Onom.:
Eximinus Ipuça. (1218) Arzam 282.
Maria Bela Uxor Orti Ipuça. (1277) Ib. 282.
1.
(
V; H (s.v. iputz)),
giputx (
V),
kiputz (
V),
kiputx (
V),
iputz (
H)
Ref.:
A (giputx, kiputx);
Iz
ArOñ
(kiputzak);
Etxba Eib (giputz)
.
Guipuzcoano; natural de la zona de habla guipuzcoana.
"Llama el vizcaíno al guipuzcoano: giputz labaiña, giputz uger uts, que no son de fiar los guiputzes"
Lar DT XXIX.
"
Iputz-apezak napar-istupez atorra, napar-apezak iputz-istupez atorra (AN-larr)"
A EY III 365.
"
Kiputzak, Ixkixio aldekuak: Segura, Gabiri, Mutiloa [...]"
Iz
ArOñ
.
"
Kiputz ipurzurixak
"
Ib.
"
Giputzanian eiñ genduan zuk diñozun afarixa
"
Etxba Eib.
"
Giputzen itza zurezko giltza
"
DRA.
Cf. VocNav: "Guipuche, -cha, despectivo. Guipuzcoano [Zona N. O. ]. También dicen lipuche". Parece que tradicionalmente y en la lengua hablada, giputz es nombre que dan a los guipuzcoanos los que no lo son, o al menos no lo son de habla, pero que ellos no dicen de sí mismos. v. gipuzkoar.
Tr. Documentado en todas las épocas en los dialectos meridionales. Las formas con
k- se encuentran en algunos textos vizcaínos (hay tbn. un ej. de Orixe). En
DFrec hay 15 ejs. de
giputz .
Gomizek asko lagunik, / zabal arabaarrik, / giputz hondo ederrik, / bizkaitar urduri gogorik.
Mondr 11ss.
Mondragoeri artu deutsat gorroto, / Giputz andraok artu ditu gaxtoto.
MLastur 33s.
Agur, Gandara jauna, giputz labaiña.
Lar Carta a Gandara 161.
Eta ze opizijo dau kiputz orrek?
Mg PAb 164 (CC XIV giputz).
Euskera egiten dezu dala giputzen, dala bizkaitarren gisan.
VMg VII.
Iputzen onerako.
Afrika 31.
Euren izkeratik danak kiputzak ei irudijen.
Kk Ab I 115.
Ni giputz gaiztoa naizela, eztedala giputz-izenik merezi?
Or SCruz 14.
Naparra ona baña giputxak / errex irabazi.
MendaroTx 402.
Gu, giputzok, ezezik, bazan an ale bat edo beste Bizkaia ta Naparroatik.
Ldi IL 46.
Kiputxentzat be, zalantza bage, bizkai-bizkaikoa baño ulerterrezagoa izango da.
SM Zirik 6.
Sagarra jan zuelako gau hartan akelarrean agertu omen zen neska giputxa.
PPer Harrip 17.
Ni giputz sortalde samarrekoa naiz.
AZink 13.
Ezin agin diezaioke bizkaitar bati gipuzkeraz mintza dadin edo giputz bati bizkaieraz.
MEIG VII 77.
v. tbn. Azc PB 301. Enb 208. MendaroTx 399. A Y 1934, 7. SMitx Aranz 212. Mde Pr 55. Osk Kurl 23. In Etxabu Kontu 148. Onaind STeresa 100. Gerrika 29. Giputx: In EZBB I 73. Gerrika 29. Kiputz: Or Eus 249. Egan 1964, 48.
(Ref. a la lengua o dialecto propio de Guipúzcoa).
Giputz garbi garbia billatu bear da Giputz erdian.
Mg CC XVI.
Errazago egiten zaie bizkaitarrai aditzea Kardaberazen itzkera giputz utsekoa, Mendibururen giputz-naparra baño.
Ib. XIII.
Bizkaitarrai atsegin dakioe kiputz itz egitea.
Egan 1964, 49.
Eta diñosta giputzez.
Gerrika 130.
Nahiz Lapurdikoa [euskalkia], adibidez, giputzaren kide hurbilagoa izan hizkuntzalari batentzat bizkaitarra baino.
MIH 109.
Morfologia, hizkuntzaren muina, giputza dugu, eta giputz baino giputzagoa batzuetan.
Ib. 348.
Giputz-nafarreraren arteko neurria eta erdi aldeko bidea.
MEIG V 104.
Deritxat, nor edo nor dendatuko dela giputz euskeran imintera.Mg CO 294 (III kiputz euskera). I-n ordez giputz-izkerantzean [...] J esaten dai. A Gram 17. Giputz-izkuntza eta bizkaiera. JMB ELG 97s. Giputz euskeran diñoste. Gerrika 130. Ni giputz aditzaren alde nago argi eta garbi. MIH 124. Badirudi, [...] ez zela orduan giputz hizkeran al orain bezala erabiltzen. MEIG VI 163.
(En construcciones como giputz-bizkaitar, giputz-nafar...).
Maiz aski baterago gatoz hitzetan giputz-bizkaitarrak giputz-lapurtarrak baino.
MIH 109.
Ez dakit ezer nik XVII. mendearen azken alde horretan giputz-bizkaitarren artean sutan omen zeuden borroka horiez.
MEIG V 72.
Honen antzeko beste bat, amaina "alguacil", badakar Azkuek giputz-nafartzat, nondik hartua ez dakit.
MEIG I 228.
"Kiputz, variedad de manzana" Garate Cont RIEV 1931, 155. "Kiputza, especie de manzana que se da en Mañaria" Eusk 1931, 763 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
2.
(Con sufs. locales en sing. ref. a Guipúzcoa o a la zona dialectal de habla guipuzcoana).
"
Or kipútzian
"
Iz
ArOñ
.
v. GIPUTZ-ALDE.
Giputzean ikusi ditugu on guzien lotsagarriz.
Lar Cor 184.
Mondragon saka Gatzagan jaiki, / bota kiputzera bola.
And AUzta 155.
3.
"Preguntó: --Zelan dagoz garixak? Y un viejo casero le contestó: --Giputzak, jauna, giputzak. Replicó Altuna: --Zer esan gura dau giputzak? [...] --Buru ariñak" EAlde 1922, 7 (ap. DRA). "Se da este nombre [kiputz] a las mazorcas de maíz que no han formado el grano o han formado muy pocos granos" Iz ArOñ. "[Las mazorcas sin formar grano], kipútza ugari xaok" Ib. (s.v. arto-kirtena).
GIPUTZ-ALDE.
"Kiputz aldekua, de hacia Guipúzcoa: de Cegama, Segura, Idiazábal, Mutiloa, Gabiria, Cerain" Iz ArOñ. "Kiputz-aldera esaten da, se dice en la zona de habla guipuzcoana" Ib. 150n.
Au be sarri juaten zan Kiputz aldera.
Gerrika 65.
GIPUTZEZ.
En dialecto guipuzcoano. v. GIPUZKERAZ.
Dasadazu lenengo nire liburutxo "Bizkaya por su independencia"-en euzkerazko zatija ez bizkattarraz ez giputzaz daguala.
AG Euzk
1936, 75 (ap. NeolAG s.v. ipuzkera).
Ez noia agintzera urrengokoa nungo euskeran egingo dodan, bear bada kiputxez.
SM Zirik 7.
GIPUTZ-TXORI.
"Chelidon urbica: elaia (V), iputz-txuri (G-goi-to)" Arzdi Aves 161.