1.
(
G-nav, AN, BN, Ae, Sal, R, S; O-SP 226,
SP HL (BN),
Aq,
Arch VocGr,
VocBN
,
Gèze,
Dv,
H (BN, S);
h- Gèze),
astal (
Dv)
Ref.:
VocPir
304;
A;
Bon-Ond 141;
Lrq;
Iz Als;
Iz Ulz;
Iz R 302, 402;
ContR
518
.
Talón; tobilllo.
"
Aztala en Basse Navarre c'est le talon"
O-SP 226 (en O-SPAd 877 <astala>).
"Talón (AN)"
Aq 427.
"Talon"
Arch VocGr,
VocBN
,
Dv,
H.
"(BN-bard), cheville du pied"
Dv.
"(BN-bard), tobillo"
A.
"
Aztal-mín (R-is), dolor de talón"
Iz R 302.
v. orpo.
Tr. Documentado desde Leiçarraga en textos septentionales, tbn. lo hallamos en Lizarraga de Elcano.
Haren oin zolak eta aztalak.
"Chevilles" Lç Act 3, 7 (He haren zangoak eta oiñak, Dv hindagorak, TB aztal hexurrak, Ol, IBk e IBe orpoak). Adats ikustekoa, / Aztaleranokoa, / Leunez, baitare mehez, / Zetaren gainekoa. O Po 26. Iob saindiaren gorpitza aztalian hasirik haren buru tinira draño, [...] zakhar lodi batek hartu zian. Tt Onsa 52. Nork ére jaten-duén ógia neréki, goratuko-dú bere astála ene kóntra. LE Io 13, 18 (TB, EvS aztala; He oindagora, Dv hindagora, Leon emanen daut ostiko). Aztalian dit itzemin bat, / Erraiten dero zaldiak. "Un apostume sous le pied"
.
Arch Fab 167.
Inhurriak aztaletik / du ausikitzen [ihizlaria]
.
Ib. 107.
Aztal'eta behatza kanpoan bethi, / Ziloa petik: / Zangoak erretzeko perilik eztik.
ChantP 94.
Laborariak ez du argi-lo egiten; / Aztalak ihintzean goizik tu ezartzen.
Elzb Po 219.
Ez zuten sekulan sofrituko errana izan zadin hetaz, zituztela heiek potkatu Yuduen botak, edo musuz estali heien zapetak, milikatu heier aztalak, besarkatu belhaunak.
Elsb Fram 181.
Zakhurrak, klask, aztaletik ausiki egiten.
Zerb Artho 500.
Aldapa gora zalu badabiltz azti-sorginen aztalak!
Ox 30.
Ihiztariari, behar zen bezala, / Zion xinhaurriak ausiki aztala!
Ib. 102.
Bestía hóra ziók, aztála áhin, begía klar, südüra txüt, eskía phára.
"Le talon léger"
.
Lrq Larraja RIEV 1931, 234 (cf. infra AZTALAK ARINDU).
Oinak lehertzen du urrezko suge narraztari bat; honen ortzek aztala ausikitzen diote.
Mde Pr 110.
Eta noizetik noizera, gar luzeago batek haren aztal eztia mihazkatuz, aldera inguratzen zen hats-behera ito batekin.
Mde HaurB 7.
Aztala arin zuketen berriketariek airekoan sartzearekin.
SoEg Herr
28-8-1958 (ap. DRA
).
Aztala lurrean joz bere soinekoetarik uraren jautsarazteko.
JEtchep 44.
[Frantses etzen] molda errexa, haurretik gogoan zuena ez aztalean, zumearen eite mikorik ez, eta denetan lehen nahia.
"N'ayant pas au talon ce qu'il avait en tête"
.
Ardoy SFran 286.
Etsaigoa ezarriko diat hire eta emaztearen artean [...] eta hik begistatuko duk aztalean.
Bibl Gen 3, 15 (Urt thaloña
).
Beti manatzen usatua denak eztauka kopeta aztalean.
EZBB I 158.
Pezuña.
Hunki otoi zoin den gixen [zaldia] / beha zoin den distira. / Zango, aztal, belaun, ixter, / oro ederrak dira.
Etcham 66.
Ziraun bat lez, zidorrean dago, zaldi-aztalak ausikika, zalduna atzera eror dedin.
"Ungulas equi"
.
Ol Gen 49, 17 (Ur azkazalak, Dv hatza
).
Bil bezain usu zabali dute [eultzia], / sartuz beorren aztala
.
"Y meten las yeguas a que la pisen"
.
Or Eus 346.
2.
(
G-azp, AN-gip, L, B ap. A
; O-SP,
SP,
Deen I 99
(<astalla>),
Urt,
Ht VocGr 372,
VocCB
,
Dv,
H (V, G, L, BN),
VocB
),
astal (
SP)
Ref.:
A;
EAEL
15;
Gte Erd 249;
Izeta BHizt2
.
Pantorrilla; pierna.
"Le gras de la jambe"
SP,
Urt Gram 9.
"En quelques endroits de Labourt, c'est le gras de la jambe: et en d'autres il se prend pour toute la jambe. Etcheberry en son dictionnaire le prend pour le jarret [= 'la corva'] mais mal à mon avis"
O-SP 226.
"Pierna",
"jarrete"
Lar.
"Pantorrilla"
Lar,
Añ.
"Mollet; jambe et jarret (G)"
Dv.
"(L), mollet"
H.
"(V, G, BN), jambe o pied"
Ib.
"Pantorrilla"
VocB
,
A.
"
Aztal meak gizon orrek. Aztal xuri-xuriek
"
Izeta BHizt.
v. ZANGO-AZTAL, AZTAL-SAGAR, AZTAL-ZORRO.
Tr. Lo hallamos en el s. XVIII en Mendiburu, a partir de principios del XIX en autores guipuzcoanos y desde mediados de dicho siglo tbn. en algunos septentrionales.
[Estatuak] zuen urrezko burua, zillarrezko bularra, bronzezko izterra, burdinezko gidall-aztala ta lurrezko oña.
Mb IArg I 97.
Emakume ergelak ibilli ditezen beetako apaindurak eta aztalak erakutsiaz.
AA CCErac 227.
Ezpata-dantzariyak / irtenak bidera / zanko aztal ariñak / ager egitera.
Echag 86.
Oñak erdi estali, / aztalak aidean.
Ib. 235.
Gorputza lurretik airaturik gurutzetu bear ditu aztal biak, oñ puntak alduen atzeratuena, eta erpoak txit aurrera begira dauzkala.
Izt D 123.
Aztal eder galant ariñak, arpegi zuri gorri piñak, eta larmintz leun me guriak dituzten mutil ta neskatxa mardul lirain alaiak.
Izt C 28.
Attona zenbeit bada galtza motxen alde, / Aspaldi gehienek utziak debalde; / Ez da berritz sorthuren moda hekiena, / Nausi delakotz ere aztalik txarrena.
Hb Esk 185.
Gorphutzak baditu oin, sabel, errain [...], sorbalda, bizkarhezur eta aztalak.
Hb Egia 12s.
Zer balio du [...], baldin aztalak ezpadute indarrik, eta besoak ezpadezake irozo burnizko lanza?
Otag EE
1882c, 447.
Bada bere aztalak koloka daukazki, eta eroriko litzake Gamizkoak ezpalioke itxekiko.
Ib. 536.
[Maria] aztal biribil eta / zangar ertsia, / Eskuaren beteko zango bihia / Ttiki ttikia.
Elzb Po 190.
[Emaztekiek] halako seihal beltz batez estaliak eta gordeak zituen aztalak.
Elzb PAd 28.
Ikhusi eta ezagutu dutanean emazteki hori [...] ehun-mila xinhaurri bedere aztaletan gora igaten zaizkitala.
Ib. 49.
[Dama orrek] oñak eta aztalak / ez ditu itxusiyak.
Xe 180.
Guzien belaun eta aztalak igitzen ari ziralarik.
Lh Yol 30.
Aztalak arin darabiltza, belaunak gozo.
"Piernas ligeras"
.
Mok 4.
Galtzerdi kristalak, / agerian aztalak.
Yanzi 218.
[Zakurrak] milikatu besterik etzituan egiten aur samur aien aztal sendoak.
Garbiz EEs
1930, 68.
Bein ikusi nuan arrats-apalean, / Gonatxo bildua ta aztalak ageri.
TP Y
1933, 88.
Gero zutik jartzean txingurrika aztala.
"Sentirán hormigueo en sus piernas"
.
Or Eus 59.
Beste iru zutik aien parean / aztalai eragiteko.
"Para que agiten sus piernas"
.
Ib. 161.
[Zaldunak] aztaletan berriz, azpantar dotoreak daramazkite girgil burrunbatsuaz ornituta.
Etxde JJ 204.
Aren oina oso estutuz, galde egin zion sumatzen ote zuen. Ezetz esan zuen berak. Ta gero aztalak.
Zait Plat 109.
Bilurrak kendu ta bere burua lokabe sumatzean aztalak igurtzi zituelakoak.
Ib. 83.
Zatoz onea, Tolare-iainko, [...] sar itzatzu aztalak mustio berritan nerekin batera.
"Crura"
.
Ibiñ
Virgil
82 (cf. infra AZTALAK SARTU).
"Partie grasse de la cuisse chez les quadrupèdes"
H.
v. infra AZTAL-XURI.
Bigantxarik onena, [...] lepa sendo ta kokotz-azpia aztaletaraiño zintzilika daukatena.
Ibiñ
Virgil
95.
[Erle]gazteak, berriz, aztalak elarrez gaiñezka etortzen dira gauez nekatuta.
Ibiñ
Virgil
111.
[Erleak]eztenak zorrozten ditute aztalak muturrekin igurtziz.
Ib. 109.
3.
"(R), espuela"
A.
v. AZTAL-ZIZTAILU.
Camargako beor zuriak ez dituk egundaño menderatu ez esku-atseginka, ez aztal-eztenka.
Or Mi 45.
Beren zaldi mardulak aztalaz zulatuz urduri xamar.
Etxde AlosT 13.
Zaldia aztalaz zulatzerakoan.
Etxde JJ 252.
Erdu, laister, ega / mendien gaindik, zelaia bete, / aztalari ez barka, eskuari ez amor.
"No perdones la espuela"
.
Gazt MusIx 101.
4.
Tacón.
Cf. fr. talon.
Zapeta aztal luxe horiek.
GH 1931, 462.
Hemeretzigarren mendean herri-buruzagi gehienak abokaten artean hautatuak ziren: oinetako aztal haundi, galtza luxe, xapel gora...
SoEg Herr
8-3-1956 (ap. DRA
).
Zalu-zalua, azantz bat eginez bere zapeta aztal luzekin.
JEtchep 79.
5.
"Costado de la guadaña"
HerVal
(voc.).
Bi tailu aztalak ezarririk.
HerVal 167.
Tailu bati aztala ezarririk.
Ib. 160.
6.
"(Sc), falda de monte"
A.
"(V-gip), terreno con cierto declive"
Ib.
7.
"(Sc), piqueta, puntal para sostener casas viejas"
A.
8.
"(G), trozo posterior del lienzo de las alpargatas"
A.
"
Aztala dario (Ae), trozo posterior del lienzo de la alpargata"
A Apend.
Espartin-egileak esku eskuinean tirita harturik eta txibita, lehenik espartin-aztala josten du barneko aldetik.
GH 1927, 341.
Bajo (de la falda).
Mokor zabalak, neurrira gona-aztalak.
EZBB II 62.
9.
"
Aztalak artu, mancharse la ropa por detrás, por llevarla arrastrando, salpicar, etc."
Ond Bac 390.
"La mancha o salpicadura de barro en la ropa; bi aztal
"
Iz Als 54.
"
Gona luze-luze batzúk aztalez josiík, unas sayas muy largas llenas de barro"
Ib.
66.
AZTALA AZTALAREN KONTRA.
Pisando los talones.
v. AZTALEZ AZTAL, aztalkatu.
Aztala aztalaren kuntre joan (blekariak), azken kintzetara artino, 42-etan bardin ziren.
Herr 28-5-1959 (ap. DRA
).
AZTALAK ARINDU.
Correr.
Laborariak [...] ikhusirik bankier eta notari hanitx aztalen arhintzen besteren sosekin, hasi dira paperrezko huntarzün erosten, hoien eretzeko sal erospenak ehi egiten direlakoz.
ArmUs 1899, 51.
AZTALAK EBAKI.
a)
"Desjarretar, desaztaldu, aztalak ebaki
"
Lar.
b)
"(G): roer los zancajos, cortar del vestido, murmurar de alguien"
A.
v. AZTALAK JAN.
AZTALAK JAN.
"
Astalak jan: roer los zancajos, hablar mal de uno"
LE-Ir.
v. AZTALAK EBAKI.
San Pablok murmuratzéa / deitzéndu elkár ozkatzéa: / Atzétik gaizki erratéa / dá astálak ozka jatéa.
LE Kop 206.
Kara kara elea franko: eta gibeletik aztalak yan.
(AN-erro).
Inza NaEsZarr 2310.
AZTALAK SARTU.
Poner los pies, entrar.
1848an errepublikak eman ziküzün meratako jin berri bat mürdürükari handi. Sinhesterik batere, Elizan aztalik etzizün sartzen, marmar errelejioniaren kuntre.
SGrat 19.
Aztalak laster sartu zituzten / Exkerraneko Bar-ian.
AZink 47.
AZTALA HUNKITU.
Pisar los talones.
Eliza, hastapenean apur bat zapatua egonik, Gobernamenduaren urhats guzier jarraikitzen, kasik aztala hunkiz.
JE Bur 43.
AZTAL-BELARRI (aztal-beharri AN-erro, BN, Ae, Sal, S; VocBN
, vEys, Gèze, Dv (BN), H (BN, S), haztal-beharri Gèze)
Ref.:
A;
EI
71;
Satr VocP
.
Maléolo; tobillo.
"Cheville du pied"
VocBN
,
vEys,
Gèze,
Dv,
H.
"Malléole"
Gèze.
v. AZTAL-HEZUR.
Gure artzainak [...] beren galxoinez aztal-beharriak estal.
Elsb LehE 44s.
Aztal beharri hantu batzuek, zainak beltz eta dena koropilo, agertzen dute ama familiakoa.
JE Bur 35 (v. tbn. 164 aztal beharri hantu batzuekin
).
[Misionesta] aztal beharriak agerian baitzabilan.
Ib. 128.
Artzakur aundi ta lilia bezain zuriek etzanda zeuden artegiaren luzeran, okotza aztalbelarrian.
Or Mi 99.
Ondoren sudurra, beharriak, aztal beharriak, eta eskuaren eriak ebakitzen dira. Gero lohadarrak zatikatzen dire esku mutur eta aztal-beharrietan.
Mde Pr 78.
AZTAL-BEHATZ.
"
Aztal-beatz (Sc), dedos del pie"
A.
AZTALEAN .
(Tras gen.).
Pisando los talones, siguiendo de cerca.
Lapurrek lapurtzen dute, eta bera lapur, heien aztalean.
Bibl Gen 49, 19 (Ol orpoz-orpo, Ker bizkarretik egingo dautse eraso
).
AZTALEKO ANTXUME.
"Cabra, cabrilla en las piernas, aztaleko antxumea
"
Lar.
AZTALETAN.
Pisando los talones, (seguir...) a corta distancia, de cerca.
v. AZTALEAN, ORPOZ-ORPO.
Hirurok zizpa bana zeukaten besapean, [...]. Eiz-or espaiñol beltx bat aztaletan zerraien nekez.
Mde Pr 100.
AZTALEZ AZTAL.
Pisando los talones.
v. AZTALA AZTALAREN KONTRA, aztalkatu.
Ene alki-lagun gaizoekin banagoke aitzina gogotik, emeki-emeki hek bezain haur bilakatuz; gibelerat heldu zaizkit ordean, aztalez-aztal, legartzarakoak.
JE Ber 88.
AZTALEZ GORA.
"
Astalaz gora, ezer egin gabe, tripaz gora deskantsuan egon. Ze ustek ordubik arte astalaz gora eotia dala goizeko zortzitatik iluntzearte lanian jardutia?
"
ZestErret.
AZTAL-EZTENKA.
A golpes de espuela.
Beor zuriak ez dituk egundaño menderatu ez esku-atseginka ez aztal-eztenka.
'Au poignant éperon'
.
Or Mi 45.
AZTAL-HEZUR,
AZTAL-HEXUR.
a)
aztalexur (BN-arb-mix, AN-ulz)
Ref.:
EI
71
.
Tobillo.
v. AZTAL-BEHARRI.
Eta harturik esku eskuinetik, altxatu zuen; eta ordu berean haren zango zolak eta aztal hexurrak azkar egin ziren.
TB Act 3, 7.
Han aurkhitu nuen Aita Garnier ganbara ttiki batean eta axuinerainoko edo aztal-hexurrerainoko athorra xuri bat soinean.
Prop 1892, 236.
b)
"Jambes, pieds, jallets, bases"
Hb.
AZTAL-GERREN.
"Péroné"
T-L.
AZTAL-GIBEL.
"Coz (Darric)"
DRA
.
AZTAL-KABILA.
"(L), cheville du pied"
Lh.
v. AZTAL-BEHARRI, AZTAL-HEZUR.
AZTAL-MAMI.
"
Aztal mamiak, [...] les mollets"
H (s.v. mami
).
AZTAL-SAGAR (BN ap. A
; Dv (BN)).
Pantorrilla.
"Mollet"
Dv.
AZTAL-TXUNKU (R).
"
Aztal-txunku, [...] tobillo, juntura del pie"
A (s.v. txunku
).
AZTAL-XURI.
"
Zaldi aztal xuria, cheval qui a una jambe, un pied blancs"
H.
"Manialbo, caballería calzada de blanco (T-L)"
DRA
.
AZTAL-ZAIN.
a)
"
Aztalzain, tendon d'Achille"
Arch UFH.
[Galdaren] indarrik aundiena ematuxe bezain / usu, mutil larriak jaso du aztal-zain.
"Comienzan a dar brincos los mozos"
.
Or Eus 286.
b)
"Vena principal de las extremidades posteriores"
(AN-araq).
Satr VocP.
AZTAL-ZIZTAILU.
Espuela.
v. supra
(3).
[Zaldiak] ezi-aurretik, bada arroak dira txit eta menderatuta ere ez lukete zaharo zaillurik egariko ezta aztal-ziztaillu gogorrik ere.
Ibiñ
Virgil
98.
AZTAL-ZORRO.
"(L-sar), pantorrilla" A. "(L), gras du mollet"
Lh.