Azpisarrerak (sarrerak) (2)
geldi.
Tr. Documentado desde Lazarraga. Al Norte es poco usado a partir del s. XVIII.
1. (V, G, AN, L, BN; Lcc, Lar, , VocBN , Dv, H, VocB .(urgeldi)), guldi (AN) Ref.: A (geldi, guldi); Iz ArOñ ; Etxba Eib .
(Adj.). Quieto, inmóvil; (agua) estancada; tranquilo, inconmovible. "Queda cosa, gauza geldia " Lcc. "Posé" SP. "Quieto" Lar. "Estrellas fijas, izar geldiak " Ib. "Quieto, sosegado" Ib. "Stagnant" VocBN . " Ugáaldi geldixa, tiempo tranquilo" Iz ArOñ . Tr. Usado en el s. XVII por Voltoire, Etcheberri de Ziburu, Axular y Pouvreau, y en el XVIII por Larramendi y Haraneder, no vuelve a documentarse hasta finales del XIX, y sólo --si exceptuamos a J. Etchepare-- en autores meridionales. En DFrec hay 59 ejs., todos menos uno meridionales.
Arribera geldibetan. Volt 144. Lurrak ere hala dirau / fermu eta geldiak. EZ Eliç 232. Zein ur, geldia ala lasterra? Ax 38 (V 23). Bake geldi eta saindu baten ontasunekin. SP Phil 420 (He 423 bake eta sosegu). Miia geldi ta isil, ezpañak itxirik. Lar SermAzc 48. Molderik eta biderik eztienari, bakezkoenari eta geldienari. He Phil 423. Ibai saill bat geldia. AB AmaE 383. Bero edo kalentura geldi batez. Arr May 43. Itxaso andi, geldi ta leuna. Ag Ioan 275. Izar geldien lekua. Itz Azald 28. Aren begi geldiak beste mundua zakusten. 'Fixés' . Or Mi 122. Oraiko itxura geldiari bethiereko menduak. JE Ber 99. Oñazpian lur ibilkorra ala geldia. Ldi IL 79. Kerizpe geldia. EA OlBe 63. Kiratsa dario ur geldiari, ta alaber edozein gauza geldiri. Txill Let 124. Sargori astun geldiaren ondoren. Erkiag Arran 140. Aterri-une geldi ta zaratarik gabeko / baten bitartean. "Quieto" . Gand Elorri 148. Ur geldia bezin bare egoten dakitenak. Vill Jaink 58. Etziñan sortu gure errian / zuaitz geldia izateko. NEtx LBB 284. Geldiegia izan zan, nunbait, / azken bizialdi ura. Ib. 291. Ederrak dira kanpaiak, andiak. Ez dira jira-birakoak, geldiak baiño. Etxabu Kontu 92. Ur geldiaren saltoak ez dira onenak izaten gero... TxGarm BordaB 109. Atseginagoa zen Lizardiren mundu geldia gaurko gozogabe hau baino. MIH 302.
v. tbn. Munita 20. Ibiñ Virgil 108. Arti Tobera 274. Azurm HitzB 67.
(V, G, AN; Lar, VP , , H) Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg.
Lento. "Detenido, tardo", "pachón, pausado" &c. Lar. "Zein geldi zuazen!" VP 22r. "Lent à agir, à se remuer, flegmatique" H. "Neskama zintzua baña geldixa" Etxba Eib. Cf. Gketx Loiola: "Martin-geldi, lento, parado, tortuga (fig.)".
Oinez bihurtzen dira eta urrats geldian. SP Phil 22 (He 20 hurrats xehean). Egun luze lar geldia. Azc PB 31. Azterren arduratsoago eta geldirago bat [sic, tal vez errata por arduratsuago eta geldiago] . Itz Azald 139. Eliz-jiretako pauso geldian. Mok 16. Itz geldi ta itzalarekin. Alz Ram 124. Eguzkiaren ibillera geldia. Txill Let 24. Honen pentsaera geldia zen, baina segurua. Arti Tobera 286. Aurrenekoa [itzaldia], dirdaitsu ta geldia, igikeran neurtua. Zait Plat 123. Soiñua illun eta geldia. NEtx LBB 185. Ilunabar geldian. Azurm HitzB 45. Zeru-sapaia bezain / urdin itsasoa, / olatu geldiekin / apal ta gozoa. Zendoia 171. Langile geldi nauzue. Giroaz nekez jabetzen naiz. MIH 154.
v. tbn. Berron Kijote 54.
"Los parados, los sin trabajo. Gerra aundi bixen bittartian, naziñuak izan daben korapillorik aundiña, geldixak " Etxba Eib.
2. (Usos pred. y adv., a menudo con el vb. elidido). Sin moverse; tranquilamente. Cf. GELDI EDUKI, GELDI EGON, GELDI LOTU, GELDI UTZI. v. geldirik.
Zeinek iragaiten othe ditu gau egunak geldiago eta malenkonia gutirekinago? Ax 514 (V 331). Biurtu begit [honria] eta orra ni geldi. Astar II 29. Geldi ikusten bazuan Aita-lena, anai Sinple gelditzen zan. Bv AsL 141. Begiak geldi jarri jakozan. AB AmaE 453. Goibel zerua, odeiak geldi. Ag G 357. Zezenak geldi igurikitzen du oldarra. Or Mi 49. Otomobilek, lerroan eta geldi. JE Ber 95. Geldi ta logale zetzan izadi osoa. TAg Uzt 107. Geldi, ixillik dirauke. Zait Sof 141. Denak elizan bañan geldigo gora begiratuaz. JAIraz Bizia 34. Geldi ta zur jarri nintzan. Gand Elorri 124. Geldi dirau. Ibiñ Virgil 88. Bonberoak beti geldi. Lab SuEm 191. Eta Teresa ama ez daukagu geldi; ara ta ona bere zeregiñetan diardu. Onaind STeresa 91. Gaur bezela etziran kalean [gazteak] ikusten beintzat, alkarrengana bildu ta geldi. BBarand 34. Orduak pasau, ta egazkiña geldi. Gerrika 242.
v. tbn. Echta Jos 279. Muj PAm 59. Anab Usauri 100. Laux BBa 6. Munita 19. Erkiag BatB 32. Azurm HitzB 57. Etxabu Kontu 69.
(V-gip ap. Elexp Berg; SP, Lar, VP, Añ, H).
Despacio, lentamente. " Daigun geldi oñez, como quien dijese 'andemos poco a poco'" IC II 47. " Zamaria geldi doa, le cheval va doucement" SP ( H). "(A más) priesa más vagar, larriago ta geldiago " Lar. "Pasito, lentamente" VP 32v. v. geldiro, geldika.
Franzesa joaiten bada / geldi eta manso. (In Mg PAb 170; en boca del bajo-navarro). Etorren geldi aurreko bideti. Zav Fab, RIEV 1907, 95. Itz egiten du geldi ta lulu. Sor Gabon 52. Ez arinki, baizikan geldi ta arretarekin. Bv AsL 17. Begiak agor, pultsuak geldi. AB AmaE 10. Oraindik asko gauzetan, geldiago artu ezkeroz, orraztu ta jantzi nezakena. Inza Azalp 6. Bi gizonak, itzal eta geldi, Maritxoren ondotik joaten dira. Alz Ram 135. Badoa, geldi, / yaun katu eldekoi. Ldi UO 33. Batzutan geldiago, bestetan usuago igitu. Or Aitork 327. Geldien dabilen aberea. Zait Plat 41. Aldapan geldi. NEtx LBB 261. Haizeak lasterrago edo geldiago [...] dakarren heriotza. MEIG I 194.
v. tbn. Gand Elorri 81. Azurm HitzB 58.
3. (Sust.). "Lentitud" Lar, .
Inmovilidad.
Etzin da; ta arin, geldiak / deituta, gogapen negargarriak. "La inacción" . Ldi BB 34. Geldiak gizendu, egonak goza. Ib. 120. Bere geldian gai-pixuz silatua dagoen gogortasun zorrotza. "En su reposo" . MEIG IX 122 (en colab. con NEtx). Obraren zatien geldiak [...] eragin bizia adierazten du. Ib. 121s.
Ibai-geldi antzeko zerbait oartu dut buru-biozketari nagokala. Or BM 24.
(Precedido de ezin ). Imposibilidad de parar.
Bizitza honen ur lasterren ezin geldiak, Orixe [artegatzen zuen] . MIH 265.
4. (Interj.). ¡Quieto!, ¡alto! . (Podría tratarse, especialmente en los autores septentrionales, del rad. de gelditu, usado como imperativo).
Aski duzuláik, géldi. LE Prog 112. Geldi, geldi, dio Leoiak. VMg 7. Geldi! --egiten dik oihu yaun erregek--, geldi! Elzb PAd 64. Aski, aski tzarkeria. Geldi hor; halte-là . HU Zez 156. Geldi, geldi bertan. Ill Pill 27. Geldi, gero, mutil. Or Mi 92. Geldi, Maria, geldi! Barb Leg 65. Geldi! Gora eskuak! Bilbao IpuiB 107. Nik ere ametsak maite ditut, lo nizalarik.... Iratzartu-ta, geldi... JEtchep 91. Aita! Aita! Geldi! Ardoy SFran 188.
v. tbn. Apaol 73. Echta Jos 69. TP Kattalin 194. Otx 136. Ir YKBiz 472. TAg Uzt 83. NEtx Nola 29. Zerb Azk 102. Erkiag BatB 58. Lab SuEm 210. Berron Kijote 181.
HANKA GELDIAN. v. hanka.
GELDIAN (Estar, etc.) quieto.
Negua olan igaro zan da / mendi guztiak geldian, / tirorik barik guztiak pozez / bakotxa bere alderdian. FEtxeb 56.
GELDI-EDERTI. Arte plástica.
Gaur ez goaz ibil-edertietaz mintzatzera [...] geldi-edertietaz baizik, pintura, eskultura, arkitektura... Lek Egan 1956 (3-4), 6.
GELDI EDUKI. Tener quieto.
Zelan euki geldi oratute ta tokamentu loijetara ekandu dirian eskubak? Mg CO 107. Gorputza geldi daukala, dabil pensamentubagaz mundu guztian. fB Ic I 14. Ta obeto liteke mingaña euki geldi. AB AmaE 331. Ontzixka geldi zedukaten aztikeriz bezala. Or Mi 130. Isats lepoak geldi daduzka. Or Eus 80. Aren alegiñak eta purrustadak geldi dauke Nikanor, begira. Erkiag BatB 120.
v. tbn. VMg 44. Echta Jos 244. Or Aitork 129. Bilbao IpuiB 99. Alzola Atalak 93.
GELDI EGIN. Pararse.
Kurtzea baiño be arantzago joan zan [...] muga edo esi borondatezko ortan geldi-egiñaz. Erkiag Arran 84. Beste irurak an geldi egiñaz. Ib. 55. Goixian asi ta gabera, jateko denporie bakarrik geldi eginda. Gerrika 218. Lau orduko bidia egoan autobusian, Sacramenton geldi egiten eban ordu erdia kontaute. Ib. 217. Bildu eta geldi egin nuen, ez bait nintzen gauza arrazoi izpirik atzemateko. MEIG VII 105.
GELDI EGON.
a) (V-arr-gip, G-goi-azp; Lcc, Lar, VP, Añ, H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 134. Estar quieto. "Quedo estar" Lcc. "(Estaba) quedo, geldi zegoan" Lar. "Geldi zaude, estate quedo" VP 50v. "(Estar) quedo, quieto" Añ. Tr. Documentado desde Lazarraga; a partir del s. XVIII escasea entre los autores septentrionales.
Erraz daoke azkero geldi / oi ene errodelea. Lazarraga A24, 1195v. Uri eta babazuzak noiz daitezkeen ahi, / gerizean egonen da jende guztia geldi. EZ Man I 79. Herkules hura [...] pintura bat baizen ezpaita, geldi dago. Ax 54 (V 35). Alfer eta geldi egoiteaz ere [gauzak] galtzen, desegiten eta herdoiltzen. Ib. 38 (V 23). Egon zait beti / igitu gabe saihetseti, / geldi han [...]. O Po 49. Enseiatzen baita geldi egoitera bere baitan. SP Imit I 3, 3 (Mst phausian jartera ). Argatikan daude guziak aiñ geldi, aiñ isill. Lar DT CCIV. Istill bateko ura bezain geldi dagoala. Mb IArg I 284. Denporia ez dago iños geldi. JJMg BasEsc 264. Israeltarrak iñora gabe geldi egon ziran. Lard 89. Xederratzeak egiten dira izerdia geldi dagoenean. Dv Lab 355s. Aberea [...] otzan eta geldi zegokion. Arr GB 44. Biurria, geldi egoteko txarra. Muj PAm 6. Elizako saindu bat bezain geldi dago ta ixil. JE Ber 72. Gauden, bada, maite, basoan geldi. Ldi BB 122. Geldi egon gero! Bilbao IpuiB 183. Giarrak, geldi egonaz, galdu egiten dira. Vill Jaink 140. Alako oe estu baten, bere biarrak guztiak geldi egoala egin biar. Gerrika 97. Laixter giñan etxean, deabruak geldi egon izan balira. Insausti 269.
v. tbn. Gç 175. Cb Just 72. Mih 57. Mg CO 155. Añ LoraS 8. VMg 69. fB Olg 113. Astar II 21. It Fab 88. Izt C 239. Aran SIgn 33. AB AmaE 345. Bv AsL 169. Ag Kr 221. Goñi 27. Iraola 65. Echta Jos 95. Imaz in FrantzesB II 144. Urruz Zer 96. EusJok II 123. Lh Yol 33. Tx B I 114. Kk Ab II 87. Lab EEguna 90. Otx 136. Ir YKBIz 188. Laux AB 70. Eguzk GizAuz 107. TAg Uzt 14. Munita 13. Mde Pr 110. Or Aitork 331. Erkiag Arran 99. Zait Plat 127. And AUzta 88. Basarri 152. Gand Elorri 46. Osk Kurl 191. Onaind in Gazt MusIx 206. BEnb NereA 102. Ibiñ Virgil 62. Alzola Atalak 129. Azurm HitzB 26. Uzt Sas 351. TxGarm BordaB 67. Zendoia 185.
"Estar parado, sin trabajo. Juan daneko sei illabetian geldi nago, eta famelixia gosiak ill biarrian" Etxba Eib.
b) (Con valor sust., en casos locales de declinación sing.). "Geldi egonean ez da berorik (V-arr, G-goi)" Gte Erd 135.
Lumero zinkoak sortu eztitezen geldi egonean. Urruz Zer 70. Lizarraga geldi-egonean eta Santa Cruz beti ibillian. Or SCruz 89. Aldegin nuen, ene Iainko, Zuregandik, Zure geldi-egonetik. " Ab stabilitate tua" . Or Aitork 52. Perlesiz jotzen duen geldi egonetik esnatzen du. MEIG IX 120 (en colab. con NEtx).
(Como sust. pleno).
Geldi egonak erdoiaren antza du: lan egiteak baño geiago jaten du. EgutTo (ap. DRA ). Etzedukan bada Santa Cruzek geldi-egonik. Or SCruz 42. Gure geldi-egon paketsu ua etzala alperrarena. Or QA 144. Erri guzian zernolako geldiegona! " Quietud" . Etxde Itxas 102. Ez dago behartua sendaketaren eta geldi egonaren ordaina ematera besterik. BiblE Ex 21, 19 (Bibl geldi-saria ).
(Con ezin). Imposibilidad de estar quieto. "Ezin geldi egona duzu, vous ne pouvez [...] rester tranquille" H.
Arritasun onek dakarkio olerkariari irudipen eta gogoaren egamiña, ezin geldi egona. Aitzol ( in Ldi UO 5 ). Geldi eziñ egonean / sumatzen gaituzunean. Olea 248.
GELDI-EGOTE. "Immobilité, geldi egoite" T-L.
Ixiltasunak eta geldi-egoteak kezkatuta zeukaten. Anab Poli 75.
GELDIENEZ. "(Con el mayor) tiento, dan geldienez" Lar y Añ.
GELDIENIK (SP) (Estar, etc.) lo más quieto. Cf. geldirik.
Zeren nola orduan baitute perilik gehiena, zeren orduan baitaude geldienik urera beha. Ax 342 (V 228).
GELDI-GELDI.
a) (V-gip ap. Etxba Eib; Ht VocGr 401, Lar, Añ, H, A). (Adv.). Despacio; poco a poco. "Peu à peu" Ht VocGr. "(Con) tiento", "paso a paso" &c. Lar. "(Con) sosiego, con flema", "despacio, poco a poco" &c. Añ. "Poco a poco. En esta acepción la palabra geldi es polítona, se entona la sílaba di más bajo que la primera" A. Tr. Documentado desde la primera mitad del s. XVIII; es exclusivamente meridional y bastante más frecuente en autores vizcaínos.
Itxi eutsan geldi geldi errosarioen debozino andi len eukanari. Urqz 24. Geldi geldi sartuaz zijoan Jainko egiazkoaren legea. Mg PAb 131. Bere diruba geldi geldi daukanak. Astar II 171. Geldi geldi esan eban. fB Ic III 375. Boa geldi geldi solo maitera. Zav Fab RIEV 1909, 30. Eldu zan geldi geldi / gaba ta aparia. Azc PB 144. Geldi-geldi igoten zituan arrizko malla zarrak. Ag Kr 104. Geldi-geldi ikusi dezagun itz oien egokittasuna. Inza Azalp 139. Itsasotik geldi geldi yeikitzen zen gandu zuri ariña. Or Mi 110. --(Geldi geldi). Ta... Lolita? --(Pittin bat larrituta). Lolita... joan zen. TP Kattalin 191. Maider-ek geldi-geldi ezpaiñak mugitu zitun. Etxde JJ 262. Geldi-geldi, olaxe joan itun urteak. Ataño TxanKan 201.
v. tbn. DurPl 74. JJMg BasEsc 278. A BGuzur 129. ArgiDL 3.
"En reposo absoluto" A.
Zer fede ta erreberenziaz geldi geldi egon oi zan. Cb Eg III 363. Zagoz geldi geldi zurbildu baga; ez agertu bildurrik. Mg PAb 190. Oi epelean geldi-geldi egon. Ag AL 84. Zati baten geldi-geldi egon zan. Kk Ab I 103. Geldi-geldi gure aitona. BBarand 54. Horrenbeste denboran geldi-geldi eta txintik atera gabe egon beharrak. MIH 153.
¡Alto!, ¡quieto!
Erroke, geldi geldi: gatozan arira. A BeinB 80. Geldi-geldi bada orrekaz berbokaz. Echta Jos 44. Geldi-geldi! Geu be gixonak gara gero! Kk Ab I 82.
b) (Adj.). "Moroso, gelditsua, geldi-geldia" Añ. "Egon gaiten geldi geldiak" H.
Eta behiak etzan ziren ene baranoan, geldi geldiak. Mde Pr 128.
GELDI-GELDIA (AN-ulz ap. Iz Ulz; Lecl, Arch UFH). (Estar, etc.) totalmente quieto. "Geldi geldia, immobile" Lecl. "Geldi-geldíe dago, está quietecito" Iz Ulz. Tr. Documentado en la tradición septentrional desde el s. XVIII. Hay algunos ejs. meridionales del s. XX.
Non geldi-geldia zatzan arriberak hartu baitzuen. Lg I 188. Behar da atxiki büria geldi geldia eta xüxen. CatLan 139. Geldi-geldia, gaixoa, / nigarrez zaio egoiten. Zby RIEV 1908, 418. Biharamunean, lurra geldi-geldia zagon. HU Zez 14. Zu geldi-geldia zaudelarik, untzia badoa gelditu gabe. Zerb Metsiko 55. Etzanik zagolarik [...] geldi-geldia. FIr 146. Ura bethi geldi geldia! Barb Leg 22. Pozik egongo zan geldi geldia Yesusen itzak entzuten. Ir YKBiz 268n. Haizea bere tema tzarrean geldi geldia zagonetan. Ardoy SFran 152.
v. tbn. Laph 18. Arb Igand 119. JE Bur 29. Ox 116. Mde HaurB 12. JEtchep 24. Larre ArtzainE 268.
Muy despacio. "Geldi-geldiya iyo naiz, he subido muy despacio" Iz Als.
Etxetik jalgitzen denean nunbait geldi geldia izpirituaren alhatzeko. JE Bur 180. Lanera zoazin geldi geldia. Or Mi 115. Atorkit geldi-geldia. "Quedamente" . Ldi BB 134.
GELDI-GELDIAN. "Bizikletan ahalik eta polikien ibiltzeari, edo eta geldi, oreka zainduz egoteari, geldi-geldixan egitea esaten zaio. Elgetara igotzen ez, baiña nai dokenian geldi-geldixan jokatukostat" Elexp Berg.
GELDI-GELDI UTZI. Dejar en paz. v. GELDI UTZI.
Baiña bere izen onari geldi-geldi itxi bear iakon. Ag AL 79. Pakean utzi geldi-geldi / [...] lanean ari danari. Berron Kijote 26.
GELDI-GIRO. Aire sereno, pausado.
Ezin-ukatuzko liriku-giroa galdu bage, geldi-giro aundikitar bat erauntsi dio. "Serenidad" . Or BM 24.
GELDI-HITZ. Palabra estática.
Itz estatikoak dirala esango genduke, ots, geldi-itzak. Lek SClar 130.
GELDI LARGA. Dejar en paz.
Larga banio geldi zaldiari. VMg 44.
GELDI LOTU. Quedarse quieto.
Neskatilla zoragarria ikusiaz bertatik, geldi lotu zan mutilla. Erkiag Arran 97. Etxean geldi lotu izan balitz ere. Ib. 169. Ibaiak geldi lotu ziren. Ibiñ Virgil 79. Baranoan lotu zaio geldi gazteari. Ib. 114.
GELDIRIK. v. geldirik.
GELDI-SARI. Precio del trabajo perdido (por estar quieto).
Batek bestea harriaz edo ukamilaz joko duenean, hiltzen ez bada, oherat behartzen baizik [...]; geldi-saria emanen dio bakarrik, eta untsa sendaraziko. Bibl Ex 21, 18s (Ker galdutako egunen ordaiña ).
GELDI UTZI. Dejar en paz.
Geldi utzi ezkero [...] jende guzia beretuko zuela [Jesusek] . Lard 427. Utziozu zeruari geldi, eta erantzuiozu nere galderari. Urruz Zer 59. Iñorenai geldi itxi, / zaindu norperia. Enb 83.
GEROAGO GELDI-GELDI. "Géruau geldì geldì (V-ger), poco a poco" Holmer ApuntV.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper