Harremana

    OEH - Bilaketa

    284 emaitza honen bilaketarentzat

    Sarrera buruan (2)


    Sarrera osoan (282)

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    xuxendu.
    tradizioa
    Tr. Atestiguado sobre todo en la tradición septentrional, donde se documenta la forma xuxendu, salvo en textos suletinos en los que hay xüxentü (tbn. en Oihenart). La forma txuxendu se documenta en textos meridionales (F. Elizalde, Lizarraga de Elcano y Txirrita). Salvo errata, hay un ej. de xutxendu en Axular (<chutchen-> 214 (V 143)), que por lo demás emplea xuxendu. El radical es xuxen en la mayoría de los autores; hay xuxent en Leiçarraga, Belapeyre, Maister, López, Inchauspe, Leon y J. Etchepare. En DFrec hay 10 ejs. de xuxendu, septentrionales.
    sense-1
    1. (AN, L, BN; VocBN , Dv, VocB ); xuxentu (R, S; Gèze (xüxentü)) Ref.: A (xuxendu, xuxentü); Lrq (xüxentü).
     Enderezar(se), poner(se) derecho, recto. "Dresser un objet, le rendre droit, redresser un corps" VocBN . "Dresser, redresser" Dv. "Rectifier, rendre droit, mettre en droite ligne" H. v. zuzendu.
    [Emaztea] zen krokatua eta neholetan ere ezin xuxent zeiten. Lç Lc 13, 11. Eta zuen belhaun iunktura partituak xuxent itzazue. Lç He 12, 12. Mendi eta mendiska guzia beheraturen da, eta makhur diraden gauzák xuxenduren dirade eta bide ikhezuak planaturen. Lç Lc 3, 5 (He, TB, Dv xuxendu). Baina Iesusek beheiti gurthurik erhiaz skribatzen zuen lurrean. Eta haren interrogatzez perseberatzen zutela, xuxendurik erran ziezén: [...]. Lç Io 8, 7 (He, Dv xuxendu (izan) zen; LE goratu-zé, BiblE zutitu). Fede saindura ekhar itzazu paganoak, xuxen <jujen> itzazu errebelatuak. Mat 221. Hebaiñak xuxendu eta / bai argitu itsuak. EZ Noel 153. Behin makhurtuz gero alde batera, ezin xuxen diteke bertzera. Ax 98 (V 67). Zaharo zeno zeren etzen xuxentu, da zuhatza makur azkentu. O Pr 421. Urthean behin bederen [oren] haren peza guziak behar dira urratu, egin zaion herdoillaren khentzeko, peza makhurtuen xuxentzeko eta higatuen antolatzeko. "Redresser les pièces forcées". SP Phil 502 (He makhurtu ditezkenak xuxenzeko). Beldur zen arka eror zadin orgetarik, eta haren xuxentzekotzat hedatu zioen eskua. Lg I 302. Eta abiatu zen makhurturik iskribatzen lurrean. Egin zioten bigarrenean galde bera: orduan xuxendu zen. Lg II 175. Itsuak argitu direla, mainguak xuxendu. Ib. 153 (v. tbn. maingua xuxendu en Hb Egia 53). Zuhar zahar makhurra nork xuxenduko du? Brtc 180. Erna banetza gor eta mutuak, xuxen banetza mainguak, phitz banetza hilak. Ib. 103. Harek dütü [...] düdadünak sinetseraziten, khordokatzen diradianak segürtatzen [...] okherrak xüxentzen ta hil direnak arrapizten. Egiat 211. Aphañ ezazie Jaunaren bidia; xüxent etzatzie haren xendak. "Rectas facite semitas eius". Ip Mt 3, 3 (He, Dv xuxen, Leon xuxent; Lç zuzen). Xotxa arrailaduran denean xuxendu, gainerako urradura estaltzen da axal edo ezpal izpi batez. Dv Lab 384. Hamabortz egunez hainbertze herrebes xuxendu zuen, hainbertze arima sendatu, [...] non asaldatu baitzen jende guzia. Laph 92. Etzait gaitzituko urrundanik jarraikitzen balin bazaizkit, behaztopatzen nizalarik xuxentzen nuzula, laguntzen. JE Bur 42. Apusturako baldin bazaude / orra biria txuxendu. Tx B I 231. Karrikarte horren xuxentzeko, berdintzeko, bidearen segurtatzeko neurriek hala beharturik, kendu zuten etxea. Larre ArtzainE 288.
    azpiadiera-1.1
    txuxendu.
    [Gizon bat] bazoeie bere auntzeki; baña bat etzeike txuxendu joatera, itzultzen zekio. ' Pero a una no podía hacerla ir derecha'. LE-Ir.
    sense-2
    2. Dirigir, guiar.
    Hura dela munduaren xuxentzera iautsia / eta bereei emanen daroela gloria. EZ Man I 64. Argi diazadazu bada adimendua, xuxen borondatea, errekaita memorioa. Harb 238s. Ene Iaun ona [...] plazer izan ditutzunaz geroztik ene urratsak xuxendu zure bidetan, ez, sekulan enaiz gibela bihurtuko. SP Phil 61. Xuxen ezazu gure bidea, gure akzione eta borondate guzia [...] salbamenduko moldean. Hm 111. Benedizinoa. Ene Iainko Aita, Seme, / Espiritu-sainduak: / arren benedika gaitzan / xuxendurik orduak. Amen. Ib. 175. Baldin errebelatzen banaiz, / xuxen nazazu bidean. Gç 189. Zure gogara zure bidez / xuxentzatzu ene obrak. Ib. 143. Amudioak xuxentzen tu / hekien kanta xarmantak. Ib. 196. Honek berak iratzarri gütü, bigarren katexima honen zientako egitera, amorekatik Franziako herri onsa xüxentü direnetan bezala, gurian ere frütü honak sor ditian graziaren indarrareki. Bp II 4. [Nahi dügü gure Ama Elizak] gure erran eta egin güziak bethi xüxent ditzan. Ib. 135 (citamos de la tesis de P. Agirre). Ene semea zure bizia xuxen zazu ene egiaren arabera. Ch III 4, 1. Baziñaki zure bihotzeko mobimenduen bridatzen eta xuxentzen, etzintezke haiñ lauster eror tentazioneen hirriskutarat. Ib. 7,4. Hark irakasten du egia, hark xuxentzen bizitzea, hark argitzen bihotza. Ib. 55,6. Xuzen zazu ene borondate makhurra zurearen arabera. Ib. 50,6. Nuizere librü haur irakurtüren beitie, heben, bere bizitziaren xüxentzeko, eta bihotzaren debozioniareki estekatzeko. Mst VII. Birjina Saindua ardiets dietzadatzu [...] ene urratsen xuxenzeko zuhurtzia hura. Mih 26. [Egiazko adiskideak] lagunzen du beharretan [...] gidatzen egitekoetan eta xuxentzen errebelamenduetan. Ib. 69. Ene errebelamendutik athera nauzu, eta zure-ganat xuxen nezaken bide dohatsu eta segurean eman nauzu. Brtc 145s.
    azpiadiera-2.1
    Abram bada egotu zen Canaango herrian eta Lot egotu izan zen planoko hirietan eta han xuxendu zituen bere tabernakleak Sodomaraño. Urt Gen 13, 12 (Dv bere egoitza egin zuen Sodoman).
    azpiadiera-2.2
    Dirigir (a, hacia).
    Eta Iesus Krist gure Iaunak xuxent dezala gure zuetaratko bidea. "Adresser notre chemin vers vous". Lç 1 Thess 3, 11 (He eraman gaitzala zuen ganat). Bada Iaunak xuxent ditzala zuen bihotzak Iainkoaren amoriora. Lç 2 Thess 3, 5 (He xuxendu; TB gidatu). Gure oinen bakezko bidera xuxenzeagatik. Lç Lc 1, 79. Eta begiak konseillua baitharát xuxendurik Paulek erran zezan: [...]. Lç Act 23, 1. Xuxendu Iainkoaren loriara zure intenzino guziak. Hm 193. Bere intenzionearen begi sinplea ni gana xuxendurik dadukala. SP Imit III 33, 1. Zeren nola senharrak ezpaitaude hain arduraki etxekoen artean, hargatik ezin xuxen detzakete bertutera [mainada] emazteek bezain errazki. SP Phil 403 (He 407 gida bertutera). Dakizuntzat zenbat doakun gure akzione guzien [...] Iainkoaren maiestatearen serbitzura ongi xuxentzeaz. Ib. 380. --Zer finetara txuxentzen <chussen-> ditu? --Jainkoarengana. El 88 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.).
    sense-3
    3. (Urt I 83, Ht VocGr, Lecl, Dv, H); xuxentu (S ap. Lrq ).
    Organizar, poner en orden; preparar, disponer. "Régler, xuxenzea, amaiñatzea" Ht VocGr 415. "Nous avons réglé votre affaire, zure egitekoa xuxendu dugu" Ib. 415. "L'argent prêt, dirua xuxendua" Ib. 408. "Diriger, régler" Lecl. "Disposer, arranger, préparer" Dv. "Arranger, mettre en ordre. Egitekoak xuxentzea, [....]; raccommoder, mettre en état. Tresnak xuxentzea, mettre en état les habits, les instruments de travail" H. "Remettre en ordre" Lrq.
    Itsasoak aditzen du, Iauna, zure manua / [...] gaua halaber egizu klara eta argia / ikhusteko nola dugun xuxentzeko xarxia. EZ Man II 145. Arropa berriak bazkokotzat eragin nahi dituenak [....]. Erhokeria handia lizate goiz bereraiño, dendaria deitu gabe eta bertze gauzak xuxendu gabe egoitea. Ax 200 (V 134). Zuk xoillak xuxenzen duzu / hain mundu nahasia. Hm 61. Huna, aita maitea, zure eskuetan naiz [...]. Neure burua eta neure ditudan guziak utzten derauzkitzut xuxentzera. SP Imit III 50, 6. Iauna, ene orazionia ezarzu pizturik eta xuxenturik zure aitzinian, graziaren eta karitatiaren suiaren moienez. Tt Arima 20. [Merkataria:] Munduan orai hari gaituk / xuxentzen eman-hartuak. / Huna kontuen egiteko, / plumak eta libruak. Gç 204. Behar dütiala ihurk bere bihotzeko desirak untsa ikhertü eta xüxentü. Mst III 11, tí. Ene semia, ene eskietan eitz ezazü bethi zure akhodiña, nik bere sasuan ezariren dit behar den bezala. Egürükazü nik xüxent dezadan. Ib. 39, 1. Han bazintuzke mila xede, zure lehia, egintza, gogoeten eskuadratzeko, zertako beraz oraidanik eskuadrantza onean xuxentzen ez dituzu? Dv LEd 199s (Cb Eg II 111 erregla). Heia zaharrak ahalaz medeatu behar dira, eta berririk egiten denean, bertze moldez xuxendu. Dv Lab 216. Zer egin zezakeen bada gizagaizoak? [...] luhumendak eta intharteko ihaurkin ustelak xuxendu. Ib. 158. Ogi haziaren xuxentzeko hiru molde badira: [...]. Ib. 49. Laborari batzuek nahiago dute khederra gisua baino, eta huna nola xuxentzen duten. Gaitzeru bat khederri ematen diote hogoi laurden ur irekitu [...]. Ib. 53. Eta etxean sarthu zirenean, xuxendu zuen onthuruntza eta ophil airisak erre; eta jan zuten. Dv Gen 19, 3. Abrahamek [...] xuxendu zuen bere astoa. Ib. 22,3 (BiblE txalmatu zuen astoa). Letra bat jin zitzaion [...] Goarat itzul dadin, asko gauzen xuxentzeko bazutela han haren beharra. Laph 219.
    ( s. XX) Oraixet beraz erranen dizkidatzu zure bekhatuak [...]. Gero ahapetik biak mintzatu ziren, eta Jainkoak bakharrik daki zer zaitekeen xuxentzekorik zeruaren eta arima haren artean. Prop 1908, 53. Eta noiz xuxenduko diren bazterrak, nehork ez jakin. JE Bur 116. Lehenagoko gizonak / Baginaki nun diren, / Ahal balira hek ekarri / Xuxentzera aferen! (1920). LuzKant 81. Halako panpina bat ethorri zitzautan egun batez, bere espos-mezari buruz behar ziren zer guzien xuxentzera. Barb Sup VII. Joan ziren gaztelura, presondegiko atheen xintxikatzera eta hango bertze presoner guzien libratzera [...] [Donianeko mera] gauzak xuxendu nahiz jin zitzaioten bidera. Ib. 147. Jenden artean bada / anitz arrangura [...] / ta gerlak ardura; / herri-erresumetan / zonbat nahastura! / Ez da aise xuxentzen / gizonen aztura! Etcham 209. Orra, badator senargaia, zoazte aren bidera. Orduan yaiki ziran neskatxa guzi aiek eta beren argiontziak xuxendu zituzten. Ir YKBiz 417s. Asi ziren atsaldeko pagamentarako denak prestatzen. Eguerdie bazen gauzak xuxendu orduko. Izeta DirG 41. Bertze gauz batzuk ere xuxendu zituzten eta goan ziren afaltzera. Ib. 81. Nere etzanlekua txuxendu nuan. AZink 115.
    azpiadiera-3.1
    Ikhusi ziala andere eder bat bere bilhoen eta arropen arrankhura handirekin eta delikatuki trenatzen, iresten eta xuxentzen. Tt Onsa 110. Erregina bortxatua zen, ahal zuen bezala, bere philden xuxentzera edo aphaintzera. Mila laido eta afruntu itsusiren ondotik, hasi zuen biltzarreak. Elsb Fram 107. Ez utzi nehori kentzerat orroitzapen hura [kurutzefika] ez estalgien xuxentzean ere, hil arte. HU Aurp 177.
    azpiadiera-3.2
    "Apprêter. Zaldia xuxentzea, enharnacher un cheval" H.
    sense-4
    4. (AN, L, BN ap. A ; Ht VocGr, H); xuxentu (R, S -tü ap. A ).
    Enmendar, corregir; remediar. "Rectifier" Ht VocGr 415.
    Gu hihauren herioaz, / kurutze-misterioaz, / salbatu gaitualakoz, / xuxen gaitzak sekulakoz. O Po 67. Geurok eztitugu gure makurrak xuxentzen. SP Imit I 16, 2. Ustegabez erraiten baduzu gezurrik eta hura berehala xuxen ahal badezazu [...]. SP Phil 361 (He 364 xuxen ahal badezazu). Nahi dut ene konszienzia examinatu, akusatu, kondenatu, eta xuxendu, Iujeak egun beldurgarri hartan kondena enazan amorea gatik. Ib. 54. Zure faltak xuxenduko tutzu. Ib. 106. Harek hüts egin lütükianak xüxentüren. Mst XVI. Gizonak pazienki behar dütü egari, bere beithan, edo bestetan ezin xüxentzen dütian gaizak. Mst I 16, 1. Ikhusazu zer den xuxentzekorik eta korrejitzekorik zure bizitzeko maneran. Dh 211. Bakezko yuie hil da gazte Sallaberry, / ez baititake ager hobeago berri: / makhurrik gehienak zituen xuxentzen. Hb Esk 110. Gainerateko makhur guzien xuxentzea Jainkoari behar litekela utzi. Laph 241. Erreformatzea da makhur baten xuxentzea. Elsb Fram 61. Biek elgarrekin bat eginez, asko makur xuxendu dutela, ongi asko egin. HU Aurp 88. Nula [...] hüts hanitx beitzien, berheziki Noelen Lilikoek, ahalaz untsa xüxentü tügü, zunbait ere kasik osoki arra berritü. UNLilia 2. Lan aski idorra eta gaitza izan zaio inprima erazliari besteren obren xüxentzia. Ib. 2. Eskerrak diozkagu [...] zeren xuxendu dauzkigun [...] eskuararen ez ontsa jakinak makur utzaraziak zauzkigun hitz zenbeit. JE Bur 5. Nahi duzun bezenbat, bainan makur zabiltza. Utz nezazu emekiño emekiño xuxent zitzadan. Ib. 194. Zonbeit huts xuxentzekoak. Barb Sup 191. Eta gakoa gabaz atheratzeko eta... nahi dutelarik sartzeko! Holakorik bederen ez baitu oraino, nahiago nuke beraz Maria zerbeit ere gisaz korreitu, xuxendu. Ib. 152. Xuxenduko dugu, xuxenduko makurra! "Nous remédierons au mal". Barb Leg 24. Zerbait makhur badelarik, ez bilha noren falta den, bilha nola xuxent! Herr 19-5-1955 (ap. DRA ). Apez horiek baitakizkate / andre hoien alegiak, / pixkat xuxendu nahi nituzke / hoiek tuzten alderdiak. Mattin 89. Hor behar ziren klaseko erakaspenak eta han hartu notak berrikatu, xuxendu eta osatu. Larre ArtzainE 196.
    v. tbn. Dv Lab 102. Zub 29.
    azpiadiera-4.1
    Berrogei eta sei nian thürmentia / ene lekhü galdiren, ezin xüxentia. ' De ne pouvoir recouvrer ma propriété perdue'. Etch 188.
    azpiadiera-4.2
    Reparar (objetos).
    Ezagun du ba motorrak, nundik duen bere makurra [...] bainan ez dezokegu neholere xuxent, eta abiatzen gira berriz [...] Jainkoaren menturalat. JE Ber 88. Hunek jestu batez xuxendua baitzaukun gure bizikleta zahar-berritua. Larre ArtzainE 104.
    azpiadiera-4.2.1
    Sanar, arreglar (huesos rotos).
    [Hezur-xuxentzalearen] eskuaireari zaudenak hautsiak zituzketenen xuxentzeko. JE Bur 191. Hezur xuxentzen bazakien, geroztikako edozein Daunatuk baino hobeki. Barb Sup 171. Garrasia bat edo bertze goiti beheiti, begiak hesteko artean, beren zango besoak xuxentzen ziozkaten. Ib. 172. Izurako Daunatuak bazuen lan, zonbait egunez, Lohilakaten makilak hautsi hexurren xuxentzen! Ib. 146.
    sense-5
    5. (H); xuxentu (S ap. Lrq ).
    "5. accorder, faire concorder (AR); 6. réconcilier. Elkarrekin zuzendu dituzte, dira, on les a réconciliés, ils se sont réconciliés ensemble" H. "Réconcilier" Lrq.
    Erraiten dizi: edanago, egarriago izanen girela; nola xuxent daiste elgarreki horrein erran liferentak? AR 32s.
    azpiadiera-5.1
    +txuzendu.
    Bai bada, zuk edo nik, orren aier bazaizkit, erkal txuzendu bear dugu. (Olza, 1609). ReinEusk 123 (en el mismo doc. elkar xuxendu).
    sense-6
    6. (H); xuxentu (S ap. Lrq ).
    "Amender la conduite, s'amender. Noiz xuxenduko othe zare? quand donc vous amenderez-vous?" H. "Devenir droit, ordonné" Lrq.
    azpisarrera-1
    EZIN XUXENDUZKO.
    Incorregible.
    Aita familiadün, bere haurrak gaizki altxatzen dütian batek, damü gaitz eta ezin xüxentüzkua egiten dü bere haurrer. ArmUs 1907, 111. Beharriak larrutzen dituztela, nehork ezin xuxenduzko mintzairean erasiaz. GH 681-682 (sic., ap. DRA).

    xuxendu

    xuxendu
    << xurgatu 0 / 0 zabal >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper