentidos próximos a 'honor, honra, integridad...').
    Nori bere hon edo ohoriaren begiratzeko edo galdü dianian bühür eraziteko. Bp I 114. Neskato bati bere ona galarazi baitzeraukan, eta [...] bere bekhatuaren estaltzeagatik, ura behera egotzi baitzuen. 'Le hizo perder su integridad'. Ax 353 (V 234). Nola eztuk bihotz guziaz aborrituko hire Jainkoaren loriaren eta hire onaren etsai madarikatu hura? Dh 202 (ref. al diablo). Ezpatüzü [...] arraparatzen proximüari hunian, ariman eta uhurian egin deitzozün ogen mortalak [...]. UskLiB 88. Eskualdunen ona eta ohorea bilhatzen duten gizon argitu guziek diote, Eskualdunak behar lukeela bethi egon eta agertu Eskualdun, utzi gabe galtzerat bere aztura [...] zaharrak. Zby RIEV 1908, 84. Eüskal Herria ordian / ta Urdatx zuazan batetan, [...] // Ber ürhatsetan ditiela, / bizi alkhartarzünian, / thonatürik izan gabe, / garbiki beren hunian. Casve SGrazi 166.
    azpiadiera-2.2
    2. (gral.; Lcc, Lar, Dv, H), hun (S). Ref.: A (on, hun); Lh.
     (Sing. y pl.). Bienes, hacienda. "Bienes de fortuna, fortunean onak" Lcc. "Bienes divisibles, on berezigarriak" Lar ( H). "Abonado en hacienda, [...] onik asko duena" Ib. "Bienes muebles, on errobageak" Ib. "Bienes inmuebles, on errotuak" Ib. ( H). "On ageriak, biens au soleil (qui son manifestes). On ethorkizkoa, biens d'héritage (de naissance). On irabaziak, acquêts (biens gagnés). On eskukoak, biens libres (qu'on a à la main)" H. v. ondasun, ontasun. Tr. Bien documentado al Norte en autores de los ss. XVI y XVII; posteriormente se encuentra en Chourio, Haraneder (Gudu 73), CatLan, FrantzesB (II 9), CatLuz y en autores suletinos. Al Sur se documenta en la Elegía de Juan de Amendux, en fray Bartolomé y Orixe.
    Zer ere hon baituzuie oro dira eniak / gorpuz eta hon guziak baietare arimak. E 65. Hemen natza orzirik [...], honak eta ho[n]rak bertan mu[n]duak edekirik. Amendux 1ss. Sal itzazue zuen onak, eta eman itzazue elemosinatan. Lç Lc 12, 33 (He, TB ditutzuenak). On handiak zituen. Lç Mt 19, 22 (BiblE ondasun handiak). Berzeren onaren gureganatzeko moien gaixto guzia defendatzen drauku [zortzigarren manamenduak] . Lç Ins D, 7r (v. tbn. en contexto similar Mat 115 bertzeren onik, CatLan 14 besteren hunik, CatLuz 6 bertzeren onaren, CatS 50 besteren huna). Nitzaz eta ene onez osoki plazer dozuna egin dirokezula. "De mi persona y hacienda". Volt 174s. [Jesu Kristok] munduan den on guztia / duelarik eskuko, / heiatxo bat iauregitzat / hautatu du sortzeko. EZ Noel 52. Goseak bethetzen ditu / munduko ontasunez / eta aberats gaixtoak / gabetzen bere onez. EZ Eliç 269s. Aberats zara, on handiak ditutzu. Ax 235 (V 157). Berak bere eskuz partitu zituen bere onak probetara. Ib. 239 (V 160). Paga ahal dezakezula, pagatu gabe, iabearen borondatearen kontra, onaren edukitzea, bekhatu da. 'Retener la cosa sin pagar'. Ib. 243 (V 163). Et' eztezala desea / nehoren [...] / alhor, motil, neskatoa, / idi ez on gainerakoa. O Po 54 (ref. al décimo mandamiento). Hobe da on guti eta izan kito, eziez on tusto eta zorrez itho. O Pr 245. Orritsetan du erhoak ona gastatzen. "[Il] dissipe son bien". Ib. 661. Iainkoaren onetan da jende haren primeza eta ene egoitza da sainduen bethetasunean. Hm 70. Neure honak oro emanik ere paubren entertenitzeko [...]. Tt Arima 113. Nahi badu nehork amoina den hon eta meritorio, bere hon propitik egin behar du eta ez bertzerenetik. Ib. 100. Baina hon haren akisizionia bada iniustoa eta deshonesta [...], hala nola simoniaz irabazi diren honak [...]. Ib. 101. Aberatsek axuri bat ohereskatzen zien; hon güti zienek bi urxapal. Bp II 104. Ni naiz zure zerbitzarietan den mendreena eta on guziez gabetuena. "Pauperrimus". Ch III 3, 6. Eztü pherestatüren ihuri-ere [...] Konfrariaren diren gaizetarik edo hunetarik batere. Mercy 41. Thürkek beren honen detxema die prauer emaiten. Egiat 267. Eztük ükhenen / graziarik bathere, / espadütük errendatzen elizetan / üsürpatü hunak heben. Xarlem 1341. Batak daukan gauzia bijak daukee. Bataren onak, bijeenak dira. fB Ic II 207. Adio arren ene hunak bai eta uhuriak, / askazi, adixkide, haurrak eta bestiak. Etch 150. Madama zü zirade hun handi düzüna. 'Grande propriétaire'. Ib. 566. Aita Jinkuk deithürik, haren huna beinin. Ib. 188. Lotsaekilan ziren / bere honaz gozatzen. "De leurs biens". Arch Fab 140. Nurk bere ahalaren arau, bere hunetarik prauber eman behar dü. CatS 50. Urrerik, zillarrik edo beste on aldakorrik [...] ez baitzun eskatzen. Or Aitork 116. Hon:. FPrS 26.
    v. tbn. (Pl.): Harb 432. Gy 320. Hon: FPrS 26. Hun: UskLiB 87.
    azpiadiera-2.3
    3. (Lar, Añ).
    (El) bien, lo que es moralmente bueno. "Bien, el bien, ona, ontasuna, ongia" Lar. "(El) sumo bien, onik goiena" Ib. "Onean iraun, perseverar en bien o bondad" Añ (s.v. bien). "Onerat ezin ekharri du, il n'a pu le ramener au bien" Dv. "Onera emana, qui est porté au bien, à la bonté" H. Cf. FGN l. V, t. II, c. VII, p. 98 (TAV 2. 2. 13, 55): "El qui iura de ferme al prendedor que nunqua li faga mal ni embargo en el cuerpo ni en sus cosas por esta enemiztad, don dize el navarro ones berme [= 'fiador respecto al bien, o fianza del acusado']". v. infra ONERA BIHURTU. Tr. Documentado al Norte en autores de los ss. XVI, XVII y XVIII, en MarIl (98) y Oxobi (70); al Sur se encuentra desde mediados del s. XVIII.
    Onaren eta gaitzaren beretzeko. Lç He 5, 14 (He, Ol, IBk, IBe ona; TB ongia, Dv on-gaitzak, Ker oitura ona). Ezen nahia bada nitan, baina onaren konplitzea, eztut erideiten. Lç Rom 7, 18 (He ungia). Haren ordenantzak dire / garbiak eta onak, / zeñek baitituzte onera, / erakhartzen gizonak. EZ Eliç 374. Borondatea onera eta gaixtora libre, bietara iokatzen. Ax 455 (V 296). Egiaz badute guziek onaren desira, eta [...] obretan erakusten dute zerbait onik nahiz hari direla. SP Imit III 54, 1 (Ch ungia, Mst gaiza huna). Onera sorturikako bihotzak eztire trikatzen ohoreen graduetako nahaskerietan. SP Phil 202 (He 204 gizon ongi sorthuak). Gaitzari ihes egiteko eta honari iarraikiteko. Bp I 138. Izanen zarete Jainkoak bezala, ezagutzen tutzuelarikan ona eta gaitza. ES 175. Eziñ onean luzero iraunen du eta lauster eroriko da deabruaren artetarat. Ch I 24, 7 (Ol onbidean, Leon ongian). On eta gaitzaren zientziaren [arbola] . Urt Gen 2, 9 (It Fab 216 gaitza eta onaren arbola, Itz Azald 28 onaren eta txarraren arbola, Ol on ta gaitzaren, Ker onaren ta txarraren). Hantik düzü nitan hunaren nahia. Mst III 55, 3 (Ch ungiaren egiteko nahia, Ip untsaren nahia). Beraurtan zen bezanbat egin zian besten hunialat erakharteko. Ib. 36,2. Onaren bideak bide gogorrak eta aldapak dira. Mb IArg I 81. Gaitzetik iges egin ta onari jarraitzeko. Cb EBO 56. Irauten duanak onean azkeneraño, salbatuko da. Mg CC 184 (v. tbn. en contexto similar Astar II 97 onian geratu). Gatxera makurturik dagoan legez, onera baño, prestago doa gatxera. Añ LoraS 22. Eta gaitzaren ta onaren ezagueran sartua bada [aurra] emango zaio komunioa. AA I 487. Bekatuarekin anima gelditzen dala onerako nagia. Ib. 405. Ama ezazue ona edo obra onak egitea. AA III 508. Jangoikuak leleengotik itxi zituban gizonaren borondatian ona ta txaarra. JJMg BasEsc 151 (v. tbn. 31). Zoriyonekoak onaren gose ta egarri dirianak. CatLlo 85. Emongo deustala onian irauteko grazia. CatBus 54. Deabruaren semea! Onaren etsaia! Lard 506 (v. tbn. 2). Gaitzerako pronto ta / onerako alper. Ud 112. On guziaren etsaiak [...] donzellari eraso zion. Arr May 155.
    ( s. XX.) Onera biurtuak amaibakoak ziran. Belaus Andoni 11. Zirikatzen digu aragiak. Aurrena onetik atzeraziz ta bigarrena gaiztora makurtuz. Inza Azalp 149. Baldin beren liburu, eskola eta tenpluetan onaren berri ez badute ikasten [...]. Mde Pr 140. Nondik da beraz nik gaitza nai ta ona ez nai ukaitea, mereziz zigorra ukaiteko? Or Aitork 157. Gizonaren baitan onerako ta txarrerako gogakizunen borroka latza sortzen da. Etxde JJ 209s. [Abadia] ona ta txarraren ejenpluak ipintzen asi zanian [...]. SM Zirik 44. Moral onek xede bati buruz zuzentzen ditu gizonaren egitadeak. Xede oni, ona edo ongia deitzen diogu. Vill Jaink 75. Onerako ditudan joerak. Ib. 85. Onaren eta gaitzaren ideia. Ib. 74. Jainkoaren laguntzaz egiaren eta onaren jabe izan ditezke. MAtx Gazt 87. Gaztetxo, pekaturik gabe onean iraun nai badezu [...]. Ib. 100. Itzal utsezko on aizun jarraile. "Sigue la vana sombra, el bien fingido". Gazt MusIx 105. Onaren bide zuzenetik etzala [...] inoiz ere zearkatzen. Zait Plat 8. Anima egoki bat arkitzen ba du [...] erein bitza argan on-aziak. Or (in Zait Plat 155). Badirudi onean urteak joan ahala galtzen ari dela [Nikanor], baina gaiztakeriaren bideetan aurrerakada larririk egin gabe. MEIG III 92. Borroka [...] on eta gaizkiaren artekoa zelakoan nengoen. MEIG IX 96.
    v. tbn. LE Prog 116. Ub 8. Gco II 25. fB Ic III 328. Zink Crit 45. Ldi BB 80. Hon: FPrS 19.
    azpiadiera-2.4
    4. Bondad. "Bondad de Dios, Jainkoaren ona; por la bondad de Dios, Jainkoaren onez" Lar (cf. infra ONEZ (f)). "Dios es un abismo de bondad, Jainkoa da ontasunaren, on guzien leize bat" Ib. (s.v. abismo).
    Bere oneen andiak. "La gran bondad suya". Cap 28. Beste oriek ere galdu dutela zuten on piska ta egin dirala orien ibiller arin ta makur galdukoak. Mb IArg I 164. Ontasun zuk pensatu al ori guzia, gure Jaungoikoaren Ontasun ta Aunditasunaren aldean ezer ez dala [...]. Ta nere Jaun orren guztizko Ona nik ofenditu det. Cb Eg II 32 (Dv LEd 69 guzizko ona). [Jauna] Bere ónak eta jústoak suplibéz ene falta, libre atranádien. LE Ong 119r. Yágo ta yágo dá Jangoikoaren óna, ta amóre digúna. Ib. 84v. Ona bethi balitz ederraren lagun, / nor ez ezkon bihar baiño lehen egun? Gy 203. [Mari Antonik] ederrez eta onez santa bat dirudi. AB AmaE 420. Ezen, nork ikus dezake on eta edertasun soberanoa, bere ahal guziez maitatu gabe? Lap 422 (V 192; ref. a Dios). Beronikaren karidadeak / kendu zion izerdia [salbatzailleari], / onaren sari / emanik oni, / pinturan bere arpegia. Balad 240. Adiskide kuttun [...] / azpildu gabeko biotzaren yabe, / onerako zabal. 'Corazón sin doblez a la bondad abierto'. Ldi BB 80. Maitasuna, Ona ta Ederra beregan idukinaia da, gizon guziek ere gogo dutena. Or (in Zait Plat 154). Marzelaren on xotillagatik iñoiz entzundakoakin [...]. "Del recato y bondad de Marcela". Berron Kijote 158.
    azpisarrera-1
    DENA ERE ON. v. dena ere.
    azpisarrera-2
    ONA BAINO HOBE.
    Mejor que bueno, muy bueno.
    Biba Isabel segunda, / ona baino obea. Azc PB 209. Eran goizian txuritik, / al dan onenetik, / arratsaldian gorritik, / ona baño obetik. JanEd II 14. Ez balitu Oxaldek [...] Kapitain bat eta [...] inspetur bat onak baino hobeak izan, etzukeen trixteak espakurik. Ox 199. Zintzo, jakintsu, azkar, ona baño obia. Enb 132. Ta azken zorijontsu ta ona baño obia dauala ixango. Otx 99. Eman dauzku [xehetasun batzu] onak baino hobeak. Zerb Azk 6. Eta gutarik onenek, gehienek ez bada ere, bazituzten alde on baino hobeak. MIH 373.
    v. tbn. Leon Mt 19, 21.
    azpisarrerakoSense-2.1
    Ikastun andi, euzkeldun bikain, / ona baño be obia. Enb 131.
    azpisarrerakoSense-2.2
    Jakindiaren itxaso sakon, / onez ona baño obia, / eskar gustiak zeugaz dozuzan / Miren Sorkundez garbia. Enb 108.
    azpisarrerakoSense-2.3
    (Empleo irónico).
    Errekarat astoa betbetan erori!!! / Bethikotz... Hemendik hats, handik... poxikeri... / Ona baino hobea, hiru jabeeri!! / ondorioz utzirik hiru mila zorri!! Ox 95.
    azpisarrera-3
    ONAGATIK. (Precedido de gen.). Por el bien de. v. ONERAKO. Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII. Al Norte se encuentra en Mercy, Duvoisin (Lab 118), Inchauspe (Hil 127 hunagatik ) y Etchamendy.
    Besteren onagatik arzen diran nekanzak. Mb IArg I 304. [Prioriak] bileraziko dütü ofizierak, noiz ere [...] jüjatzen beitü behar dela ororen hunagatik. Mercy 38. Gugatik ta gure onagatik, gure animen osasunarako. Ub 132. Amatu zaituet ez nere onagatik baizik zuei betiko bizitza eman naiez. AA II 107. Berekoia eta gauza guziak bakarrik bere onagatik egiten zituena. Arr GB 15. Erregutuko deutsat Aita Zerukoari dukearen onagaitik. Ag AL 111. Pena guziak jasanen tugu, / Frantziaren onagatik. Etcham 35. Nere senar ta aurtxoen onagatik arrastaka ibiliko nintzakela. ABar Goi 28. Zure onagatik esaten zaizkizu egi oiek danak. (In MAtx Gazt 8). Gure erriko kontratistei dei egiten dautset, Ondarruren onagaitik [...] gure auzo onetan zerbait egiten asi daitezala. Etxabu Kontu 225.
    v. tbn. Cb Eg II 9. VMg 38. Gco I 441. Lard 167. Xe 323. AB AmaE 115. Bv AsL 111. Itz Azald 100. Ud 144 (131 onagatikan). Inza Azalp 68. TAg Uzt 275. Zait Sof 112. BEnb NereA 53. Berron Kijote 224.
    azpisarrera-4
    ONAGO (Lar, Añ, Dv (AN-mer), H, A Apend).
    "Mejor, comparativo, obea, onagoa" Lar (tbn. en Añ). "Zu baino onago da zure anaia, [...]" H. v. hobe.
    Xerkha eta ediren zenezan expedient eta remedio hunagorik eta behar bezalakorik. Etchart 1.1r. Alkartze berri hau izango zala [...] agitz onagoa. Ub 49. Gú gaixto baño onágo déla Jangoiko óna. LE Ong 100r (v. tbn. 77v). Ta zeinbat dan onagua, gogokuagua, ta palta gitxiago daukazana. fB Ic I 40. Ez da munduan / zori onagorik. It Fab 58. Ez da nihon bertzenaz yende onagorik. Hb Esk 151. Urrea izan ezpalitz, gizonak askozaz onagoak, zuzenagoak eta apalagoak izango zirean. Ag Kr 156. Kose baño mutil onaurik eztau topako. Ort Oroig 94. Gauza askotan izatekoa din: onago izatekoa, yakintsuago izatekoa. Or QA 70. Gizon onagorik ez dakit izango zan. JAzpiroz 51. Bide legunagoa eta giro onagoarekin. AZink 183. Orretan beti egoan enplegue, onague edo eskasague. Gerrika 35.
    v. tbn. Auspoa 97, 120.
    azpisarrerakoSense-4.1
    (En contextos exclamativos). "Onago da! ¡Es más bueno!" A Apend.
    Abade bat bazan onagoa! Bilbao IpuiB 133.
    azpisarrera-5
    ON AIPATU.
    Elogiar.
    Oi danez, jana on aipatu du / ikazkin Erramun Marik. "Ha alabado la comida". Or Eus 84.
    azpisarrera-6
    ONAK EGIN.
    Nere onak eta ain onak egin di(r)e. (B) 'Nere zorionak iges egin du, lekutu da'. Inza NaEsZarr 2064.
    azpisarrera-7
    ONAK EMAN.
    azpisarrerakoSense-7.1
    a) "Apalear, [...]onak emon" Añ. "Sotana, zurra, [...] onak emotea, galantak emotea" Ib.
    azpisarrerakoSense-7.2
    b) Dar la buena nueva.
    --Nork erran zuen Agur Maria? --Lenaingiru Gabriel Sainduak, Ama Birjinari onak ematera etorri zenean. Legaz 22.
    azpisarrera-8
    ON-ALDERA. (Precedido de gen.). Por el bien de. v. ONERAKO.
    Bada bere on-aldera Jangoikoak zuzenzen diozkan neke-tentanzak arzen ditu behar ez den aldetik eta bere gaitzerako. Mb IArg I 230.
    azpisarrera-9
    ON HANDIKO.
    Provechoso, de gran provecho.
    Animarentzat probetxo edo on andikoa. Mg CC 166. Ez da bearrekoa baña bai on aundikoa. ArgiDL 23.
    azpisarrera-10
    ON-ANTZEKO.
    Bueno en apariencia.
    Olgantza on-antzeko batera ez joatea, barau egin bear ez dan egunetan, barau egitea. Itz Azald 190.
    azpisarrera-11
    ON-ARAU.
    azpisarrerakoSense-11.1
    a) (Uso adv.). Con razón.
    Zeren jüstua gaixtueki nahastekatzen beitüzü doloretan, bena ez hun arau eta jüstoki baizik. "Sed non sine aequitate & justitia". Mst III 50, 4 (Ip arrazueki eta jüstoki).
    azpisarrerakoSense-11.2
    b) (Sust.). Norma moral.
    Uste zuten berjakintza-petiko hortan berjakintzak behin jakin eta gero ahaztutakoak zeudela bakarrik; batzuetan on-arau edo gizarte-arauen aurkako zirelako ahazturik. Mde Pr 347.
    azpisarrera-12
    ONAREN ONA (det.).
    Ikus dezazun, Santxo, zaldungo ibiltariak beregan duan onaren ona. "El bien que en sí encierra". Berron Kijote 123.
    azpisarrera-13
    ONAREN ONEZ.
    De pura felicidad.
    Ait-et-ama galdu aintzin, / barnea ez nian berdin, / gogo-bihotzak nintikan, / onaren onez argitan. Ox 42.
    azpisarrera-14
    ONARENTZAT. (Precedido de gen.). Por el bien de. v. ONERAKO.
    Khoroa ematean, beso altxarazi, / guzien onarentzat nahi zela bizi. Hb Esk 52. Ez beretzat, bainan Jainkoarentzat eta arimen onarentzat. HU Aurp 112.
    azpisarrerakoSense-14.1
    Askotan hetaz gabetzen gaitu [Jainkoak] gure arimen on handiago batentzat. Dh 236.
    azpisarrera-15
    ON-BEHARREAN (V-gip), ON-BEHARREZ (V-gip, G-azp; H). Ref.: Etxba Eib (on biarrian); Elexp Berg (on biarrez); Gte Erd 217; ZestErret (on biharrez).
     Con buena intención, de buena fe, para bien. Ref.:.
     "On biarrian esan netsan esan netsana zorigaiztuan, txarrera be artu zestan, por mejor le dije lo que le dije en mala hora" Etxba Eib. Ref.:.
     "On beharrez esan du (G-azp)" Gte Erd 217 (junto a gaitzipe, malizi gabe, etc., de otras zonas). v. HOBE-BEHARREZ; cf. onbehar.
    Abran Agar-ekin ezkondu zan: baña on-bearrez artu zuen langai onek laster bere naigabe eta buruausteak eman ziozkan. Lard 16 (Harriet traduce "par nécessité"; v. tbn. 63). Neure bizitza guztian egin ditudan gauza danak onbearrez egin izan ditut, baiña etziran danak onak izango. Ag AL 90. --I beti sermolari. --Onbearreaz egiten diat anai. Lab EEguna 112. Eta bion onbearrez ez-ezik, sendi guziaren onbearrez; onezkoak lenbailen egin ditzazuten. Etxde JJ 126. Sokratek on-bearrez esan eta ikasle zenbaitek gaizki artu. Zait Plat 104. Ikusle batek, on bearrez, ontzi bete ur jaurti eutsan [txirringalariari] . Etxabu Kontu 170. Barka zaidazu on beharrez samindu bazaitut. MEIG IX 111. Euskararen eta gure herriaren on beharrez ahal zauden [Salamankan]? (In MEIG IX 60).
    azpisarrera-16
    ON-BEREIZKUNTZA.
    Sancho Ramirez jaunak on-bereiskuntz (selecciones en pro, privilegios) oso aundiz bete zituala. Iñarra EE 1893a, 11.
    azpisarrera-17
    ON DAKIOLA, ON DAKIZULA, etc.
    azpisarrerakoSense-17.1
    a) (Uso exclamativo). ¡Que te, le, nos... vaya bien!
    Beraz, agur, ene Andere altsuba ta on dakixula. "Restate alla buon'ora". Otx 162.
    azpiadiera-1.1
    (Usado irónicamente).
    Eta asten zan iturritxua tantaka nire abora [...] ta on dakiola galtzen zan tantari! "¡Que maldita la gota se perdía!". Or Tormes 18.
    azpisarrerakoSense-17.2
    b) Con Jainkoari .
    Jainkoari on dakiola --Santxok--; dan-dana berorrek dion bezelaxe sinisten dut. "A la mano de Dios". Berron Kijote 97.
    azpisarrera-18
    ON DEN ADINA.
    Suficientemente.
    Ekusten dezu zure [...] adiskidea on dan adiña edo geiago kargatua eta asitzen zatzaizka berriro edateko bidea ematen, esaten diozula: [...]. AA II 121.
    azpisarrera-19
    ON DEN BEZALA, ON DEN GISA.
    Como es debido.
    Otoitz egin [bear ditugun gauzak] eman drazkigun Iesu Kristoren amoreakatik on diraden bezala bienabenturanza erdesteko. "En tanto que no nos sean de estorbo". Ber Trat 109r. Ez da posible behar den bezala, erran nahi da, Jainkoarekin baketzeko on den bezala, bekhatuez orhoitzea Jaunaren grazia gabe. Brtc 159s. Oraino Jainkoak bere dohainez argitu [...] behar zaitu, Zeruko on den gisa bekhatuen [...] higuintzeko. Ib. 177. Ebandelioa behar da ukitu, aphaindu, eman ororentzat on den bezala. Hb Egia 137. [Beren] kontu guztia ari diran artan bear dute [...] Zeruko Erregeari on dan bezala itzegitten asmatzeko. Inza Azalp 126.
    azpisarrera-20
    ON DIRUDIEN MODUAN.
    Como es debido.
    [Imajina oneek] euki biar dira on dirudijan moduban edo dezenzijagaz. Astar II 48.
    azpisarrera-21
    ONEAN.
    azpisarrerakoSense-21.1
    a) (Lar, Añ, Izt 119v). (Precedido de gen.). Para bien (de). "En pro, onean, en pro tuyo, zure onean" Lar. v. ONERAKO. Tr. Documentado en autores meridionales desde la segunda mitad del s. XVIII. Al Norte lo emplean Pouvreau y Zubiri.
    Ioan diren urthe hetan ez othe zenduen epherik [...] aski zure arimaren onean aitzinatzeko? SP Phil 41 (He 41 zure arimaren onari hots emateko). Eskuetatik lotu izan zuten / guzioen libertadea, / zergatik au zan nere onean / Jaunaren borondatea. Bast 9 (en la vers. de Balad 235 nere onerako). Beti dabillan legez / guztijen onian / argaitik paratzen da / pulpitu ganian. DurPl 106. Nere lagun maiteak, ez dabil gure onean piztadun sare ipinitzalle ori. VMg 70. Lan au guzien onean izango zan. Lard 116. Arduraz begiratuteko bere onian diran gauza guztijai. (1860). BBatzarN 191. Beren izketa ta itzaldi ederrakin animen onean lan egiteko. Aran SIgn 209. Inguru aietan zerbait Jaungoikuaren itza adiazi onduan askoren onian [...]. Bv AsL 212. [Astiñalditxu batzuk emon] aserre barik eta euren onean dirala erakutsiaz. Ag Kr 107. Gauza bat pensatu det / [...] egin bear dezuna / bai zure onian. Noe 24. Yin zauku euria. [...] Busti ditzala heien nahiaren neurrian, guzien onean. Zub 123. Animen onean. "En favor de las ánimas". Or Eus 283. Muga zerga orreik euren sakelaren onean dirala. Eguzk GizAuz 177. Nork daki, ni urtebeteko aldentzea bioren onean ez ote dan. Etxde JJ 64. Olarratz okitu orren kaltean eta ez neure onean egin nebana egin arren. Erkiag BatB 105. Danen onean izan dedilla / eman dezuten pausoa. Basarri 20. Badakizute zuen onean / geure asmoz nola gabiltzan. Basarri (in Uzt Noiz 130). [Bitaño] bere bidetik doa, gure literaturaren onean. MEIG III 152. Euskararen onean, ez kaltean, izango den moduan erabil dezan hizkuntza. MEIG VII 77.
    v. tbn. CrIc 88. JJMg BasEsc 173. KIkV 102.
    azpiadiera-1.1
    (Precedido de destinativo).
    Ikusirik baratz au / ain zori txarrian, / garbitzen gau ta egun / guretzat onian / jarraitu zan lugiña. Enb 173.
    azpiadiera-1.2
    (Sin que le preceda un compl.).
    Kunplibedi zure borondatea. Oneán ta gaitzeán orrék naiduéna naidut. LE Ong 66v (el ed. traduce "en las buenas y en las malas"). Gai polita ez du Alessandro Blasettik gaizki erabili. Onean ere ez du gehiegizkorik egin. Ur-axalean ibili da, itsas-ontzia bezala. MEIG I 158 (hablando de una película). Zoko-inguru asko ditugu nafarrok; zernahitarako gauza gara, bai onean eta bai txarrean. Ib. 63.
    azpiadiera-1.3
    (Hablar, etc.) en favor (de).
    Eureen alde ta onian agintari nagusijak esaniko berba gozuak. "A su favor". (1860) BBatzarN 187.
    azpiadiera-1.4
    (Sin que le preceda un compl.).
    Txorakeriak esan dira honezaz, onean eta txarrean, baina, gogoko dugun ala ez, ez du gutxi galdu zinemak bere heriotzarekin. MEIG I 189.
    azpisarrerakoSense-21.2
    b) (V, G-goi-azp; Izt 3v, H). Ref.: A; Etxba Eib; Gte Erd 240; Elexp Berg.
     A buenas, por las buenas, de buen modo. "A buenas, soy bueno, onean ona naz" Izt 3v. "Onian dana ataratzen jakon; txarrera ezer b'ez" Etxba Eib. "Onean esan dot (V-arr-gip, G-azp)" Gte Erd 240. "Onian artu ezkero ogi puxketian modukua da baiña bestela zittal utsa" Elexp Berg. v. ONEZ ONEAN, ON ONEAN. Tr. Documentado en textos meridionales, principalmente vizcaínos, desde principios del s. XIX.
    Gura ezpadau onian, esan daikio mutillak bere gurasuari atera dagijela neskatillia etxeti. Mg CO 122 (CC 87 ta nai ezpadu). Ezkondubak alkar artuteko ta onian bizi izateko asko balijo daben gauzai [begiratu biar deutsa] . fB Ic III 334. Emoidazu arren eskua bakean eta onean eroateko negarrezko erbeste onetako nekeak. Añ EL2 113 (v. tbn. onean eroan en JJMg Mayatz 204 y Astar II 25). Otsein edo serbitzarijak badira ta onian ez emendau, bota etxetik. JJMg BasEsc 7. Zegaitik bata bestien etxera juaten eztirian leen legez eta alkarregaz onian eztagozan. Astar II 28. serretasunaren kontra [birtutea], Pazienzia edo onean eruatea. CatBus 34. Gipuzkoako jende leial eta piña, / onean goxoa da, gaitzean samiña. Izt C 255. Fariseoak etzioten lanbide au Jesusi onean artu, jai egunean egin zuelako. Lard 413. Ezin au nik onean eraman det: jende onekin nik bakarrik ezin dezaket. Ib. 87. Pobreak dira zorionekuak, / badituzte onean artzen trabajuak. AB AmaE 402. Itzegin zioten eztiki; baña ezin zutenian onian, asi zitzaizkan gogorrian. Bv AsL 94. Olangoak gara: onean onak, txarrean okerrenak. Ag AL 49. Preminak eta estutasunak onean iragoteko asmu eta erabagi sendoak artutea. Itz Azald 36. Egingo zana onean egin bear zan. Onean, adiskide bezela itz egingo zion. Ag G 306. Patxikori onian artzen zizkaten ozpinkeri guztiak. Ib. 168. Onean nago, ta gozoro gozoro itz egingo dizut. Ib. 92. Ikusiko dezu nola aitortuko dezun, onian nai ez badezu, nik jakingo det zer egin zurekin. Ill Testim 22. Onez badator, onian... / txarrez badator txarrian... / zelan datorren alantxe jarri / etsaien aurrian. Enb 172. Onean jostaillu, ta / lêrtzean eztanda. "A buenas era divertido". Or Eus 211. Esku leuna ala zorrotza bear zan estualdi artan? Nola ekin bear zitzaion arloari? Onean ala gogorrean? TAg Uzt 150. Maizterrak onean etxea ustu nai ez balu. EAEg 4-11-1936, 212. Izan be gero, emakumea, onean, ona ta zintzoa ei da. [...] Baiña gaiztakeri kontuan asi ezkero, nork aurrea artu? Bilbao IpuiB 122. Onean jende ona dirudite. Anab Aprika 85. Alkarrekin etorriak / gerade onian, / ta berdin juango gera / bukatzen danian. Azpillaga (in Uzt Noiz 87). Onean ta zuzenbidez, beste askoren artean, beretzako ere lekutxo bat eskatzen zin. Ataño TxanKan 205. García Sanchiz-ek ongi agertzen du zer den balenziarra, onean eta ez hain onean. MIH 151.
    v. tbn. AzpPr 38. Kk Ab I 26. Erkiag BatB 145. Etxba Ibilt 474.
    azpiadiera-2.1
    (Con reduplicación intens.).
    Ezeiela uste izan onean onean ibillita, euskaldunai egiñiko [...] bidebagakeriak aztuta geldituko ziranik. Ag AL 124. Asi yakan esaten onian-onian idegi egijuela atia. Otx 107.
    azpiadiera-2.2
    Aietako gizon aundi bateri galdetu nion erriak nola zuan izena ta bein-beingoan atxitu aal izan ez banuan ere, Ben Zrud zan izena. Oso onean artu nindua. Anab Aprika 26.
    azpiadiera-2.3
    Egualdia onean zetorren orain ere. Anab Usauri 55.
    azpiadiera-2.4
    (Precedido de bere, etc.). "Bere onean (L, BN-ciz-mix, R), on-ustez (G-to), de buena fe" A (s.v. on).
    Ziñetazko maitasuna [...] biotzak bere onean dariona izan bear du, ez gogorrean eman-erazia. "Ha de ser voluntario y no forzoso". Berron Kijote 60.
    azpisarrerakoSense-21.3
    c) (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 193, 233.
     (Precedido de bere, nere, etc.). (Estar, vivir, etc.) sosegado, tranquilo, sin perder el control, sin salirse de sus casillas. "Orduak aurrera ta etzala agiri ikusitta enenguan nere onian" Elexp Berg. "Ez dago bere onean (G-azp, AN-gip-5vill) [...] ez da bere buruaren jabe (G-azp)" Gte Erd 193.
    Naspil-irudi gaiztoa dakust / [...] burutik egin ala zer ote? / Ez nago nere onian. EA OlBe 107. [Alboko gelan] ebillen dukia arutz-onuzka nasai, berriz bere onian zanetik. Etxba Ibilt 488. Bere onean bizi zanean, zaldun paketsu izatetik zaldun ibiltari izatera pasa-aurretik. "Cuando él tenía juicio". Berron Kijote 68. Txarro aundi bat ur-frexko edaten zuan ondorean eta bere onean lasai gelditzen zan. Ib. 72.
    azpiadiera-3.1
    Bedeika gure Euskera: bere sei kasotan erregela jakin ta errazak beti bere onean firmeak ditu. Cb EBO 33.
    azpisarrerakoSense-21.4
    d) Bien, en buen estado. v. ONIK.
    Ekusten dezu sandia gau ta egun dabillela mutillen billa, eta diozu: abill abill, ez aiz onean geratuko . AA II 210. Eskeñi daiogun Antiguako Amari [...] bere elizatxora joatea, emendik onean urteten badogu. Ag Kr 90 (84 onean urten).
    azpisarrerakoSense-21.5
    e) (Precedido de bere, etc.). De por sí, naturalmente.
    Mariak ez zian behinere galtzen Jinkoaz orhitzia; eta hori egiten zian bere hunian, batere nekerik gabe. Ip Hil 52.
    azpisarrera-22
    ON EDUKI.
    Mantener(se) firme.
    Konfesione hunen beraren mantenitzeagatik eta on edukiteagatik bere bizien emaitera dudatu eztuten gaixoak [...]. Lç Ins F, 7v. Akhusatuak ukha, oihu, falso zela [...] etzela halakorik [...]. Baiña lekhukoek mantena, on eduki, hala zela. Ax 378 (V 249). [Zure konzientziak] eztezake falta, hark on edukiko du, hark akhusatuko du. Ib. 436 (V 284). [Haragiak] anhitz [...] sostengu behar du, on edukitzeko, erori gabe egoiteko. Ib. 340 (V 226). Eztira portuan sar arteino laxatzen [...], anarteraño beti on dadukate, bethi enseiatzen eta permatzen dira. Ib. 462 (V 300). Edukhazie hon amorioan, ene zerbutzian, ene beldurrian [...] ez kordoka, ez kanbia. Tt Onsa 83. Ienkoak eman dizazun dohaiña eta grazia perseberatzeko eta hon edukiteko. Ib. 177. [Deabruak] Iob saindia atakatu zian [...] bena hark eduki on Sathanen tentazione ororen kontre. Ib. 51. Erromako enperadoreak iraun zueino, latinak ere on eduki zuen, baina botherea eta manua faltatzearekin, hunek ere bere distiadura galdu zuen. ES 107s. [Eskuarak] amorik eman gabe bethi on eduki du. Ib. 108. Izan othe da munduko kapitain guztien artean [...] hain fermuki on eduki duenik? Ib. 144.
    azpisarrera-23
    ONEGI.
    azpisarrerakoSense-23.1
    a) (Lar, Dv, H).
    Demasiado bueno. "(Es un) bendito, onegia da, onutsa da" Lar. "Bonazo, (c.) ontzarra, onegia" Añ. "Onegia zare neretzat, vous êtes trop bon pour moi" H.
    Etzeizengátik atzendú bere Aita onégias. LE (in BOEanm 489). Zerén ain inhumanokí portatuziren Jaun inozénte onegiaréki. Ib. 425. Baña onegia da gure Jaungoikoa gaitz onen andia sendatzeko bidea ukatzeko. AA III 269. Gure errege Fernando / oberik eziña / Amalia onegi / gure erregiña. Echag 85. Gizon onegia zela etsairik nihon izateko. Elzb PAd 30. Zu bethi hola izanen zare, bethi onegia; eta gero, munduak ederki irri eginen zutaz. Jnn SBi 171. Biotz andiko geienak izaten dira onegiak, eta onegi geienak elduten dira egi orretara onak izan baiño leenago. A BGuzur 152. Gudetarako egundokoak, baiña etsai menderatuentzat txit onak, onegiak. Ag AL 24. Ortarako onegia da nexka ori. Goñi 98. Behin onegi izaitea, paso; bigarren aldian astoak gintazke. Lf Murtuts 42. Zu onegia zaitugu, Plazido, ta ni ez nator bat zurekin. Lab SuEm 177. Enekoren gurasoak onegiak ziran. Alzola Atalak 48. Zu, txantxangorritxoa, / onegi zerade. Insausti 350.
    v. tbn. Monho 40. Gy 319. Dv LEd 240. AB AmaE 8. Echta Jos 268. Etxde JJ 98.
    azpiadiera-1.1
    Demasiado bueno, de demasiada calidad, de demasiado nivel.
    Onegi dena beretako ezta aski bertzerentako. O Pr 659. Lau zaldi zango-zathi onegiak ziren, ez egiteko aithorra hekien ilkhiraztalea gizon edo izate berezia zela. Hb Egia 76. Hargatik garizuman, ohe hura bera ere onegia zitzaiolakotz. Jnn SBi 105. Irigarai kristau onegia zen horlako bekatu larri bat egiteko. Mde Pr 177. Erropa onegiakin ez joateko. TxGarm BordaB 43.
    azpiadiera-1.2
    Demasiado favorable.
    Jaun andereak, begi onegiz / guri beha zaizte egon. Ox 62. Gaugiro onegia ziok. Etxde JJ 44. Ez da txundigarri beraz liburu horri ez badiote abegi onegirik egin Kornubia bezalako herri sinestun batean. Mde Pr 257. Hauen artikuluek, orain liburuxka merke batean bilduek, ez dute harrera onegia izan gure artean. MEIG IX 62.
    azpisarrerakoSense-23.2
    b) (Dv).
    Exceso de bondad. "Onegia (zure), votre excès de bonté. Bere onegiak galdu du, sa trop grande bonté l'a perdu" Dv. v. onegitasun.
    Mansotasuna ta onegia da axuri gonen arma ta nobleza. (122). LE-Ir. Yágo ta yágo dá Jangoikoaren óna, ta amóre digúna; onégis ta amóre geiégis jautsibaize salbátzera gáldua zéna. LE Ong 84v. Ah Jauna! ongi garasti gosta zitzaitzun bada zuri! Alabainan zure onegiak egiten du hau neretzat. Dv LEd 200 (Cb Eg II 64 zure Ontasunak). [Ai Jauna], zure onegiak hausten du nere bihotza. Ib. 6. Nahimenaren xarraz ala bihotzaren onegiaz, besteakgatik ala bere buruaren bakerako? Mde HaurB 34.
    azpiadiera-2.1
    Ebanjeliogóntan ikusgárri dá leník Jesus onarén ón onégia, joátean bere etsái hipokriten etxeétara ere. LE Urt (ms.) 117v.
    azpiadiera-2.2
    Onegiak galdu ei eban "Obe" eta biurtu probe. (V-m). EZBB II 80.
    azpisarrera-24
    ONEGI IRITZI. v. oniritzi.
    azpisarrera-25
    ON-EGILE.
    azpisarrerakoSense-25.1
    a) (L, BN, S ap. Lh ; H).
    "Bienfaiteur, qui fait du bien" H.
    Yauzi nahi zaio on-egilleari, / salbatu duen aitari / ay! haizen eskergabea. Gy 162 (v. tbn. 290). Gaitzki egilleari on-egin behar badio, onegilleari hark zor horlatan zor eztio? Ib. 108.
    azpisarrerakoSense-25.2
    b) (L, BN, S ap. Lh ; Dv, H).
    "Onegile, répondant, garant" Dv. "Garantisseur" H.
    azpisarrera-26
    ON EGIN.
    azpisarrerakoSense-26.1
    A) (Uso vbal.).
    azpiadiera-1.1
    a) (gral.; Lar, Añ, Hb, Dv, H; un egin Hb). Ref.: A (onegin, on in); Etxba Eib (on eiñ); Elexp Berg (on).
     Hacer bien, favorecer, beneficiar (una cosa). "Lucírsele a uno algo, agiri, on egin" Lar. "Erremedio horrek on egin dio, ce remède lui a fait du bien" Dv. "Loak on egin daut, le sommeil m'a fait du bien" H. "Hacer beneficios" A. "Zuri danak on eitten dotsu eta neri berriz urak pe bihotzerria" Elexp Berg. Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.
    Eztia ta ozpin, gozo ta on egin. "Vinagre y miel, sabroso y hacen bien". RS 267. Batzuei on egin izan deraue, haserre zirenean, bere buruen miraillean ikhusteak. Ax 281 (V 188). Gaizki errailleen nabalak on eginen dio gure ohoreari, pudak mahastiari egten dioen bezala. SP Phil 226 (He 228 baliatuko zaio gure ohoreari). Nori hon egin diro konderen erraitiak? Bp I 123. Ta osasundunari on egiten dion janari berak gaitz egiten dio eri gaxoari. Ub 203s. Ene birtúteak indio ón. LE Urt (ms.) 142r. Eramatea, [komunioak] on egin dezan, bear diran prestaerak. Mg CC 216. Artuten ditu on egiten deutsen sendagarriak, garratz-minak ta kostu andikoak izan arren. Añ LoraS 105. Ez igaro on egingo dioela dakian trago aetatik. AA III 385. On eginen du Parabisuan izaiteak, zeren ez baita han deusik beldurtzeko izanen. Jaur 117. Bainan etzion edariak deusik egin! Behar bada on egin ere zion! Hb Egia 73. Mahastiei ere igeltsuak on egiten diote. Dv Lab 198. Urtero ogei ta bat edo ogei ta amaika bañu artzeko asmuak izaten ditut; badakizu pariak ez dutela izan biar on egiteko. Sor Bar 28. Len bere nire gauzak ez eutsun egin on? AB AmaE 219. Lausengu moldegaitzek / holaxe daukute / on baino gehiago / maiz egiten kalte. Zby RIEV 1908, 765. On egin deuste zuk emon deustazuzan osagarriak. Echta Jos 270. Kafeño hau edazu bero beroa, on eginen dautzu. Barb Sup 19. Aingeru-erariak / premian on egin, / ordu illun tristiai, / diela eragin. JanEd II 13. Zure solas ta maitekiak on egiten ziotek nere biotzari. TB Kattalin 185. Bati on egin dautsonak beste bati kalte egin leio-ta. Kk Ab II 23. Eta iñori on egin gabe, erriaren aberastasuna elbarritu egiten da. EAEg 6-3-1937, 1215. Itz aiek Andoniri on egin zioten. [...] apaldu zan. JAIraz Bizia 117. Asmorik onenakin esandako edozertxo, txarkeriz esandakotzat artzen zuten sarri eta on egin bearrez lenago baiño minberago ta saminduago gelditu oi ziran. Etxde JJ 55. Ta ardo-botella pare au be baita, janariak on dagion. Bilbao IpuiB 94. Batzuetan negar pixka bat egiteak on egiten dik eta. Ugalde Iltz 48. Arrangura horien burutik ateratzeak on egiten dautala. JEtchep 71. Gizon onen joerak / ez dit egiten on. Uzt LEG II 320. Euskaraz ikasten [...] hasi direnei ez diet nik sekula Axular emango [...]. On baino kalte gehiago egingo lieke horrelakoeiOn baino kalte gehiago egingo lieke horrelakoei. PMuj (in MEIG I 97). Janak on egin deigula, edanak gaitzik ez, eta maiean zer esan paltik ez. EZBB II 9. Harek erranak ontsa sartu zitzauzkitan buruan eta segur hun egin haren kontseiluek. Etchebarne 76. Onek on egingo dio txixabideari, diuretikoa delako. Ostolaiz 54. Alkarren arte orrek lagundu eutsan bazkariari on egiten. Gerrika 230.
    v. tbn. GavonC Egan 1956 (5-6), 27 (1705). fB Ic I 316. Lard 429. Arb Igand 130. A Ardi 30. JanEd II 13. FIr 176. JAIraz Bizia 117. Mde HaurB 85. Larz Iru 84. NEtx Antz 91. Berron Kijote 161. Larre ArtzainE 139. Hun egin: Mong 590.
    azpiadiera-1.1.1
    (gral.; Lar, Añ, Izt 20v, H). Ref.: A (onegin); Etxba Eib (on eiñ); Elexp Berg (on).
     (En fórmulas de cortesía). "(Buen) provecho te haga, on degizula" Lar (Añ on daizula). "Bien haya quien a los suyos se parece, bereen antza duenari on degiola ari" Ib. (s.v. parecer). "On dagizula, degizula, bien vous fassiez" H. "Aprovechar. On dagizula (V-m,...), on daikizula (B), on daizula (V..., G, Lc, BNc, Sc) [...] que le aproveche a usted. On daikala (G-bet, BN), que te aproveche (frase que se dice a una bestia cuando estornuda)" A. "On-eiñ deizula! Se dice en presencia de los que comen, a manera de cortesía" Etxba Eib. "--On eiñ daizuela! --Baitta zuri be!" Elexp Berg.
    Ondegizuela; eztago, hor kalterik, ez juzku gaistorik. Lar Cor 152. Orra nai adiña ur gez on; edan, bada, ta on dagizuela. Mb IArg II 279. Orra Jangoikoak bidaltzen dizun limosna; on dagizula. Ib. 270. Hun degiziela orai, / zien lana eginik. AstLas 31. --Brindo zure ta familija guzti onen osasunerako. --On dagizula, Maisu Juan. Mg PAb 112. Zeugaitik Peru doa. / On begi gizona. Azc PB 90 (in Ur PoBasc 230 brindo zugaitik Peru: / on beizu gizona). Usaiak gaitz ez eta janak on digula. Sor Bar 103. To, edanzak, Piarres... [...] Ase hadi, Betiri... On dakikala, Istebe. Elsb Fram 148. Hon deiala, Ganix! Sarriko hon dükek / Bihotza eta odola bero ükheitia. Andurain UskIb 114. Ni orain bapo nagola ta amorraiak on egin dezaidatela. Muj PAm 45. Zurrutada bat ur presko edanez: [...] mundu biribilleko euskaldun guziai abeak on diela! "Y bebió un trago [...] a la salud de los baskos". Mok 13. Apariak on dagizutela. Or Eus 36. --On egin janak. --Artu daudenak. NEtx Nola 50. Egun on, mutillek; eta on egin daizuela! Bilbao IpuiB 163. On dagitsuela nire irudimenak orniduriko ipuiñok. Ib. 10. Guziori on dagizutela / bertako jan da edanak. Basarri (in Uzt Noiz 49). Benetan ari bada, on deiola atsegin horrek. MIH 339.
    v. tbn. A BeinB 40. Ox GH 1923, 160. Salav 46.
    azpiadiera-1.1.2
    (Con determinantes). "--Zer dozu? --Jan dogun arrañak onik eiñ ez. Ikustiak be, ez desta onik eitten" Etxba Eib. "Ez zion onik egin (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 142 (como equivalente de gustatu). "Etzian onik iten da azkenian ixiltzeko esa niyon" ZestErret .
    Ezen ezpaitio purgak batere onik egiten, gaitzik baizen. Ax 108 (V 72). Jaten ebanak bere, onik egiten ez eutsala. Mg CO 184. Zeren gogo gabe artzen dan janariak on gutxi egin dezake. AA I 442. Erreka anitz, bertako jendeari guztiz on andiak egiten diozkatenak. Izt C 93. Barurak onik baizik ez dio eginen. Dv Lab 227. Guztiz on andia egingo lioke eleari egun oroko gatz pixkatxo batek. "Mucho provecho hiciera". It Dial 69 (Ur, Ur, Dv on (h)andi(j)a egin, Ip hun handia egin). Barurak onik baizik ez dio eginen. Dv Lab 227. Eztiyo onik egin / leku arrotzak. Xe 298. Hemengo aireak on handi eginen deie gure haurrei. HU Zez 72. Ondo yan gendun, baiña ez eustan yanak on andirik egiten. Or Tormes 89. Euskalerriko egonaldiak ez dit uste nuen ona egin. Mde Pr 197. Ez eutsan bapere onik egin kalera urteiera arek. Erkiag Arran 169. [Aguardienteak] niri beti ona egin dost. And AUzta 99. Ez dit oraindik ere gauza au bururatzeak onik egiten. Albeniz 101.
    v. tbn. Gy 116. Goñi 15. Ag G 231Lek EunD 36.
    azpiadiera-1.2
    b) Hacer (una persona) el bien. "(Haz) bien y no mires a quien, egizu on ta ez jakin non" Lar. Tr. Usado al Norte desde Leiçarraga (con adj.) y al Sur desde los refranes de Isasti.
    Egik on (eta) eztakiala non. RIs 128 (It Fab 88 egin ezazu on). --Zer da nagitasuna? --On egiteko desalaia ta atzerapena. CatBurg 40. Gure Jaungoiko emalle ona beti on egiten ta bere graziak ematen dagokigu. Cb Eg II 10. Lagun urkoai on egitea. AA I 614. Bada edozeñi on egiozu / noizbait damuko ez dezu. VMg 68. Iñoren kalte baga, askori on egiten bizi ziran. JJMg BasEsc 95. Iñori bere, on baño besterik egin gura ezteutseenak. CatLlo 187. Zillegi da bada jai-egunean on egitea. Lard 403. Gaitzki egilleari on-egin behar badio. Gy 108. Igarotzen zan lekuetan on egiten zuala nekiari asko begiratu gabe. Bv AsL 156. Lagun urkoari on egiteagatik. Ag G 184. Eurei on egiñagaz ordaindu gura ebala zelanbait beste euzkeldun batzuk berari egin eutsoen ona. Kk Ab I 85. Egin dezu on? ar zazu sariya; oker egin dezu? ordaindu zazu. ArgiDL 123. Atia idegi egiguzu, andrea, on egitten baño ezkaiatortzuz-da. Otx 107. Nola guri on egin asmatu ezin duela. ABar Goi 64. Askotan ordea, on egin ustetan esker txarra besterik ezta jasotzen. Etxde JJ 132. Eskertsu ta biotz-zabala [zan] on zegionarentzat. Ib. 211. Nausiari beti on-egiñaz on-egiñaz, azkenean nausiak etxea erregalatu zien. And AUzta 42. Zuk on egindako danak / ago betian jarriko dizute, / ongille fiñaren famak. Ib. 151. Eta askotan, on egin nai eta ez gera ausartzen. Anab Aprika 11s. Or gure ordez on egiteko / Loiola nun dagon gertu. Olea 149. Iñori on egiteak, batez ere elizan, eta nunai, zer ondoren ekartzen duan. "Egin dezagun on, ez dakigula non". BAyerbe 129.
    v. tbn. Cb CatV 49. Gco II 72. CatBus 24. Arr GB 31. Goñi 35. Enb 100. TAg Uzt 257. Munita 153. Or Aitork 397. Zait Plat 92. Basarri 173. MAtx Gazt 66. Ataño TxanKan 112.
    azpiadiera-1.2.1
    Euzkerearen zabalkundiari on egin dautsadalakuan, agur dagitsut. Otx 7.
    azpiadiera-1.2.2
    [Landareari] urraturen bat egin badiozu, txertaketarako erabilli oi dan ukenduaz [...] estaltzea on du. Landareak ere min artzean, gizonak on egitea nai dute. Munita 43.
    azpiadiera-1.2.3
    (Con determinantes).
    Iainkoak egin drauzkigun on handi eta exzelent hauk ezagut ditzagunzat. Lç Adv *** 2v. Zenbat on egiñ darotazu! Gç 91. Uste dezun baño on geiago egingo diozu Euskalerriari. Lar Carta a Mb 280. Asi zen egiten anitz on ango gaisoen animetan. Mb IArg I 264. Egin darozkigutzun on eta ungi guziez eskerrak bihurtzeko. Brtc 17. Gaiztoak ez dakite egiten onik / ematen ere ez iñori eskerrik. VMg 9. Jaun andi onek egin dizkigu ainbeste on eta mesede? AA III 340. [San Pablok] on andiak egin zituen. Asko joaten zitzaiozkan ikustera. Lard 531s. Oiei mesede eta on andiak egiteko usteak nituen! Arr GB 32. Ez zaitez iñoz geratu on ain andia egin baga. Itz Azald 203. Aldetan aña on egiñ diot edozeñi. Ag G 211. Berealaxe ikusiko du [...] berak egin duan on edo txar guzia. Inza Azalp 80. Geure etxetik urrun egon arren, onik asko egin dagiketsugu. Otx 107. Besteak zuri egitea nai zeunken ona zuk be aei egiezu. Eguzk GizAuz 96. An ezagun zan Birjiña Amak / zenbat on, zenbat mirari / egin oi zitun semeen-alde. SMitx Aranz 93. Zertan egin dut uts? Onik egin al dut? Egin bear nuenik egiteke utzi al dut? Zait Plat 53. Zuk ere on asko egin zenezake zure etxean. MAtx Gazt 103.
    v. tbn. SP Phil 120.
    azpiadiera-1.2.4
    (Tras gen.). Ene etsaiak galdu ustian ene hona egin dik. E 239. Untsa egiten dü komünaren huna bere boronthatia beno lehen egin nahi dianak. Mst I 15, 2. Seme-alaben ona egiteko ardurea gurasoai berariz dagokie. Eguzk Eguzk 94.
    azpiadiera-1.2.5
    Bi adberténzia tori: lenbizikoa ez egitea ónak solo zerén itentústen berzeék. ' No hagan las cosas buenas'. LE Prog 106.
    azpiadiera-1.2.6
    Gizonari ona eta ona egiten ikusi degu [Jesus] . Lard 436.
    azpiadiera-1.2.7
    "Ona eiñ, hacer el bien. Ona eiñak ez dauka damurik, el bien hecho no da lugar a arrepentimiento" Etxba Eib. Bizi guzian egin izan dedan ona ta gaitza begietan jartzen zadala. Cb Eg II 97. Esan zion ona egiten bazuen bere saria izango zuela. Lard 6 (v. en contexto similar Legaz 37 ona egin). Pekatua utzi ta ona egiteko guztioi Jaungoikoak ematen dizkigun laguntzak. KIkG 67 (v. tbn. KIkV 85). Ona egin dutenak betiko bizitzara joango dira. Inza Azalp 117.
    azpiadiera-1.3
    c) (L, BN, S ap. Lh ; Ht VocGr 366, Dv, H). (Con compl. en instr.). Responder de, hacerse responsable de, garantizar. "Garantir, onegitea" Ht VocGr. "Zutaz on eginen dut, je répondrai pour vous, de vous. Mila liberaz on egiten du, je réponds pour mille francs" Dv. "Behia sei hilabethez ernari dela on egiten dut, je garantis que [...]. Zenbat esne emaiten du ahuntz hunek? Bi pintaz egunean on egin daut saltzaileak, [...] le vendeur a assuré deux pintes par jour. [...] Ene zorrez on egiten duzu?, garantissez vous ma dette?" H. "Ez dut on egiten haren agintzez, je ne me porte pas garant de ses promesses" Lh.
    Zuk erakutsirikako egia huntaz alhatu, eta berriz eta berritan huntaz nahi dut on-egin eta berme jarri. Dv LEd 60 (Cb Eg II 26 onetan firmetu nai det). Adi arazi zuen [...] nehork ez zuela kanporat agertu behar, bertzenaz ez zuela heien biziaz on egiten. Prop 1880b, 414. Ez ene bi apez lagunek, ez nik, deusetaz ez dugu on egiten ahal hemen, baizik ere zer entzun dugun, zer ikusi [...]. Gu baino goragokoek ikus, erran daizkutenak egiak diren ala ez. HU Aurp 186s. Neskatxa baten ethorkizunaz nork on egin? Halere gogotik berme jar gintazke ama familiako batzu hautak izanen direla hiruak. JE Ber 67. Huna laburzki zer irakurri dugun. Erran gabe doa ez dugula on egiten azken ponduetarainoko xehetasun guziez. Lf Murtuts 1.
    azpiadiera-1.3.1
    Emaiten deraukute manua hiritik athera gitezen hogoi eta lau orenik barnean, erraiten zaukutela handik goiti ez zutela gutaz on egiten. Prop 1884, 244.
    azpiadiera-1.3.2
    (Con compl. directo). Dar fe de, certificar, probar. "Egia au onegitea da dan gauzarik errazena (Izt), prouver cette vérité" Dv. "Asegurar, afirmar (V-arr)" A Apend.
    Da egi au on eingo dau ejenplu batek. Urqz 23. Zakurrak on egin duelako bere esana [...] testigu zuzen ta lotsa andikoekin ta ardiak ezin duelako gezurra diotela agertu [...]. VMg 4 (v. tbn. 3). Nok on egin leidaz iru gauza oneek? Añ EL2 69 (EL1 60 nok segurutu leidaz). Euskaldunak gerala eta Euskaraz itzegiten degula on egitea asko da, Españara lendabizi etorri izan ziran Etxetar ondraduen odolgarbikoak gerala adierazteko. Izt C 212. Egia garbiroa da nik esan dedana, zeña on egingo diodan bigar ordu onetarako. Ib. 164s. Hillaren itzai fede ematea adiskideari gaitz egiten zitzaion eta orduan hillak esan zion: urte beteren buruan zure eriotzarekiñ on egiñgo ditut nere itzak. Arr May 190. Au on egiteko [...] liburuan kontatzen da, ezen [...]. Ib. 177 (v. tbn. 178). Ori egia dala ageri askok on egiten dute. Eguzk RIEV 1927, 431. Sozialistak baietz diñoe: baña diñoen ori on egiten, egia dala erakusten, eztakie. Ori on egitea gauza gatxa da izan be. Eguzk GizAuz 145. Ori esaten errezago da, onegiten baño. Ib. 51. Berak irakatsia bere egiteaz on egin zuen Sokratek. Zait Plat 114. Zuek, berriz on egizue enaizela geldituko il nadineko, baizik alde eginda, ioan egingo naizela. Ib. 106.
    azpiadiera-1.3.3
    On egin nazazue Kriton-en aurrean [='salid fiadores de mí ante Critón'], esan zuen, epaileen aitzinean on egin nauen alderantziko bahitzaz. Zait Plat 106.
    azpiadiera-1.4
    d) "(B), abonar, pagar. Onegin dio unenbertzez, le ha abonado tanto" A.
    azpiadiera-1.4.1
    "On in (B), recompensar. On in dio (B), le ha recompensado" Ib.
    azpisarrerakoSense-26.2
    B) (Part. en función de adj. o sust.).
    azpiadiera-2.1
    a) (Vc ap. A ; Lar, Añ, Izt 49v).
    Beneficio, favor. "Beneficio, onegiña" Lar. "Zeruko onegiñak artu bear dira eskerrik askorekin" Ib. (s.v. acción de gracias). "Gracia, beneficio, (c.) onegiña" Añ. "Favores, mercedes, on-eginak" Izt 49v. "Onegiñaren pagoa, atondoan paloa, el pago del beneficio, palo junto a la puerta" A. Tr. Documentado al Sur desde la primera mitad del s. XVIII. Al Norte sólo se encuentra en unos versos de finales del s. XVIII y en Goyhetche.
    Pagu au merezi zeuen zeure onegiñak? Lar SermAzc 49. Mesede edo onegiña. Cb EBO 11. On egin horrez, launa, Zuk emozu sari. Iraultza 97. Izan dedin ugari / zure on egina. FrantzesB II 31. Egin dizkitzuen fabore, mesede edo on egiñak gogoratzeko. Gco I 394. Arpegira emanaz, lenago ere bein baño geiagotan alako esturasunetatik atera izan zituela; baña on-egiñak bereala aztutzen zitzaieztela. Lard 134. Gizon gaiztoak saldu nai dutenean on egiña itz ederrakin, orduan ari dirala geien gaitz egiten. VMg 78. On-egiñak noiz edo noiz badu bere pagoa. Gy 52. Jangoikoarenganik onegin batzuk erdietsi daizkelakotz. Legaz 35. Onelaxen daki Jaungoikuak, lagun urkuaz urrikaltzen danari, on egiña pagatzen. Bv AsL 125. Eurakgandik artu izan diran onegin eta mesede andiakgaitik. Itz Azald 95. On egiñak esker-erakutsia eskatzen badu. ArgiDL 135. Naikua dau ordaintzen, on-egiña dauanak ezagutzen. Otx 65. Ordaindu dizkiat ire mesede ta on-egiñak. Etxde JJ 154. On-egiña olan ordaindu. Bilbao IpuiB 48. On-egiñak iñun eztu lotsik. And AUzta 40. Leen eta orain betiko leloa: on-egiñak orrenbeste, kalte egiñak ainbeste. EZBB II 47.
    v. tbn. Arr GB 119. A BeinB 45. Echta Jos 14. KIkV 21. KIkG 14. Or Aitork 217. Ibiñ Virgil 105. Etxba Ibilt 465 (on-eiña).
    azpiadiera-2.1.1
    Buena obra, buena acción.
    Aitortu bedi, bada, etzaiola on-egiña Jainkoari aztutzen. Lard 63. On egin danak / Jaunan sarijak oi dabez. Enb 34. Sariak eta zigorrak ez baldin badira onegiñen eta gaizki-egiñen araberakoak, eztira ziñezko ordaiñak. Vill Jaink 107. Baiña nere nagusi au zer on-egiñen seme daiteke, nere soldata, izerdi ta lanak ukatzen dizkit eta? "¿De qué obras es hijo?". Berron Kijote 61.
    azpiadiera-2.2
    b) "Beneficiado, onegiña, onekindua" Lar.
    azpiadiera-2.3
    c) Bienhechor. v. ongin.
    [Gizon] santua, mantxagabea, gozoa, maitagarria, onegiña, bizia. Kortazar Serm 392s.
    azpisarrera-27
    ON-EGIN-NAHI.
    Deseo de hacer el bien.
    Bear dana da gogoa, erri zaletasuna, on egin-naia. Munita 32.
    azpisarrera-28
    ON-EGINTZA, ON-EGINTASUN.
    Buena acción.
    Ongi-naiaren eta on-egintasunaren benetako eginbearrak ezartzeko. JBDei 1919, 227. Norbere errijarentzako on-egintzak. Kk Ab I 86. On-egintziak beti dauko bere ondorena, gaitz-egintziak lez. Ib. 85. Juanbeltz onegintza-gurutzea irabazita zegoan uretatik bost mutil koskor [...] bizirik ateratzeagatik. Anab Poli 19.
    azpisarrera-29
    ON-EGITE.
    azpisarrerakoSense-29.1
    a) Benificio, favor. "Favor, beneficio, on-egitea" Izt 49v. v. ON EGIN (B); cf. ongite.
    --Memoria Jangoikoak zetako emon euskun? --Beragaz ta bere onegiteaz komuta gaitean. "Para que nos acordemos de su ley y beneficios". Cb CatV 60. Jaunak guri egindako onegite edo mesedeak gurekiñ ibilliko dira beti. Ag Serm 442.
    azpisarrerakoSense-29.2
    b) "Provecho, (c.) on egitea" Añ.
    azpisarrera-30
    ON-EGOKI.
    Guziak dira [...] Jesusen ardi onaren señale agitz on-egokia. Mb IArg I 313. Erlijioaren aldeko gerrari ekitea on-egoki zala. Or SCruz 9.
    azpisarrera-31
    ONEKO.
    azpisarrerakoSense-31.1
    a) Para bien (de). "Ez da oneko, ez da gaixtoko, oxala balitz zerbaitetako, il n'est pas capable de bien, il n'est pas capable de mal" Dv. v. ONERAKO.
    Osasuna zenduenean, eta zeure burua, hala oneko nola gaixtoko zeure eskuko zenduenean. Ax 210 (V 141). Erran behar da hagitz egin dezakeiela buruzagi batek, oneko eta gaixtoko. Lg I 362. Hortik heldu frankeza guzien oneko, / eta, ezpata gabe, bakea herriko. Hb Esk 90. Bizkitartean hein batez, bai oneko bai tzarreko, indardun direla kazetak. HU Zez 83.
    azpiadiera-1.1
    "Paces. Oneko abiadurak ditugu (Lander)" DRA .
    azpisarrerakoSense-31.2
    b) De bien, bueno.
    Andre hura berritz egun ere agertzen balin bazaitzu [...] erranen diozue: --Onekoa bazare hurbil zakizkit. Gaixtokoa bahaiz, aparta hadi. Zby Pel 74. [Populua] onari balinbadago, ikusten duelarik on hura tzarra baino ahulago, errazue populu hura zinez ona dela eta onekoa, bera. HU Zez 193s.
    azpiadiera-2.1
    Pastiza bezen oneko gizona zela Piarres. Sekulan ez zen hasarretzen. Barb Sup 41.
    azpisarrera-32
    ONEKO ALDE, ONEKO ESKUALDE.
    azpisarrerakoSense-32.1
    a) Buen camino (lado, partido...), partido del bien.
    Beren boza [...] oneko aldea daukanari eman-araztea. HU Zez 140. Den astokeriarik handiena estakurutzat aski baitzeie, tzarreko alderat. Oneko alderat emozute den arrazoinik hoberena. "Esta konprenitzen", kaskoinak diona. Ib. 105. [Nork erranen zaukun] bere deputatu lagun andana batekin itzulia ikusiko ginuela oneko alderat? HU Aurp 102. Makur doanean, ez doa [...] bertzeak bezen makur; eta oneko eskualdeari emanez geroz, ez du parerik. Ib. 93.
    azpisarrerakoSense-32.2
    b) "Oneko alde (AN-5vill), anverso, cara de un objeto" A.
    azpisarrera-33
    ONEKO ALDERAT HARTU (Dv), ONEKO PARTERA HARTU.
    "Onerat ou oneko alderat har zazu ene errana, prenez en bonne part ce que je vous dis" Dv.
    Hala plazer baduzu, ene borondate ona oneko partera hartuko duzu. Harb ã, 8r.
    azpisarrera-34
    ONEKOTZ.
    Para bien (de).
    Bere ahal guziak egiñ ditu arimen onekotz eta salbamendukotz. Ch III 36, 2.
    azpisarrera-35
    ON-EMAILE, ON-EMANTZAILE.
    Benéfico.
    Gudarien, etxe on-emalleen eta erri guziaren ornitzeari kalteak dakarzkiola. "Centros benéficos". EAEg 28-10-1936, 155. Mota guzietako Baztorde on-emantzalleak eratzea. Ib. 10-10-1936, 12. Ain onemalle diran Elkarteei. "Entidades beneméritas". Ib. 10-12-1936, 506. Gaztetxoen Batzorde Babesgarriko Onemalle Taldean. "Grupo Benéfico de la Junta de Protección de Menores". Ib. 30-1-1937, 937.
    azpisarrera-36
    ON-EMAILETZA.
    Beneficencia.
    Mota guzietako on-emalletzarako erabilli oi danetan. "Instituciones benéficas". EAEg 1-11-1936, 187.
    azpisarrerakoSense-36.1
    (Como primer miembro de compuestos).
    Edonoren onemalletza zeregiñak ere berorrek ikustatuko ditu. EAEg 11-12-1936, 514.
    azpisarrera-37
    ONENAK EMAN (V, G-azp).
    "Orrek onenak emon ditu, ese va en decadencia; litm., ha dado los mejores (V)" A EY III 274. "I be onenak emundakua aiz" Elexp Berg. "Onenak emanda, zahartuta eta makalduta egon. Sasoirik onenean ez dagoenari esan ohi zaio. Kotxe zar horire onenak emanda dola ustet" ZestErret.
    Sasoia aldentzen da / zartzeakin baten [...] / Orregatik ari naiz / onenak ematen. Insausti 268.
    azpisarrera-38
    ONENEAN.
    azpisarrerakoSense-38.1
    a) En lo mejor, en el mejor momento. "(La) galga de Lucas, onenean larga, bearrenean utzi" Lar.
    Onenean, Jainkoak ala nai, ta guztiak Seminariotik irten bear izan zuten. Cb Just 94 (v. tbn. 50). Jaia ez zan oindiokan amaittu eta jolasak onenian irauntzen eban. Etxba Ibilt 490. Ogei ta amaika urtera / zerade iritxi, / onenean zaudela / zeiñek ez iritzi? Insausti 101.
    azpisarrerakoSense-38.2
    b) (V-gip).
    A lo mejor, acaso; en el mejor de los casos. "Onenian egixa izango da esan dabena, acaso sea verdad" Etxba Eib. "Erremedixo orren ona, onenian, kalterik ez eittia, [...] en el mejor de los casos" Ib. "Ezta etorri ta onenian aaztu eingo jakon afaixa zeukala" Elexp Berg.
    Arrazoia daukazu, ni ere onenean, / zu bezela nijoa zabuka bidean. AB AmaE 401. Onenean Jaungoikoak gerriko miña Donearen bitartez kenduko ziolata. Ag G 182s. Bilbora joango zirean orrek onenean. Zam Man 62. Zu galduko bazindut, orduan, onenean... ez, gaizki esan det; onenean, ez, ziurki moja joango nitzake. Alz Ram 50. Iru bat ordu laurden bearko zituen... gutxiago onenean. Ib. 64. --I're etorriko aiz... --Nork zekik? Denborarekin... Onenean. Ib. 104. Konseju ori onenian / askok daukate goguan. MendaroTx 77. Balekiken onenean zorion ori topa aal izatea. Etxde AlosT 36. Iraupen laburra dute gehienetan [...], zenbait segundu, onenean zenbait minutu. Mde Pr 331. Nun geldi ote zaizkit? [...] Aloña-aldean ote? Gezaltzan barrena onenean? NEtx Antz 50. Botako ote dutenik ere eztakit seguru. Onenean, ni illez gero botako dute. Vill Jaink 87. Egunen batean zu ere, onenean, aita edo ama izango zera. MAtx Gazt 29. Auskalo! Onenean beste alako ua izan diteke... zera...nola du bada izena? Lab SuEm 209. Sinestekoa da izan zutela zertaz mintza [...] asmaketarik asmaketa ibili gabe eta, onenean behintzat, ez zeharo ergel. MEIG IV 124. Ari dira gehitzen euskaraz ikasiak eta landuxeak direnak. Lehen, onenean, elizgizon franko ziren horietakoak. MEIG VIII 101.
    v. tbn. Sor AuOst 99.
    azpiadiera-2.1
    (Con ere). En el mejor de los casos.
    Eta asmakizunetan asi zan. Ze asmakizun gero! Niri, onenean be [...] emongo eustan buruak. Bilbao IpuiB 256. Gure iritzien berri jakiten badute ere [...] bizkarra zimurtuko digute, onenean ere. MEIG IV 99s. Euskalkiek badute gure artean, onenean edo gaitzenean ere, luzaroko bizitokirik. MEIG VIII 96. Batzuek eta besteek diotenak balio du, agian, oraingo eta joan den mendeko zuberoerari bagagozkio, baita onenean ere Baxenabarrerako. Ib. 104.
    azpisarrera-39
    ONENEAN PASATUTAKOA (det.).
    "Onenian pasautakua. Adin onena pasatua duena. Aitta re, onenian pasautakua beintzet ordurako re ta" Elexp Berg.
    azpisarrera-40
    ONENERA ERE, ONENERA JOTA ERE.
    "En el mejor de los casos. Orrekin, onenera be, eztozue parraik eingo. Aurten, onenera jota be eztou iezko erdirik irabaziko" Elexp Berg.
    azpisarrera-41
    ONENEZ.
    A lo mejor. "Onenez etorriko zan (V-gip)" Gte Erd 161 (junto a bearbada, seguru asko, etc., de otras zonas).
    azpisarrera-42
    ONENIK ONENEAN.
    En el mejor de los casos.
    Auzpezturik egote orrek etzaitun beartzen, ikus! Begira: onenik onenean, Yainkoei dagokien itzalaren ederrez. (Interpr?) 'Pero considera si te obliga su actitud de súplica, no sea que el propósito del dios deba ser cumplido por tí'. Zait Sof 140. Deus gutxi uzten dugu hemen gehienok, mundutik aldegitean: oroitzapen laburra eta, onenik onenean, kromosoma pilo bat. MEIG VII 67.
    azpisarrera-43
    ONEN ONENA (det.).
    Lo mejor, el mejor. "(Lo más) acertado será, [...] onen onena izango da" Añ.
    Bake on bat izateko biderik onen-onena. Mb IArg I 180. Orregaitik onen oneena da, ainbat sarrijen egitia. Astar II 7. Nere lagunik onen-onena zera ta. ArgiDL 36. Onen-onena zure alabarekin bertara etortzea izango dezu. NEtx Nola 16. Umetxuori, jakiña, gurasoena iruditu onen-onena. Bilbao IpuiB 61. Fugolistak e, onen-onenak / saldu egiten dirala. Uzt Sas 230.
    v. tbn. Mg CO 99. Añ EL2 86. A Ardi 34. Ag G 79. Tx B II 145. Zait Plat 88.
    azpisarrerakoSense-43.1
    Gaurkoen artean, euskal-idazlerik onen-onenetarikoa dogu bera. Alzola Atalak 92.
    azpisarrera-44
    ONEN ONENEAN.
    En lo mejor. "(V, G), a lo mejor-mejor" A (s.v. onen).
    Danakaz euki nairik errian bakea, / ta onen onenean sortzen jat gerrea. AB AmaE 259. Kantau asko egin da lekaixoa sarri, / nekau baño lenago eginda jazarri, / ta onen onenean aretx azpi baten, / dantzan bere ebela ordu bete galtzen, / lau eguneko lanaz emotea zortzi. Ib. 419. Onen-onenean genbiltzanean, sartzeko ordua iritxitakoan, tirrin-tirrin maisuak zintzarria jotzen zuan leioan. JAzpiroz 125.
    azpisarrera-45
    ONENTXOENA (det.). (Dim. de onen, superl.).
    Txinan arroza ereiten da ugari. Gizon eta abereentzako janaririk onentxoenetakoa. EgutAr (ap. DRA ). Onentxoena, neretzat, errege gizarajoak lehen gabean New Yorken aurkitzen dituen jolas atseginak. MEIG I 185 (ref. a una película).
    azpisarrera-46
    ONERA. (Precedido de gen.). "(A) favor de alguno, para provecho suyo, norbaiten aldera, onera" Lar. "Ceder en daño o beneficio, baten onera edo kaltera etorri" Ib.
    azpisarrera-47
    ONERA ADITU.
    Tomar a bien. v. ONERA HARTU.
    Esan begi berba gatxera edo onera aitu edo ezarri leijan bat; bada geijenian, beti ezpada, ezarriko dabee txarrera. Eztabe egingo uste edo juizijo onik. Astar II 180.
    azpisarrera-48
    ONERA ARI IZAN (H).
    Mejorar. v. ONERA EGIN.
    Gaixo Hiriart-Urruty! Uste zuen gauzak onerat ari zirela. (In HU Zez 88).
    azpisarrera-49
    ONERA HARTU (H), ONERAT HARTU (Dv).
    Tomar a bien. "Onerat hartzea gauza, prendre la chose en bien ou en bonne part" Dv. "Onerat ou oneko alderat har zazu ene errana" Ib.
    Arinki iuiatu dut berzeren obrez eta hitzez, gaitzetara hartu dut onera hartu behar zena. EZ Eliç 155. Gaizki mintzatuagatik [...] baitakigu ezen adiskide direnaz geroz, hek guztiak estaliko eta onera hartuko derauzkigutela. Ax 28 (V 16). Gizon prestuak eta bakezaleak gauza guziak onera hartzen tu. SP Imit II 3, 1 (Ch guziak onerat aldatzen ditu, Mst gaizak oro huniala ützültzen dütü). Ene gogarako den bertze batek [hitz] garratzagorik erran baleraut, onera hartuko nuen. SP Phil 159 (He 161 onera hartu). Ükhen ezazü arranküra handi bat [...] galthatü edo ezagüt erazi deizün gaizaren huniala hartzeko. Mst III 49, 7 (SP onera hartzeaz; Ch gogo onez hartzeko). Bainan hain zen solas-egile maitagarria [...] non onerat baizik ez baitzitazken har haren ateraldiak. HU Aurp 161.
    azpisarrerakoSense-49.1
    (onetara h .).
    [Bere etxera bezuza bat bidaltzeko burutapena izan dut.] Bereala oldartu zaizkit zalantzak: garai obea arkitu bear zala, agian onetara artuko etzuela. Txill Let 57.
    azpisarrera-50
    ONERA BIHURTU, ONERA ITZULI, ONERA ALDATU.
    Convertir, dirigir, encaminar al bien; convertir en bueno.
    Non baitaki [...] [deabruek eta gaixtoek] egiten dutén [...] gaizkiaren onera konbertitzen. Lç Ins G, 2r (v. tbn. en contexto similar EZ Eliç 308, Brtc 118 onerat konbertitu). Fiñean huts egiteko eztuke desirarik [gorputzak], / bañan guztiz egonen da onera itzulirik. EZ Man I 134 (v. tbn. onerat itzuli en Dh 191, HU Aurp 153 y Zerb IxtS 11; onera itzul arazi en EZ Noel 119). Esparantzarekin ezen, / zure exenplu onak / onera ganbiatuko / zituela gizonak. EZ Noel 173. Gaitzetik onera muda zazu ene gogoa. EZ Eliç 50. Arima galdu da, ezta gero gehiago onera konbertitzerik eta ez penitenzia egiterik. Ax 619 (V 398). Eta zuk ere orai zeure borondatea libre baituzu eta libreki bertze aldera, gaixtotik onera itzul baitezakezu. Ib. 603 (V 387). Eta bide hartaz zure ongia frogaturen da eta segurago izanen da eta zure gaizkia erremediaturen da eta onera itzuliko. SP Phil 18s (He 18 zure gaitza laburki sendatu). Bere pasioneen gathibu den gizonak ona ere gaitzera itzultzen du [...], baiñan gizon baketiarrak guziak onerat aldatzen ditu. Ch II 3, 1 (SP gauza guziak onera hartzen tu, Mst huniala ützültzen, Ol onera dana bigurtzen, Leon onerat bihurtzen; cf. Dv LEd VII arimen onerat bihurrarazle). Geruago ta gatxago egingo jakeela bijotza onera jiretia. Mg CO 102. Han behar dire konbertitu / gure bihotzak onera / eta Jaunarekin baketu. Monho 114 (v. tbn. He Gudu 89 bihotz korronpitua onera ganbiatzeko). Onerat ganbia zazu zure umen zortea, / guzien aberasteko baduzu boterea. Ib. 68. Ordu deno bihur zaite onera, arima auhendagarria. Dv LEd 124 (Cb Eg II 65 biurtzaite zugana, anima tristea). Gizona aldakorra da berez; baiña txarretik onera nekez biurtuten da. Ag AL 78. Akar egiten asi zitzaien orduan [Yesus], onera biurtu etziralako. Ir YKBiz 155 (v. tbn. 166n).
    azpisarrerakoSense-50.1
    Bihar nere gatheak hausteko erretxagoak izanen othe dire edo nere bihotza onerat itzuliagoa? Dh 210.
    azpisarrerakoSense-50.2
    Neure leen-adiñeko onera barriz biurtzen asi yatan arimea, eta argi ikusi neban Jainkoak zelako mesedea egin oi dautson Berak onak diranen artean ipinten dauanari. Onaind STeresa.
    azpisarrerakoSense-50.3
    (onetara).
    Amurekatik ajüta nezazün eta hunetara ützül erazi dizadazün [tentazionea] . Mst III 29, 1 (Ip ene hunetara ützül ditzazün, Ch ene progotxukotz gertharaz dezazuntzat).
    azpisarrera-51
    ONERA EGIN (Añ, Izt 72r, A), ONERAT EGIN.
    (Ir) a mejor. "Onera egin, mejorar, pasar la crisis (se dice de un enfermo)" A. v. ONERA ARI IZAN, ONERA EMAN (b), ONERA JO, ONERA JOAN.
    Ene azken letraz geroztik gure izaiteak ez du onerat egin; goseteak eta idorteak bethi irauten dute. Prop 1876-77, 396. Berriz eguraldiak onera egin zuan. JAzpiroz 208.
    azpisarrerakoSense-51.1
    Inclinarse al bien, tomar el camino del bien.
    [Ikusi ditugu] makurrerako bidea utzirik, onerat egiten, eta egunetik egunera finkatzen on hartan. HU Aurp 152 (v. tbn. en contexto similar Laph 119 onerat eman).
    azpisarrera-52
    ONERA EMAN, ONERAT EMAN.
    azpisarrerakoSense-52.1
    a) "Onerat ematea (T. de jeu de paume), mettre à bon" Dv. "Emak onerat, bute dans le jeu" Lh.
    azpisarrerakoSense-52.2
    b) (onera emon Añ, Izt), ONERAT EMAN (Dv).
    Mejorar. "Mejorar el enfermo, (V) onera egin, emon, jo" Añ (tbn. en Izt 72r). "Onerat ematea (en parlant d'un malade), se remettre d'une maladie" Dv. v. ONERA EGIN.
    [Dotor Berrionek] zion: eri hunek eman dezake onera. / [...] [Berrigaitzek]: abian da hau zenduen ikhustera. Gy 16. Eri-ondo, onera zen emana doiean. Ib. 208. Ez badu berheala onerat emaiten ez dut uste bihar artio iraunen duen. Laph 15. Lano txar batzuek mendiak kukutzen zituzten eta [artzaina] denbora pentsaketan bezala zabilan ean txarrerat edo onerat eman behar zuen. Larz (in Zerb Azk 39). Egun batzuk larri-larri pasa ondoren, onera eman zin. Ataño TxanKan 111.
    azpiadiera-2.1
    Inclinarse al bien, tomar el camino del bien.
    Onerat eman zuen gizon gazteak eta zin zinez. Iñazioren goara bizi izan zen, bide zuzenetik behin ere zeihartu gabe. Laph 119.
    azpisarrera-53
    ONERA ETORRI (V-gip, G-azp), ONERA EKARRI, ONERA ERAKARRI, ONERA ITZULI (hunerat i. BN, oneara i. R). Ref.: A (hun, on); Gte Erd 201; Elexp Berg.
     (Precedido de reflexivo). Venir, volver, traer a (mi, su...) ser. "Bere oneara itzuli zen (R), vino a su ser" A (s.v. on). "Ondoeza eiñ eta orduerdixan etzan bere onera etorri" Elexp Berg. v. BAITARA BIHURTU.
    Lo pisu batetik esnatzen dan baten gisa bere onera etorri eta [...]. Arr GB 104. Kordea galduta lurrera bota zuen [...]. Lagunak [...] zetzan lekutik altxa, bere onera erakarri eta [...]. Arr May 98. Korderik gabe utzi nau goizean samintasunak. Nere onera etorri naizenean [...]. Lek EunD 36. Nun da sendagilleak agindutako edaria?... Emaiogun eta bereala etorriko da bere onera. NEtx Antz 129. Peillo, artean ixillik egona zan, bere onera etorri ezinda, baiña alako batean, bere senean jarri ta [...]. NEtx LBB 178. Ospital bateko mantar guziak ere ez dira aski izango beren onera ekartzeko ere. "Para ponerlas en buen término". Berron Kijote 170. Entziak edo aundidurak beuren onera ekartzeko oso ona omen da. Ostolaiz 30. Ultzera bere onera etortzeko, altzaren osto berdeak zanpatu ta zauriaren gaiñean jarri. Ib. 74.
    azpisarrerakoSense-53.1
    (Sin que le preceda reflexivo).
    Otordu bat bakarra --ura ona-- egin dezazu amabost bat egunean ta ostera gorputzaldia onera biurtuko zaizu. Lab EEguna 63. Agian, andre on onek biotzondoz itz egin balezaio bere senarrari, au onera ekarriko luke. Etxde JJ 120.
    azpisarrerakoSense-53.2
    Sokratek esan-eginek bear zuen onera zuzendu zuten [...] [Platonen] gogo naro, oparo ta ioria. Zait Plat 109.
    azpisarrera-54
    ONERA EZARRI.
    Tomar a bien. v. ONERA HARTU.
    Esan begi berba gatxera edo onera aitu edo ezarri leijan bat; bada geijenian, beti ezpada, ezarriko dabee txarrera. Eztabe egingo uste edo juizijo onik. Astar II 180. Bagina benetako kristinaubak [...] alegin gustija egingo geunke proximuagan dakusgun guztija onera ezarteko. Ib. 184.
    azpisarrera-55
    ON-ERAGILE.
    azpisarrerakoSense-55.1
    a) Eficaz.
    Aiñ bide on eragille ta seguruarekin. ' Por medio tan eficaz y seguro'. Aran SIgn 30.
    azpisarrerakoSense-55.2
    b) (El, lo) que hace hacer el bien.
    Otoi-gai samur gozuak / [...] on eragille askuak. Enb 139.
    azpisarrera-56
    ONERA JO.
    "Mejorar el enfermo, (V) onera egin, emon, jo" Añ (tbn. en Izt 72r).
    azpisarrera-57
    ONERA JOAN.
    Mejorar.
    Egin operazione / Biziki aundia, / Onera dua itxuraz / Oraintxe guzia. LuzKant 124. Edozein su-emalletzat artzen baduzute, nola gauzak onera joango dira? Lab SuEm 191.
    azpisarrera-58
    ONERAKO.
    azpisarrerakoSense-58.1
    A) (Adv.).
    azpiadiera-1.1
    (V-ger-gip, G-azp; Añ, Dv (V, G)). Ref.: A (on); Gte Erd 240; Elexp Berg.
     (Precedido de gen.). Para bien (de), para provecho (de). "(En) pro, (c.) onean; en pro tuyo, zure onean, onerako" Añ. "Zeure osasunerako ta neure onerako (V-ger), para vuestra salud y para mi provecho (fórmula de brindis)" A. "Ikasteittuzunak zeure onerako izango die" Elexp Berg. v. ONEAN, ONEKO, ONETAKO, ONETAN, ONETARAKO, ON NAHIEZ. Tr. Bien documentado en textos occidentales desde mediados del s. XVIII. Al Norte lo emplean Duhalde (197) y Duvoisin (LEd 168 y Rom 13, 4).
    Euren on da probetxurako. Urqz 1. [Jesusek] pena ta neke guziak eraman zituen gure amorez ta gure onerako. Mb IArg I 109. --Nok egin zituzan sakramentuak? --Jesu-Kristo geure Jaunak, geure arimen onerako. Oe 29. Mesias, edo Jainkoak guzien onerako Mundura bialdu zuan gizona. Ub 84. Agintariari dagokala guzion onerako eta pakerako gaiztagiñak kastigatzea. Gco I 437. Beste guzur asko esaten dira zerbaiten onerako, inoren kalte bagarik. fB Ic II 172. Baia ez bere onerako ezpabere bere kaltian. CatLlo 74. Guztijen onerako dala [...] gizonak izan ditezela Bizkaijan ezagutubak [...] dauken [...] garra gaitik. "El interés general exige". (1860) BBatzarN 193. Animen on eta salbamenerako. Aran SIgn II (v. tbn. 74). Itoen onerako elizkariak orduantxe asten ziran. Ag Kr 207. Osagilleagaz ezkondu bear don eure onerako. Echta Jos 289. Nere mezatxua entzun nuan, aien animan onerako! Ill Testim 4. Gure onerako izandu dira / oiek egindako lanak. PE 21. Eskuetatik an lotu zuten / guzien libertadea, / ori zalako nere onerako / Jaunaren borondatea. Balad 235 (en la vers. de Bast 9 nere onean). Zerbeit egin dezakena eri-handiaren onerako, bere arronteko aitorlaria izango da. FIr 185. Nere onerako izango dek eta, esaidak ire azaldubear ori. TAg Uzt 104. Ez ote litzake obe etxeko pakearen onerako Mattinentzat izatea? Etxde JJ 82. Gipuzkoaren onerako al zuana egiten gogoz saiatu zan. Basarri 41. Gizartea da gizonen onerako jarria, gizonari laguntzeko. Vill Jaink 174. Barkatzea sendatzea da, geuren onerako ta besteren onerako. BAyerbe 158. Guztion onerako / dirade egiñak. Ayesta 144. Berengandik sortzen diren ondasunak [...] ez baitira beren zerbitzurako, gizonaren onerako baizik. MEIG I 175. Batasunaren on eta probetxurako izan zitezkeelakoan. MEIG IV 111.
    v. tbn. Cb Eg II 8. AA III 300. Añ EL2 6. JJMg BasEsc 140. Astar II 244. CatBus 55. Izt C 83. Ur MarIl 107. Lard 59. Afrika 31. Dv Rom 13, 4. Apaol 59. Legaz 58. Arr May 162. AB AmaE III. Azc PB 21. Bv AsL 99. Itz Azald 24. Goñi 45. A Ardi 120. ArgiDL 63. Inza Azalp 65. Or Tormes 21. Enb 128. Anab Usauri 104. Otx 164. Lab EEguna 113. Ir YKBiz 280. Ldi IL 12. Eguzk GizAuz 101. Mde Pr 58. Munita 10. Akes Ipiñ 27. Bilbao IpuiB 100. Erkiag BatB 150. Zait Plat 106. Osk Kurl 52. MAtx Gazt 71. Gazt MusIx 5. SM Zirik 17. Ibiñ Virgil 107. NEtx LBB 198. Uzt Auspoa 43, 131. Alzola Atalak 147. Berron Kijote 49. Etxabu Kontu 60. Ataño TxanKan 159. Onaind STeresa 12s.
    azpiadiera-1.1.1
    (Con determinantes).
    Gure on andirako da Jesusek bere legez ar-erazten digun nekea. Mb IArg I 315. Eta guzia gure on geiagorako dala. Gco II 27. Jainko gure Jaunak utzirik bere serbitzallearen on askorako. Aran SIgn 25. Bere ta mundu osoaren ainbeste onerako. Ib. 14. Eusko sendien on utserako. EArzdi (in Kk Ab II 6).
    azpiadiera-1.1.2
    (Sin que le preceda genitivo). Para bien.
    Eta diogun onerako dela... Mb IArg II 330. [Meditazio au] onerako ta gaitzerako izan diteke. Cb Eg II 10. Izanik proximuak egin daben gauzia berez bardina nai onerako ta nai gatxerako, geijagoko bagarik juzgetia gatxerako egin dabela. fB Ic II 218. Jesusek onerako edo gaitzerako bere epaia emateko etzituela [...] bekatu agiri-agirikoak aitatu. Lard 435s. Aurrerantzean ezeutsen alabeari, onerako ez txarrerako, mutil aren ganean berbarik aittatuten. Echta Jos 241. Emaztegeia billatu, ta onerako ixan daitela. Kk Ab I 46. Ilargiaren eskutartea ezagutzen zun, noiz onerako ta noiz gaiztorako. Or Mi 90. Aietan itz asko ikasi nitun onerako. "Multa verba utilia". Or Aitork 29. Baña, Jaungoikuari eskerrak, azkenian [...] guztia izan zan onerako. Etxba Ibilt 474. Onerako ala txarrerako entzun ote zuen txori aren deia? NEtx LBB 51. Mundu guzia aurrerapenak / sortzen propiyo ari da; / da onerako izan ezkero / gauzik aundiña ori da. Uzt EBT 86. Ez dakit onerako edo kalterako izango zituan [obrak] . Insausti 221. Orixe, onerako edo gaitzerako, euskalari trebea genduen. MIH 262. Mundua itxuraldatzen ari zaigu, onerako edo txarrerako. Ib. 138. Iker-lana beti onerako delakoan nago. MEIG VIII 106.
    v. tbn. Otx 96. Erkiag BatB 65. Ibiñ Virgil 57. Gerrika 51.
    azpiadiera-1.1.3
    (Ref. al tiempo atmosférico).
    Egualdia onerako dagoanean, eder da izartsu idoroten dabe goi aldea. Ag Kr 61.
    azpisarrerakoSense-58.2
    B) (Adnom. o adj.
    azpiadiera-2.1
    a) (V-gip).
    (El, lo) que es para bien; de bien. "(Adj.), de bien, para bien. Gizon onerakua jatzu uezaba, tu patrono es hombre de bien" Etxba Eib.
    Soinuba bada ona ta onerakua, joikijak bere onak dira. fB Olg 33. Jaungoikuaren lege santuba guztiz da [...] zuzena, erraza ta geure onerakua. fB Ic I 20. [Pensamentu santu onegaz] animau zituban onak eta onerakuak. Argitu zituban itsubak. fB Ic II 292. Ezaguturik Fernandok aien asmo txarrak beraren onerakoak etziradena [...]. Izt D 172. España guztiaren onerakoak ziraden gauza balio andiko anitz zeuzkala berarekin [...] itzegin bearrekoak. Izt C 404. Kristau onerakua zanetik erremedixua guran lenago aren zorokerixia mendakatzia baño. Etxba Ibilt 463. Ona izateko [...] lagungarri yatan neure gurasoekan onerako joera besterik ez ikustea. Onaind STeresa 20. Berezkoa da noski aldatze hori eta ez gara nor, aldi bitarte luzeagorik igaro arte, onerakoak eta txarrerakoak mugatzeko. MEIG IV 128.
    azpiadiera-2.2
    b) Que va a mejor. "Eriak onerako bidea hartu du, le malade revient à la santé" Dv.
    Zer derasate hor zenbeitek, onerako zerbeit itxura badugula; eztituz doala etsaia. [...] sineskorrak gu! HU Zez 179.
    azpisarrerakoSense-58.3
    C) (Sust.
    azpiadiera-3.1
    a) Aspecto favorable, lado positivo.
    [Aitarekin] prankotan itz egin nuan: --Olako neskatx zer iruditzen? [...]. Bai onerakoak eta bai txarrerakoak patxaran esaten zizkidan. JAzpiroz 157. Berezkoa da noski aldatze hori eta ez gara nor, aldi bitarte luzeagorik igaro arte, onerakoak eta txarrerakoak mugatzeko eta zedarritzeko. MEIG IV 128.
    azpiadiera-3.2
    b) Mejoría, mejora.
    Medikuarengana joan izan zan; baña onek etzion onerako aundirik egiten, pastilla batzuk artu arren. TxGarm BordaB 59. Pasa egunak eta onerakorik ez. Albeniz 125.
    azpisarrera-59
    ONERANTZ EGIN.
    Mejorar, ir a mejor. v. ONERA EGIN.
    Darik egitten ebazan alegiñak sendatuteko, baña ikusirik ezebala onerantz egitten [...]. Echta Jos 326 (v. tbn. 298).
    azpisarrera-60
    ONERANTZ JOAN.
    Mejorar, ir a mejor. v. ONERA JOAN.
    Astebetegarrenean ezagutu zan onerantz joana [...]; zauri asko osatu jakazan. Echta Jos 344 (v. tbn. 258).
    azpisarrera-61
    ONERATEKO ALDE, ONERATEKO ESKUALDE, ONERATEKO URRATS.
    Buen camino (lado, partido...), camino del bien.
    Hamabortzetarik hamabitan, onak dire sartu oraino ere, edo hots, onerateko urratsa dutenak. Hiru bakarrik framazontiarrak. HU Zez 90. Behaztopa frango eginik daude, orai onerateko eskualdea daukatenetarik batzu. HU Aurp 153 (Zez 88 onerateko aldea daukatenak).
    azpisarrera-62
    BAI ON ERE, EZ ON ERE.
    "" . "Loc. adverbial que se usa en positivo y negativo, para encarecer la suerte de que haya sido o no haya sido la cosa de referencia. Gertau nintzan sasoiz, eta, bai on be!, me preparé a tiempo y ¡mejor ha sido! Ez zan agertu bestia aurrian zan artian, eta ez on be!, no apareció mientras el otro estaba presente y ¡mejor ha sido que no!" Etxba Eib.
    azpisarrera-63
    ON ESKER.
    Gratitud, agradecimiento. v. ESKER ON.
    Zuentzat on eskerrez / beteak diranak. Echag 201 (v. tbn. 103).
    azpisarrera-64
    ONETAKO. (Precedido o no de gen.). Por el bien de. v. ONERAKO, ONETAKOTZ.
    Gizonen on eta probetxutako diraden gauzák. Lç Tit 3, 8. [Jainkoak] ez ditu berehala heriotzeaz punitzen gaixtaginak, nahiz baliarazi gaixtakeriak berak onetako. Lg I 218. Nezesario da kongregazionearen onetako, zenbeit aldiz kontseiluko menbroak bil daiten. JesBih 425.
    azpisarrera-65
    ONETAKO HARTU.
    Tomar a bien, aceptar. v. ONERA HARTU.
    Orai hire triballia balius dük, hire nigarra Jinkuak hunetako hartüren dik. Mst I 24, 1 (SP zure nigarrak ongi ethorriak dire, Ch hire nigarrak entzunak, Ip zure nigarrak onhesgarri).
    azpisarrera-66
    ONETAKOTZ, ONETAKOTZAT. (Precedido o no de gen.). Por el bien de. v. ONERAKO, ONETAKO.
    Zure maiestateari suplikamenduz nagoka, dena onetakotz othoi rezebitu nahi duzun, obraren handitasunera [...] behatzenago duzularik ezen ez [...] inperfekzionetara. Lç Dedic * 7r. [Majistratua] Iainkoaren zerbitzari duk hire onetakotz. Lç Rom 13, 4 (He zure onetako; TB zure ongiarenatzat, Dv zure onerako). Deusere etzaiela gerthatzen [...] [Jainkoak] hekien onetakotzat gerthatzerat uzten duenik baizen. Dh 194.
    azpisarrera-67
    ONETAN.
    azpisarrerakoSense-67.1
    a) (BN-arb-lab; Dv). (Precedido de gen.). Para bien (de). "Zure onetan mintzo naiz, je parle pour votre bien" Dv. "Pour le bien de" Lf Gram 158. "À l'avantage de" Ib. 378. "Hire onetan egin ezak hori (BN-lab), zure onetan mintzo niz (BN-lab), hire onetan ari nauk (BN-arb), hobe duzu zure onetan, hemendik ganik (BN-lab)" Gte Erd 240. v. ONERAKO. Tr. Documentado al Norte desde la primera mitad del s. XVII; tbn. se encuentra en Beriayn y Zaitegi (Plat 106).
    Onek iaten dute bere / arimaren onetan: / gaixtoek kontrara haren / daiñu eta kaltetan. EZ Noel 123. Munduan zebillenean gure onetan egin zuen ofizioa. Ber Trat 98v. Jainkozko gauzak irakhatsi behar direla Elizaren onetan eta progotxutan hitz eta hitzkuntza adi ahal ditezkenez. ES 396. Alexandriako hiriak nahi izan zion yazarri haren onetan predikatzen zuen apostolu handiari. Lg II 88. Eta ordutik tentamenduak gure onetan gerthaturen dire. Ib. 131. Behar ditut errezibitu galdetu gabe, ene onetan egortzen darozkidanak. Mih 94. [Urruñako habitantak] ilunbean bizi ziren, bainan hekin onetan, / zeruak eman diote gidaritzat Teillary. Monho 48. Ideia hunak ar bitzate / bakotxak bere hunetan, / egin hutsak errepara / bizi diren egunetan. Bordel 94. Zeri etzaio lothu lagunaren onetan? Zer ez du egin? Jaur 388. Ethorriko da bethiko sententzia, prestuen onetan eta gaixtaginen kaltetan. Dv LEd 272 (Cb Eg II 154 onen fabore). Hobeki egin lezaketela, bai beren eta bai bertzeen onetan. HU Zez 199. Ari zirela, guregatik, gure onetan. Ib. 152. Eta egiten dituen obra onak, ororen onetan baitire. CatJauf 68. Ezen, nere onetan baino gehiago, zuen onetan ariko naiz. JE Bur 42. [Juduak] agur egin ondoan lepoa bihurtuko dautzute [...] moltsaren onetan. StPierre 32. Ez zaitela gehiago ez mintza, ez mogi ere, zure onetan! Barb Sup 89. Lege berriak egiten zütien eta oro popüliaren hunetan. Const 23. Entseatzen bagare / lagunen onetan, / sari ederra dugu / guretzat gain hartan. Etcham 129. Heien onetan, entzun dugunez, / eginen da zenbait eske. Ib. 124. "Three Coins" jotzen asi dira irratitzez. [...] Ez neri esan igarakorra denik. Baliteke. Baña, nere onetan, edozein sinfonik aña ukitzen nau ark. Txill Let 47. Nik ez zakiat ba zer egin gehiago hire onetan! Larz Iru 118. Bai, emaztea, zure onetan jin bedi aurrerapena. Xa Odol 274.
    v. tbn. Brtc 95. Dh 134. Hb Esk 127. Lap 31 (V 17). Jnn SBi 175. Arb Igand 63. Zerb IxtS 108. Lf Murtuts 53. Mde Pr 306.
    azpiadiera-1.1
    Jainkoak gure on handitan kontu idukiko dauku gure xede ta nahi onaz. Dh 98.
    azpiadiera-1.2
    Nola, ba, baldin beren liburu, eskola eta tenpluetan onaren berri ez badute ikasten, gero jotzen edo mintzen edo hiltzen dutenean, beti onaren onetan bait dute egiten? Mde Pr 140s.
    azpisarrerakoSense-67.2
    b) (Precedido de bere, etc.). (Estar, etc.) sosegado, tranquilo, sin perder el control, sin salirse de sus casillas. "Beronetan dago (G-bet, AN-5vill), berontan (R), está tranquilo" A. "Bere onetan dago (G-to), está de buen humor" Ib. (s.v. on).
    Ez det jaten da lorik egiten / gau t'egun nago penetan / neria izan artean ez naiz / jarriko nere onetan. APBB 66. Nere anima etzegon beure onetan, eta zauriz beterik zoan, urrikarri. "Non bene valebat anima mea". Or Aitork 53.
    azpisarrera-68
    ONETARA HARTU. v. ONERA HARTU.
    azpisarrera-69
    ONETARA BIHURTU, ONETARA ITZULI.
    "Bere onetara itzuli zen (G-to), [...] vino a su ser" A (s.v. on). v. ONERA ETORRI.
    Adierazi bezate [...] gauzak bere onetara biurtzean erabakia artu nai duten. "Reservarse para decidir a situación de normalidad". EAEg 6-2-1937, 995.
    azpisarrera-70
    ONETARAKO. (Precedido de gen.). Para bien de. v. ONERAKO.
    Ethorri naiz hauk hemen ezartzerat eskaraz arimen onetarako. Dh 78.
    azpisarrera-71
    ONETATIK AT.
    Tras bere, etc. Fuera de sí.
    Izu-izu ta bere onetatik at, Santxo Panzaren oera sartu zan. Berron Kijote 180.
    azpisarrera-72
    ONETATIK ATERA (G-to), ONETARIK ATERA, ONETATIK IRTEN (G-goi). Ref.: A EY III 259; Gte Erd 193.
     Salir, sacar de (sus...) casillas, perder el control, la serenidad. "Onetatik atera zan, salió de sus casillas (G-to)" A EY III 259. v. ONETIK ATERA.
    Zeñaren bidez asaldaturik irakin zitzaion Nafarroa guztiari, bere onetatik aterarik ezin donariatu zan moduan. Izt C 289. Bere onetatik irten eta zoratua bezela. Arr Bearg 506 (ap. DRA , s.v. onetatik). Beste berri latz batek oso bere onetatik atera zun. Or SCruz 119. Orrelakoak entzuteak nere onetatik ateratzen nau. Txill Let 103. Beldur ematen zion ama elbarriak. Bereala ateratzen zan bere onetatik. Ataño MLanak 64. Gizon prestu [...] batzu bere onetatik atera dituzte liburu honetako nabarmenkeriek. MIH 363. Ez da hitzak bere onetatik atera beharrik, zuzen ugari esku artean dauzkagunean batez ere. MEIG II 70. Beti zirika [...] ari zaizkiolako etengabe bere onetarik nola aterako. MIH 120 (v. tbn. MEIG IX 97 onetarik atera).
    v. tbn. Alz Ram 71. PPer Harrip 93.
    azpisarrerakoSense-72.1
    (Ref. a cosas). Salirse, sacar, de la normalidad.
    Bilbaoko Uri-Jabetzaren Elkartea bere onetatik aterata arkitzen da. "En situación anormal". EAEg 12-12-1936, 522. Asaldariak sututako matxinadak, laterri biziera bere onetatik atera digu. "Alterar el cauce normal". Ib. 2-6-1937, 1747.
    azpisarrera-73
    ONETIK ATERA.
    azpisarrerakoSense-73.1
    a) (V-gip, G-azp-bet, AN-gip-5vill; onatik a. AN-5vill), ONETIK IRTEN (V-gip, G-azp, AN-gip; o. erten G-azp). Ref.: Elexp Berg (etara); Gte Erd 193; ZestErret (norbere onetik erten).
     Salir de sus (mis, etc.) casillas, perder el control, la serenidad; sacar de sus casillas. "Onek umiok nere onetik etaratzen najuek" Elexp Berg. v. ONETATIK ATERA, BAITARIK ATERA.
    [Moises] bere onetik irten zan, esanaz: ezin au nik onean eraman det. Lard 87. Ezertarako ez diran txotxolo auek nere onetik ateratzen naute. ABar Goi 21. Ago ixilik, ume ergela! --ekin zion bere onetik aterata osabak. Etxde JJ 13. Gaur mundu guztia pixka bat bere onetik aterea ikusten dugu. Vill Jaink 11. Nere onetik ateria nago! Au ezin eramanezkoa da! Lab SuEm 184. Ango jendearen deadarrak eta toreatzaileen arriskuak ziaro bere onetik atera zituan Ameriketatik etorri berriak ziran gazteak. NEtx LBB 50. Onetxek jartzen gaitu sarritan / geure onetik irtenak: / gu euskaldunak, eta umeak / euskeraz ez dakitenak. Olea 52. Egoera triste ontaz oroitzen naizen bakoitzean, nere onetik ateratzen bainaiz. Ataño TxanKan 108. Larri ta estu, bere onetik urtena. Onaind STeresa 55.
    azpisarrerakoSense-73.2
    b) "Sacar las cosas de quicio. Gauzak bere onetik etaratzen dienian, adios" Elexp Berg.
    Ez, gizona, ori ez! Ori, gauza bere onetik ateratzea izango ukek. Alz Ram 42.
    azpisarrera-74
    ONETIK ATERARAZI.
    Sacar de sus (mis, etc.) casillas. "Onetik aterazi (BN-lab)" Gte Erd 193.
    azpisarrera-75
    ONETIK GAITZERA MINTZATU.
    Reprender.
    Begirauk, benturaz ez adiñ ethor mintzatzera Iakobekiñ onetik gaitzera. Urt Gen 31, 24 (Dv Jakobi deusere gogorrik erratetik).
    azpisarrera-76
    ON ETORRI.
    Bienvenida. v. ONGI ETORRI.
    Gure diputau lenguai, agur! / Barrijoi, on etorria. Enb 108. Ikusten dauzan guztijak / damotsiela on-etorria. Ib. 36 (v. tbn. 121, 202 on-etorria emon).
    azpisarrera-77
    ONEZ.
    azpisarrerakoSense-77.1
    a) (G, L, BN; Lar, Añ, H). Ref.: A; Lh.
     A buenas, por las buenas; (tomar) a bien. "Ni por esas, ni por esotras, ez orregatik, ez bestegatik, ez onez ta ez gaitzez" Lar. "(A) buenas" Añ. "Onez hartzea, prendre à bien, en bonne part, du bon côté quelque chose" H. "Onez, de bon gré" Lh. v. ONEZ ONEAN. Tr. Documentado en Etcheberri de Ziburu, Goyhetche y en autores meridionales desde la primera mitad del s. XVIII.
    Zure ohoretan tugu / guk ere pizten suak, / arren, onez errezibi / tzatzu gure botuak. EZ Noel 167. Etzion gaitzez ala hitzegin semeak amari, ezpada onez ta amodioz. Lar SermAzc 53. Onez eskatu ezkero ematen zien osasuna [Jesusek gaisoei] . Mb IArg I 243. Onez etzuen ondu nai Akab erregek. Ib. 367. [Zeruko bidea dela] geren gaistaginei onez ta otoitzez eranzutea. Ib. 270. Eta deadar, izu ta golpe gabe, ezpada onez. Cb EBO 19. Konfesatzen dut Jauna, itendidan fabórea, bere probidenziaréki gobernátzeas ene bizia berátxes ta gogórres, erregálos ta azotéttoes, ónes eta gaitzes. LE Ong 35v. [Umeak] ekarri bear dirala onez ta gaitzez esanak egitera. VMg 58. Pazienzia edo onez-igarotea da humiltasunaren alaba len-jaioa. Añ LoraS 167 (v. tbn. en contexto similar Itz Azald 179 onez iragotea edo eroapena). Atera zuan puñal bat, onez ezpazan gaitzez nai zuana eragiteko. AA III 424. Beragaz yoian zalditoari / dirautsa onez ta lotsaz: / Ai zaldi laztan, lagun zamari! Zav Fab RIEV 1907, 541. Gaitz egilleari, zuk on egiozu, / zuri egin gaitza, onez garai zazu. Gy 38. [Joseri] etxekoandrea sartu zitzaion [gelara] onez edo gaitzez berea egiteko asmoan. Lard 52 (v. tbn. Goñi 40 onez edo gaitzez, ABar Goi 41 onez ala txarrez). Gurutze au zuk bezela, nere gañera onez artuta beti erregutuko det esanaz: [... Arr GB 47. [Liburu onek] asko lagunduko dizute [...] sofrikari guziak onez eramateko. Ib. 4 (v. tbn. AB AmaE 109, ABar Goi 46, Auspoa 39, 51 onez eraman). Saiatu zaitez ba nekeak eta lazkeriak onez artzen. Ayerb EEs 1912, 180. Onez buldeak artzen ez eutsoezanean, gaiztoz arrarazoten eutsoezan [bulda-satzaileak] . "Por bien". Or Tormes 105. Txarrez ez onez, zemaiz ez diruz... / nok bera erosi? Enb 136. Onez badator, onian... / txarrez badator txarrian... / zelan datorren alantxe jarri / etsaien aurrian. Ib. 172. Eske orri onez erantzutea etzait zail egiten. NEtx Nola 31. Nere eskari au onez artuko duan uste osoz [...]. Ib. 34. Nik, onez esateko guziak esan nizkionan. Etxde JJ 100. Kanpoan eskandalu onen otsa zabaldu baiño len, gauzak onez zuzentzen alegindu bear diñagu. Ib. 123. Noiztandik ari zan / zerutar arran-otsa / deika Aloña-maldan? [...]. Gaixo arek ez jakin / bere naigabean, / onez iñork iñora / dei zeikionikan! SMitx Aranz 17 (ref. a los gentiles). Miñez bi urte osuan, / alare danak onez eraman. Auspoa 39, 51. Lukine ta Himen aldiak onez egari dezaken garaia [...] lau urterekin asten da; beste garaietan eztira ernalketarako on, eztare goldaketarako bear bezin sendoak. "Aetas Lucinam iustosque pati hymenaeos [...] post quattuor incipit annos". Ibiñ Virgil 95. Onez artu eban emon jakon zigorra. Etxabu Kontu 56. Onek guria onez edo txarrez apurtzera datoz. Gerrika 193.
    azpisarrerakoSense-77.2
    b) (G-goi ap. A EY III 290 ; A Apend).
    De buena fe; para bien. "Onez, de buena fe (estar, obrar)" A Apend.
    Gizon horren agradamentuz / nahi deritzue deklaratu, / ezta gauz penatzia, / obrak oro onez ditu. AstLas 10. [Judatar aragikorrak] Jainkoari bazerraizkan; jarrai hura etzan onez, ez-pada Jainkoagandik gari, ardo [...] ta gisa onetako ondasunak iristeko ustez. Ub 57. Sospetxazko leku batera ones barin bazoaz, iteunzu solo bekatu bat, baita eskandaloarena; barin bazoaz gaitzes, bida. (153). LE-Ir. Beti leku orotan / kristau onen modestiak / behar du seinalatu / ikusten tuzten guziak / onez edifikatu. ' Et édifier dans le bien'. Monho 98. Zer erhokeria den, hil ondokotzat, ez onez, ez gaitzez ezin balia dakikedan mundu huntaz hanbat kontu idukitzea. Dh 126. Lan hori goizalderat, onez, utz baheza? Ox 118 (en boca de un burro que pide al lobo que no lo coma hasta el amanecer). Gaitzez baledi, betor Erio, / onez bada, biziera. "Y si para provecho". Or Poem 555. Dana zoriak darabil; gaur onez, biar gaiztoz. Zait Sof 146. Egizu; onez eskatzen dizu zure adiskide apaiz zar onek. Munita 154. Zertako egin dugu billera au? [...] Guk onez egiten dugu, baina gorriek gaiztoz. Or QA 87s. Aingeru ote dira? [...] Euskalerrian oitura danez, au galdegin zienat: --Onez al zatozte ala gaiztoz? --Onez, mutiko, onez. Gu gatxik. Ib. 188. Ez nuan onez billatzen; bai etsai bezala aiertzen. "Non pie quarebam". Or Aitork 198. Onez ala txarkeri utsez ari ziren susmur auek edatzen? Etxde JJ 181. Onez emandako aolkuari ezpaizion jaramonik egiten. Ib. 99. [Sokratek] ezin esan alako errukiz, onez eta eztiz aditzen omen zien [gazteei] . Zait Plat 105. Onez edo txarrez esanta etzekit, baño maizegi entzuten genizkin olako arrazoiak. Ataño TxanKan 245. Ezezaguna baldin bada, etzebillek onez. BBarand 162.
    sense-36
    Orregatik Jesusek onez-onez esaten digu: Nere Aragia ziñez janaria da, ta nere Odola ziñez edaria. ArgiDL 42.
    azpisarrerakoSense-77.3
    c) (Precedido de gen.). Para bien (de). v. ONERAKO.
    Ken adi ortik. Ez ator i nere onez. Atera nai nauk emendik, gero arrapatzeko. VMg 52. [Jaungoikoa] miña ematen digunean ere gure onez dabillena. Inza Azalp 141. Euskeraren onez, asmo ori guziek ontzat artua ikusi uste dala. Ldi IL 100. Oi-asmatzallearen / onez agindutako / "Aita-gurea" aztu! "En sufragio del inventor de la cama". Ldi BB 12. Gure onez eraman zuen pasio [...] gogorra. Ir YKBiz 285n. Idazu auxe: zure onez daskaitzut, ez nire irabazi-ustez. Zait Sof 97. Ez al aiz oartzen ire onez ari gaitukala? Etxde JJ 71. Engrazik, bere onez, etzeukak txintik ateratzerik. Ezkontz nahastea bi urteko illunaldiakin zigorkatzen dik legeak. Ib. 149.
    azpisarrerakoSense-77.4
    d) Bien, en buen estado; con bien. v. ONIK.
    Eraso [...] aietatik onez eta osasunarekin Jainkoak atera zezan. Arr GB 96. Animaren gaitz eta galbide guztietatik onez atera gaitzala eskatzen diogu Jaungoikoari. KIkG 33. Onez bukatu bada. "Si termina bien". Or Eus 206. Onez ekarri nauk Europatik onat. "Me has traído con bien". Or Poem 528. Eta tentaldian iraupen emanen diguzula onez atera gaiten. Or Aitork 248s. Unada bildurgarri ori atzean itxite [...] Ipiñeburun onez sartzean zireanean, esker onez artzean eudien [...] arnasa apur bet. Akes Ipiñ 11s. Arindu yako gaitza ta oraingotik onez gertautea izan leitekela dirudi. Erkiag Arran 72. Nere aitaren etxera onez itzultzen banaiz. Ol Gen 28, 21 (Ker onik eta osasunez, BiblE bizirik eta osasuntsu). Ugoldetik onez atera ta lurra ber-ugaldu zuten. Ibiñ Virgil 50n. Baña azkenerako danak onez gainditu eta ipini zan martxan. Gerrika 262.
    v. tbn. Onez atera: Gazt MusIx 137. NEtx LBB 81. BiblE Gen 19, 29.
    azpisarrerakoSense-77.5
    e) Por su (mi, etc.) propio impulso.
    Geren onez ta naiez gaistoak alegin guzian onzea ta Jangoikoari al dugun honra egitea. Mb IArg I 316. Bearturik arkitzen gara gu [...] [Jangoikoak] nai duen guzia egitera ta berez ta onez zerbait ematen ezpadigu, doarik eta saririk bage egitera. Ib. 317.
    azpisarrerakoSense-77.6
    f) (Tras Jainkoak). Con la ayuda (de Dios).
    Gizon on baten semea nintzala [...] ta ni enitzala gaiztoagoa izango Yainkoak onez. "Y que ella confiaba en Dios no saldría peor hombre que mi padre". Or Tormes 11. Yainkoak onez, zori oneko ala ondaturik azalduko baikera. "Y con la ayuda de la divinidad". Zait Sof 61.
    azpiadiera-6.1
    Sukaldea jantzirik jakiz ta egurrez, / illuntze ederra bekar Jaungoikoak onez. "Que Dios nos traiga buen anochecer". Or Eus 141.
    azpisarrerakoSense-77.7
    g) "Como bueno, éste es más bueno que ése, onez, au baiño onago da ori (V-arr-ple); de bueno, ése no tiene límites, onez eztauko orrek azkenik (V-arr)" A EY III 254. "Onez eztaukazu zuk azkenik: onez eztaukazu ertzik (V-arr)" Zait Sof II 156.
    azpisarrera-78
    ONEZ AIPATU.
    "Louer, faire l'éloge (avec additon de onez-ongi). Onez aiphaturen zaitut iende artean" H (s.v. aiphua; atribuye la cita erróneamente a Axular).
    Zure zordun aithorturen naiz neure bizitzean, / eta onez aiphaturen zaitut jende artean. EZ Man II 119.
    azpisarrera-79
    ONEZKO.
    azpisarrerakoSense-79.1
    a) (El, lo) que es para bien.
    [Ebanjelio hitza] erran nahi da, berri ona: eta Skripturán hartzen da solament, Iesus Krist Iaunean manifestatzen [...] zaikun berri on eta dohain onezkoagatik. Lç ABC I 4v. Ta zure mehatxu, adirazte ta onezko kastigu guziez irri egin [dut] . Mb IArg I 122. [Santuak] eman zion besark edo laztan onezko bat. Ib. 287. Zer ontartea, bada, ta zenbat onezko ontarte ta ongia, [...] [sulezeko] bidea Jangoikoak guri galeraztea. Ib. 317. [Santuak] eman zion besark edo laztan onezko bat. Ib. 287. Nai ditugu onazko egitiak, / ala dire gure ustiak. Yanzi 70. Zer gerta ledin ikusi-naia / onezko bada, bide da. "Si es para bien". Or Poem 555. [Piarresek] etzun aditu nai onezko arrazoirik. Etxde JJ 124.
    azpiadiera-1.1
    (Onez-onezko).
    Ez da onetaratzen Jangoikoa azken horduraño edo onez-onezko bideak egin arte guzian. Mb IArg I 120.
    azpisarrerakoSense-79.2
    b) Bondadoso; de bondad.
    Ezta hain naturaleza oneskorik non ezin gaixta dadin ohitza gaixtoez. SP Phil 87 (He 89 naturaleza haiñ onezkorik). Milla zortzireun oeita zazpian / zezeillan amalaukua, / egun bera zan Elorrioko / errian jaunak autua / onezko lora bat ipinteko. Enb 81 (ref. a Valentín Berriochoa).
    azpiadiera-2.1
    "Onezko gizona, hombre de buena fe (G-goi)" A EY III 290. "Las riquezas de ese hombre son de buen ley, gizon orren ukanak onezkoak dira" A DBols 245.
    azpisarrerakoSense-79.3
    c) Favorable, propicio. Cf. onezko.
    Eguberriko iru argizagiari begiratu zenien? Izar antza zuten. Onezko zantzua duk ori, ta alea ba dela. Or Mi 87. Onezko giro au ustiatu zuen bearrik Pitagora etorri berriak. Zait Plat 53. Amazazpigarren eguna onezkoa duzu matsondoak landatzeko. ' Felix'. Ibiñ Virgil 75. Gizon aundi aren aipamenak, onezkoak diranean, aski dira nor-nairen trebetasuna nabarmentzeko. Ib. 23.
    azpisarrerakoSense-79.4
    d) De buena parte (ref. a apariciones, etc.). v. PARTE ONEKO.
    Onezkoa ba aiz, esak; arima gaxoa bai aiz, itzul adi suetara, esan nion [iratxoari] . ' Si tu est bonne âme'. Or Mi 114. An etorri zait zuriz jantzitako bat belardian bera saltoka! Ura etzan onezkoa! BBarand 17. --Zer uan, ba, motell? --Nik etzekiat zer zan. Onezkoa ez beintzat. Ib. 21.
    azpisarrera-80
    ONEZKO DAMU.
    Contricción.
    Ar zazu zere bekatu guzien onezko damua. Mb IArg I 190. Onezko damu kontrizioa. Ib. 248. Biotzetik damutzen zerala onezko damuarekin edo berbera dana kontrizioarekin. AA III 448.
    v. tbn. Añ CatAN 70.
    azpisarrera-81
    ONEZ ON.
    "De gré à gré, onez on, gogara" Ht VocGr 346. "Onez <oenz> on (Sal), a buenas" A. v. ONEZ ONEAN.
    Uste dute badutela heien soberakinaz, onez on edo indarrez jabetzeko zuzena. Prop 1887, 178. Noiz nola mintzatzearen bortxaz, batean onez-on, bertzean alegia, gogoa nahasten zaio [gezurtiari], eta azkenean hala dena eta hala ez dena ez ditu [...] berexten ahal. Lf Murtuts 9. Itxuratik eskualduna / gizon ginharri, lerdena. / Hunez hun emanen derautzu ahorat deraman jana. P. Bidart Eskual 851 (1903) 4.
    azpisarrera-82
    ONEZ ONEAN (V-gip, G, AN-gip-5vill, L, BN, R; Añ, Izt 3v, Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 240, 290; Elexp Berg.
     A buenas, por las buenas, de buen modo. "(A) buenas" Añ. "Onez onean antola zaitezte, arrangez-vous en bon accord. Onez onean egin dezagun tratu, faisons marché de gré à gré. Onez onean ez badiozu ematen, bortxaz egin beharko duzu, si vous ne le lui donnez pas volontairement, [...]" Dv. "Onez onean elkarrenganik berezi dire" Ib. "Ia onez-onian konpontzen daben erentzian asuntua. Onez-onian berba eixozu bai, ta ikusikozu zela naiko daben" Elexp Berg. v. ONEAN (b), ONEZ, ONEZ ONETARA. Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII y al Norte desde finales del s. XIX.
    Eta onez-onean arzen ezpadute, beldurzen dituela [...] bere kastiguz. Mb IArg I 116. Ikusirik onez-onean ezer egiterik etzegoala, agindu zuen [...]. Lard 542. Gaitzian eziñ ezer egingo diot eta onez onean zerbait egiñ bearko. Urruz Urz 39. Heiekin solas egin hautaz orotaz, onez onean, samurtu gabe. HU Zez 205. Han haren itzala, onez onean, askiko zen, ikusi dugunik ez ikusteko. HU Aurp 180. Gobernamendu zuzen azkar bat, eztabadak sor arau onez onean hauts letzazkena. JE Bur 202. Herriko bi gazteek elgar ikusten badute onez onean, gure atsoek ez dute deskantsurik bi adixkideak nahasi arte. Barb Sup 110. Ixilik zagon Oxalde, lagunen pikoak onez onean hartzen zituela. Ox 204. Ni enazute atzetik ibilliko gogorrean atzeman-naika. Onez-onean etorri nai badezute [...] ongi etorri. Ldi IL 30. Ez dirala asarretu, onez onean atzeratu dirala. ABar Goi 40. Onez onian artu zazu Enrike, eta esan zaiozu buru auste oiek danak galtzeko artu ditzala beste buru-lan batzuek. Ib. 41. Laster aharrak sortu ziren aberezainen artean. Onez onean berexi ziren halere Abraham eta Loth. Zerb IxtS 17s. Zuaz etxera onez-onian, mintzatu zakio emazteari damu bidera etortzeko. Etxde JJ 188. Erran zazu onez onean egia garbia, gauzek gertatu ziren bezala. Izeta DirG 123. Onez onean ematen ez duzuna, bortxaz eman beharko baituzu! Larz Iru 100. Txarrak onari, ones-onean alkandora kendu egiten omen dio. (G-goi). Inza EsZarr 148. Onez onean arrazoiez menderatu nai dutela. Lab SuEm 190. Eman ditu [...] onez onean. "Avec les meilleurs sentiments". Ardoy SFran 309. Anartean entseatzen da egiteko xahar batzuen onez-onean antolatzerat bere etxondoaren berriz osatzeko. Lf ELit 177. Pistia ere, ones onean eskura . (AN-larr). Inza NaEsZarr 266. Atea zabalduta, onez-onean biali zin mutilla. Ataño TxanKan 134. Sinistu beste erosle bat ere badetela, ta onez-onean erostea obea izango dezu. TxGarm BordaB 167. Eztabadak segitzen du haatik aintzina eta auzapezak ere nahi luke onez onean kausitu atera-bide bat. Herr 25-2-1999, 2.
    v. tbn. Jnn SBi 338. Auspoa 74-75, 139. Auspoa 79-80-81, 108. Berron Kijote 191. Mattin 92.
    azpisarrerakoSense-82.1
    (Decir, etc.) sin mala intención.
    Eta guztien aurrean / dirautsa onez onean / ta zintzo urrengo itzak: [...]. Zav Fab, RIEV 1907, 535. Ori dek ire / itz egiteko modua! / Onez onian esaten diyat, / aiñ aiz gizon onradua. Tx B II 150. Baziren hor astelehen sakratu horietako tratuak, aferetakoak eta onez onean bihotzen tratuak deituko ditugun batzu ere. Larre ArtzainE 90.
    azpisarrera-83
    ONEZ ONETARA, ONEZ ONERA (Añ (s.v. bueno)).
    A buenas, por las buenas. v. ONEZ ONEAN.
    Nola edo zer moldez eginen duzu? Onez onetara etsaitu gabe, ala etsaiturik? Ax 371 (V 245). Amorioz eta onez onetara ongirik egin nahi eztuenari, bortxaz eta gaztiguaren beldurrez eragin behar zaika. Ib. 570 (V 366). Baña ez onez onera ez gaistora ezin [...] atera zituan eutsen [...] gorroto ta ikusi ezinetik. Añ NekeA 241.
    azpisarrera-84
    ON-GAITZ. v. on-gaitz.
    azpisarrera-85
    ON-GAIZTO.
    Lo bueno y lo malo, el bien y el mal.
    Adiskideekin eletan niardun on-gaiztoen mugari buruz. "De finibus bonorum et malorum". Or Aitork 151.
    azpisarrera-86
    ON-GOSE.
    azpisarrerakoSense-86.1
    A) (Uso adj.).
    azpiadiera-1.1
    a) (SP, Dv, H, Lh; hun-gose S ap. Lh ).
    Codicioso. "Avare" SP, H, Lh. "Affamé de bien, avaricieux" SP (s.v. gose). "Ambitieux" Dv. "Avide de richesses" Lh.
    Zekena beti on gose. "Affamé de bien". O Pr 426. Hongosiak zertako dü diharia? Ip UscLag 145.
    azpiadiera-1.1.1
    [Beste zerbait] azaldu nai da poema ontan: [...] giza-bizitza bere yoranekin, bere samiñekin [...] eta gizon on-gose oni fedeak dakarkion erantzuna. Vill (in