Azpisarrerak (sarrerak) (2)
gaizki.
I. (Adv.).
1. (V-gip, G, AN, L, BN, S; Lcc, SP, Urt I 62, Ht VocGr, Lar, VP 33v, , VocBN , Gèze, Dv, H), gaixki (V-gip, L; SP), gaiski (S, R; Gèze), gaitzki, geizki (V-gip; A, que cita a Lç), geixki (V-gip), gaxki (S), gazki, gaski Ref.: A (gaizki, gaiski); Lh (gaixki); Lrq (gaxki); Iz ArOñ, R 290; Etxba Eib y Elexp Berg (gaizki, geizki) ZestErret .
Mal. "Abortar, mal parir, gaizki erdia " Lcc (de la mano C). "Malamente" Lar. v. txarto. Tr. De uso gral., salvo en vizcaíno, donde, con todo, se encuentra, además de en los autores del subdialecto de Guipúzcoa, en BBizk (28), DurPl (51), Moguel (sólo en CO), f. Bartolomé, Uriarte, Arrese Beitia, D. Agirre (AL 14), Enbeita (164), B. Enbeita, Oskillaso (Kurl 93) y Onaindia (STeresa 48). Tbn. aparece en los alaveses Lazarraga y Gamiz (200). La forma más extendida es gaizki; hay gaixki, siempre junto a gaizki, en Tartas, Haraneder y Larreguy (en quienes es especialmente frecuente), y, ocasionalmente, en Etcheberri de Ziburu (Man I 114 y 118), Gasteluçar (v. gaizki-egile), Axular (sólo 188 (V 127)), Pouvreau (Phil 386), Etchahun (304) y UNLilia; gaiski en Voltoire, Haraneder, Xarlem, Moguel (sólo en CO; gaizki en CC), f. Bartolome y Uriarte, además de ocasionalmente en otros textos septentrionales, sobre todo suletinos: Belapeyre, Etchahun, CatS (9); gaitzki en Goyhetche (junto al menos frec. gaizki) y, alguna vez (damos todos los ejs. encontrados), en Pouvreau (Imit I 22, 5), Etcheberri de Sara (95), Maister (III, 36, 2 nota), Mendiburu (IArg I 304), Ubillos (6 y 38) y Lardizabal (22 y 418); gaxki en Lazarraga, CatR, y alguna vez en Etchahun, Constantin y PierKat (61); gaski (junto a gaiski, v. p.ej. 260) es frecuente en Voltoire y hay tbn. un par de ejs. en Mendigacha (133, 164) (en ambos hay tbn. gasto, q.v. s.v. gaizto). Hay geizki una vez en Leiçarraga, alguna vez en S. Martin y en un texto de Herr 1-2-1962, 3 procedente de Hazparne (BN-lab); en Ochoa de Arin hay varios ejs. de gazki (131, 147, 166) frente a un solo gaizki (159). El comparativo es gaiskigo en Etchahun (108), gaizkio en A. Barriola (Goi 59) y Uztapide (Sas 174). En DFrec hay 149 ejs. de gaizki . Por lo general, los autores septentrionales emplean gaizki da 'está mal' y los meridionales gaizki dago; con todo, la primera construcción aparece tbn. en ocasiones en los meridionales (AA II 48, Lard 188, Ag G 6, A Ardi 34, NEtx LBB 165, etc.).
Zurekila gaizki baniz, nola bizi ninzande? E 221. Zure iduri ederrak eta maina jentilak / gaizkiago zauri nizi ezi dardo zorrotzak. Ib. 191. Gizonén aitzinean egitea gaizki dena, pensatzea ere gaizki da Iainkoaren aitzinean. Ins D, 7v. Cupido, nola dozu orrein gaxki / zeure matraz doraduok gobernaetan? Lazarraga A, 1145v. Judasek gaxki saldurik. Ib. A29, 1203v. Gaizki jan, ta gaizki lan. RIs 38. Aingiru sanduak izanen dirade aitor [Mezakoan] gaizki egoteones. Ber Trat 32r. Ioan zintuzten lekhukoez / gaizki akusatzera. EZ Noel 100. Ongi edo gaizki, zuzen edo makhur, plazer zaiku hartzea. Ax 248 (V 167). Kolerak eztu gauzarik ongi egiten, guztiak hasteintu gaizki, eta akhabatzen gaizkiago. Ib. 303 (V 201). Gaizki bizi, gaizki hil. Ib. 215 (V 143). Besteri gogo theiüreki sogitia gaizki deia? Bp I 96. Gaizki errana. ES 89. Egitekuak gaizki duatzanian. Mst III 57, 1. Prisaka ta gaizki. Mb IArg I 55. Gaizki atera ziran egin ta eragin zituen gerrak. Ib. 302. Nekez ta gaizki irakurten da. Cb EBO 20. Adanek egin zuena añ gaizki baderitzat, nik egin dedanaz zer iritziko diot? Cb Eg II 64. Ezin gaizkiago tratatuko ninduzun. Ib. 48. Katiximara jiten eztiren haurrek [...] gaizki egiten dütea? CatLan 20. Barkatu, Jauna, nere gaizki zerbitzatua. LE Prog 100. Ez ongi, ez gaizki, / halako jendekin garabik / ez dut nahi iharduki. Monho 132. Konfesatu dira, baña gaizki. Mg CC 171 (CO 251 gaiski). Euskarari gaizki begiratzen dioenak. VMg XIII. Projimoari gaizki nai diogulako. Gco II 66. Pazkoetako komunioa, edo ez due egin, edo gaizki egin due. AA I 481. Zein gaizki dohakon ezjeusari bere baithan hanpatzea. Dh 105. Gaiski azitako umiak. fB Olg 201. Guthizia izanen ez duzu, bertzeren onaren gaizki. CatLuz 6. Menüser, maiastüria / oi lan güti egilia! / Dena gaxki egin eta zurak dü estaküria! Etch 304. Ofizio bat ongi / bear da ikasi, / ez milla ofizio, / eta millak gaizki. It Fab 108. Lekhua idorrago eta laboraria gaizkiago. Dv Lab 313. Zeren bere eginbidea gaizki bethez, ebasgo bat egiten baitu. Ib. 83. Gezurra bethi gaizki da. Hb Egia 128. Bi ankaetatik gaizkien gelditua, zeña, esan dan bezela, eskuia zan. Aran SIgn 10. Holakorik ez zaitan burura, kaiolan / nintzenean. / Zoin gaizkiago naizen, hobeki ustean! Elzb Po 216. Zerbait errian paltatzen zanean, ondo edo gaizki, oni egotzi oi zioten. Zab Gabon 75. Arkitzen bazuan iñor bera baño gaizkiago jantzita. Bv AsL 173. Ondo egindakua gaizki pagatu. AzpPr 129. Bereak aditurik dago hementxet Arrotako auzapez ohia. Gaizki diot, ohia: ezen ez da oraino haren ordaina izendatua. HU Aurp 126. Guti dire hola mintzo; gaizkiago dena da, mintzatu gabe, ohartu ere gabe, bizitzea eskuararik ezpalitz bezala. Ib. 216. --Kaxo osaba! Zer modu... ondo? --Ondo ta gaizki... Moc Damu 28s.
(s. XX) Orai gaxki eskribitan badud, gunian gaxkiago. Mdg 139. Ez dago gaizki [...] beste lekuetan zer gertatzen den ere jakitea. Goñi 19. Politago baita laborari batzuendako, eta arras ederki ere, erdaraz gaizki baino eskuaraz erdi ontsa. JE Bur 183. Erropa zuriz ez nago ain gaizki. Iraola 112. Gu gaizki bizi gaitun, oso gaizki. Ag G 269. Gaizki abil orrela. Ezkondu egin bear euke. Ib. 299. Gero eta gaizkiago zohazin nere aferak. StPierre 28. Orain ezagutzen det ze gaizki erantzun diotan Jaungoikoak didan maitasunari. ArgiDL 34. Barkatzen dizut baño / gaizki dago oso. Tx B II 164. Amabost zure izenean, eta beste amabost gurean... Ez, gaizki ari naiz: amabost zure izenean, bat gurean, [...]. Alz Ram 58. Orduan baxo-erdiyari eltzeko gaizki ibilliko itukan. Alz Burr 40. "Berrizaleok" irabazi sariengatik, idazle [...] zenbait, zapuztu egin omen dira. Gaizki egiña. Ldi IL 108. Gizon baten ezpañetan gaizki daude itz oiek. ABar Goi 28. Eletorkio gaizki Liberi ere ango egonaldia. TAg Uzt 120. Oian-basorik inguruan ez badago, nekazariak gaizki, ta kaletarrak ez ondo. Munita 55. Gai onetzaz asko itz egin da ta geienean oso gaizki. Ib. 21. Iñorekin gaizki etortzen etzana. Etxde JJ 98. Ez dezakenat erran oraixe zorion osoan bizi nizala, nahiz ez nizan hain gaizki. JEtchep 70. Gauzak gaizki etorrita, ez zan erreza izango andik alde egitea. Anab Aprika 60. Goizeko bostak laurden gutxiagotan, lo gaizki eginda. Ib. 69. Gaztetan gaizki oitutakoa sekula ezta ondo eziko. And AUzta 118. Ez da olako neurririk Kikeronen itz-urrena ere noiz dagon ongi, noiz gaizki igarteko. Or ( in Gazt MusIx 22 ). Kontuak gaizki atera zituala. Lab SuEm 185. Memorioz gaizki naiz. Xa ( in Uzt Noiz 26 ). Xalbador, ari zira / gauza hortan gaizki, / andregaiak banuzke / nik sei edo zazpi. Mattin ( in Xa EzinB 98 ). Ongi, gaizki, nahiz erdipurdi. MEIG VII 26.
(Ante part. det.).
Ene biotz penadua, / egun gaxki kuradua. Lazarraga A, 1143v. Alaba gaizki ezkondua itxera biur. RIs 3. Gauza gaski irabaziak estute sekulan etorzen fin onik. Volt 193. Mundu gaizki bizia zuk zinduen reformatu. EZ Noel 172. Gauza gaizki egina da eta itsusia, adiskideari, deiez dagotzunean, ez ihardestea. Ax 555 (V 355). Jainkoak nola punitzen / meza gaizki entzuna? 166. Gelditzen dirade gaizki engañatuak. OA 159. O denbora gaizki estimatua, ta gaizkiago igaroa! Cb Eg II 106. Arako amatzar ero gaztetan gaizki eziak. Cb Eg III 360. Bekatu gaizki konfesatuakin. Mg CC 180. Nola gure erreguak askotan izan oi diran edo epelak edo gaizki egiñak. AA III 403. Karitate gaizki aditu batez. Dh 122. Diru gaiski irabazija ugari daukalako. fB Ic III 335. Lur gutxi ondo landuak geiago ematen du asko gaizki landuak baño. It Dial 52 (Dv gaizki lanthua denean, Ip gaizki lanthü batek; Ur txarto). Nolanahi honditzen da gaizki irabazia. Bordel 89. Frantziako dantzak han gaizki ikusiak eta debekatuak ere litezke. Zby RIEV 1908, 85. Ezinago gaixki muldatiak. UNLilia 2. Nere andreak badirudi zaku gaizki josiya. Tx B II 262. Gaizki zauritua. FIr 148. Ain gaizki oitua zegok. ABar Goi 48. Gaizki ikasiak aantzarazteko ta onak irakasteko. Or Aitork 72. Agura zartxo, ximel da gaizki jantzi bati. SM Zirik 62. Orduan Jainkoak ez al du izaki gaizki moldatu oien ardurarik? Vill Jaink 50. Gure irukoa ez da / gaizki ibilia. Insausti 190. Hitz horiek ez zeudela batere gaizki josiak. MIH 367.
Gaizki janean ta lo bearrean. Ag G 254. Gaizki janak [...] eta bero eta otzaren aldarte aundiek, min txarrak ekartzen dizkiete bertakoeri. Anab Aprika 85.
( gaizki egin acompañado de oración subordinada). Tr. Se emplea sobre todo con sustantivo verbal -t(z)ea; hay -t(z)eaz en Pouvreau y J.C. Echeverria; -t(z)ez en Archu e Inchauspe; part. + instr. en V. Moguel y Orixe; -t(z)en en Olabide y Lardizabal (que emplea tbn. sust. verbal y part. + sociativo) y verbo conjugado + suf. -(e)la en Aguirre de Asteasu.
Gaizki egiten du gizonak Iainkoari aitorrik ez egiteaz. SP Imit II 10, 2 (Mst gaixki [...] ützüli gabez, Echve 143 gaizki egiten du [...] ez ezartziaz, Ip gaizki egiten dü [...] ez ützültzez, Ol gaizki dagi [...] ez itzultzen). Ez dugu gaizki egiten hetaz baliatzea. He Phil 209 (SP 208 hekin enplegatzeaz). Ez du onek esan nai Kristauak gaizki egingo duela on egiñaz bere etsai lurrekoari. VMg 10. Gaizki legikete hanbat denbora debozioneko gauzetan ematea. Dh 71. Egiazki, khuia honen gaizki egin dik ezartez hemen. Arch Fab 217. Zein gaizki egin zuten leku santuan artu-emanetan jarduten. Lard 430. Gaizki egin det, oben-kulpa gabeko On baten odola salduarekin. Ib. 449. Zein gaitzki egiten zuten, diru-zaleegiak izatea. Ib. 418. Ez du gaizki egingo sartzia soldadu. Bil 151. Jauna, gaizki egin duzu nere ez ekharraraztea. Jnn SBi 169. Gaizki egin dugu Aita Sainduaren letra laburzki aipatzea. HU Zez 19. Kantak jartzia gaizki / egiñ dezu oso. Tx B II 107. Gaizki egiten nuan, ene Iainko Iauna, gurasoen eta maisu aien aginduen buruzki iardunez. Or Aitork 22. Ik eztok ba esaten Jaungoikoak gaizki egiten dabela gaiztoakin batera onak zigorketea? And AUzta 101. Gaizki egin nuela / tela erostea. Zendoia 64.
Bestek gaizki egin badu, lagun urkoaren onra eta izen ona beztutzen duala, zuk ori bera egin nai dezu? AA II 224.
Sira, gaizki egin zünian / hil erazi gabia. Xarlem 1114.
(En exprs. negativas, gralmte. con sentido irónico).
Etzuen behin gaizki erran saindu batek: anhitzetan ere, ifernura ioaiteko hartzen dugun trabailluaren erdiaz, erdiets genezakeiela parabisua. Ax 516 (V 332). Satan etzen hareki gaxki libertitzen. Etch 642. Gañerontzekoak baneukazki! Ez nengoke gaizki! Izt C 132. Hamalau berga oihal ez duk itsusi, / krenolina batentzat ez dela aski, / ez gaituk gaizki! LElsb (in BertsoB 114 ). Etzaituzte orrek gaizki enagañatzen! Bv AsL 136. Ez bide du, lur-keta guzia Frantziatik heldu zaiola ikustearekin, gaizki irri egin. HU Aurp 94. Ez liteke gaizki, españolen aztura onak bagintu. HU Zez 76. Orla bizi bazera etzabiltza gaizki! Tx B 159. Ez da gero batre gaizki toki hau! Barb Sup 159. Irakurri diat. Ez zegok gaizki. Lab EEguna 84. [Tripakiak] mai-pera botatzen zituan. An bazebillen txakur txuri txiki bat eta arentzat etzetozten gaizki. Salav 45. "Alajaña, ez zegok gaizki [...] bizia uztera Donostiatik oneraño etorri!". Anab Aprika 49. Ean xapel hau buruan nola zirezten? (Entseatzen dio Leoni). To, ez hintazke batere gaizki... Larz Iru 124s. --Bein ezkondu ezkero, andreagandik igesi, gizon geienak bezela. --Eztago gaizki! Zure gaztetasunak darion argia ikusita igesi? Leloa bear nuke ortarako. NEtx LBB 21. Beajondaikela! Neska laguntzera joateko ez ago gaizki orduan. BAyerbe 65. Ez dute gaizki farre egin behar ondorengoek gure bizkarretik! MIH 173.
Difícilmente, a duras penas.
Gaizki nik zai zaitzaket, zauden bezain eri arkitzen zarala utzten badizut gau ta egun orrenbat eriren ta iltzen daudenen artean. Mb IArg II 342. Gaizki izango ziran aiek nere biotzaren mezulari zintzo. Txill Let 58.
" Gaizki ezpanao behintzat, oker, erratuta ez banago behintzat; gaizki ulertuta ez banago behintzat. Gaizki ezpano behintzat, etorriko zala ulertu niyon " ZestErret.
2. (V-gip, G, AN, L, BN, S; Lar, VP 32v, VocBN ), gaiski (), gaxki (S) Ref.: A (gaizki); Lrq (gaxki); Etxba Eib (gaizki); Gte Erd 294 y 308; EAEL 266.
(Empleado gralmte. con verbos como egon, etc.). (Estar, etc.) mal, enfermo, grave. "Adolecer, estar malo, enfermo, [...] gaizki egon" Lar. "Malo, enfermo, gaizki [...] dana" Ib. (Añ gaiski [...] dagoana). "Malade en danger" VocBN. "Gravemente enfermo" A. "Gaizki dogu amatxo, gibeleko gaitzakin" Etxba Eib. "Gaizki xamar dago (AN-gip-5vill)" Gte Erd 308 ("estaba algo enfermo"). "Oso gaizki daudenentzat (G-azp), [...] arrunt gaizki daudenentzat (AN-gip)" Ib. 294 ("admisión de urgencias"). Cf. ERI GAIZKI. Tr. De uso general, salvo en vizcaíno.
Ekharten zerautzaten geizki zeuden guziak eta demoniatuak. Mc 1, 32 (He, TB, HeH, Dv, Ol, Leon eri, Or gaxo, Ker geiso, IBk gaixo, IBe gaiso). Eria guziz gaizki dela eta periletan. Ins B, 7v. Hartaraz gero, eztagizula hartzaz konturik, gaizki da, hullan da, hillaren pare egiten da. Ax 110 (V 73). Zu gaizki bazaude ni preziso gaiztuko naiz. Gamiz 201. Ezi zure büria zerbaitetan txerkhatzen badüzü, berhala gaizki edireiten eta idortzen zira. Mst III 9, 1 (Ch flakeziarat erori, Echve 199 argaldu, Mst erreustü). Eritu zen berriz, ta len bezain gaizki. Mb IArg II 323. Non egon etzuten eri gaisoak eta gaizkien arkitzen ziranak. Ib. 343. Sendátzea istántean osóki, nola gaizki egón ezpálitz sékulan. LE Ong 13v. Jauna, [...] / arkitzen naiz gaizki; / aienatzen bazera / jarriko naiz ongi. It Fab 19. Hanitz gaizki duk hire aztala. Arch Fab 167. Izan ondoan gaizki, kasik hagonian. Hb Esk 15. Aita txit gaizki zegoalako berria izan zuen. Lard 61. Presondegian daudenak edo gaizki datzanen bat ikustera joatea. Arr May 12. Betbetan ohartu zen hainitz gaizki zela, eta hatsa bazohakola. Jnn SBi 94. Ez dela gaizkiago eta, hain xuxen, orduan lo dagola. HU Aurp 182. --Gaizki al da? --Oso gaizki: ez omen du gaba ekarriko. Ag G 356. Il ez, oraindik ezta il, baño gaizki dago, oso gaizki. Ib. 345. Bulusik, eta estali ninduzuten; gaizki, eta ikustatu ninduzuten. Inza Azalp 83. Egun artan gaizki arkitu zun bere burua. Or SCruz 136. Oñetatik gaizki nengoala. Ib. 94. Gañera ni... ez nago ondo, egia da, bañan, ain gaixki ere ez. Alz Ram 75. Erregeren alaba bethi geroago eta gaizkiago zohan. Barb Leg 134. Gaizki egonaren itxura. Anab Poli 86. Mutil bat etorri zan gizon bat zegoela gaizki eta medikuaren billa. And AUzta 91. Onek [medikuak] esan omen zuan etzuala ain gaizki arkitzen. Salav 22. Arras gaizki da, bainan adimenduz xorrotx eta zuzen. Larz Senper 116. Sukarrarekin oian da bera eta gaizkiago ama. Mattin 79. Horra nun egun batez jartzen den eri arras gaizki. Etchebarne 101. Gaixoa gaizki zegoala jakinda. BBarand 27.
v. tbn. Cb Just 131. Lg II 151. AB AmaE 225. Bv AsL 134. Apaol 35. Urruz Zer 121. Tx B II 134. Goñi 107. Ir YKBiz 215. Or Aitork 136. Anab Poli 78. NEtx Antz 126. Berron Kijote 201.
II. (Sust.).
1. (V-gip, AN-larr; SP, Lar, (G, AN), Dv, H), gaxki (S) Ref.: Lrq (gaxki); Iz ArOñ (gáiskixa); Asp Leiz (gaizkia) .
(El) mal; mal, maldad, dicho o hecho malo, pecado; mal, desgracia. "Le mal, malice" SP. "Absolver, desatar y dar por libre de culpas, norbait pekatutik, gaizkitik libretzat, askatutzat ematea " Lar. "Malicia" Ib. "Mal, opuesto al bien" Lar, . "1. le mal, ce qui est opposé au bien, à la justice, à la loi, méfait, peché. Eztut gizon huntan gaizkirik aurkhitzen. [...] Gaizkia ongiaren etsai. [...] 2. le mal, le dommage" H. "Action malhonnête" Lrq. " Gáiskixa ikúsitta daó, ha experimentado el mal" Iz ArOñ . " Gaizkia, mal; cosa mala moralmente" Asp Leiz. v. gaitz, gaiztakeria, GAIZKI EGIN (b). Tr. Propio sobre todo de la tradición septentrional; se encuentra tbn. en Beriayn y, desde mediados del s. XVIII, en autores meridionales (no vizcaínos, salvo T. Etxebarria), gralmte. cultos, aunque tbn. hay testimonios en bersolaris. En DFrec hay 5 ejs. de gaizki.
Orai egiten diraden gaizki handiegatik / Ieinkoak ondatu zukeien lur guzia engoitik. E 111. Baina zer gaizki egin du? Mt 27, 23 (He, TB, SalabBN, HeH, Ip, Dv, Echn gaizki; Or gaitz). Deus gaizkirik gertha eztakidan. Mat 293. Ea beraz, batbedera orhoit bedi biziaz / eta hartan egin duen ungi edo gaizkiaz. EZ Man I 85. Gaizki bakhotxaren tormenta aditzera. Ib. 109. Urthean behin bedere aithor etzak gaizkiak. Ib. 19. Ahal dagizun gaizki eta kontra guztia egin diozunean. Ax 450 (V 294). Ezta beraz gaizkirik lagunaz duda egiteaz? SP Phil 349 (He 351 gaiski bat). Bertzearen gaizkiaz atsegin hartzea. Ib. 359 (He 363 gaiskiaz). Ez errexki sinhets bertzeez erraten den gaizkia. Ch I 4 (tít.). Ikhusten baitu gaizkirik gabeak direla. He Gudu 67. Gaizkitik hunialat ützültziaz. Mst I 25. Bekatariari bere gaizki guziak barkatzea. Mb IArg I 119. Gaizkian eror-arazten. Lg I 195. Horra heien gaixki guzia. Ib. 260. Nolako zorigaitza erakharri zioen presuna bakhar baten gaizkiak populu oso bati. Ib. 194. Gaizki andia da, bekatu mortalean dagoala komulgatzen danak egiten duana? Ub 206. Jauna, ahantz bekitzu guk egin gaizkiak. Iraultza 93. Ezitzeko aragi gaizkira oitua. Mg CC 173. Bestek gaizki egiten badu, ez dizu aren gaizkiaz Jaunak konturik eskatuko. AA III 367. Guk hari ongirik handienen orde gaizkirik saminenak egin baitiotzagu. Dh 60. Jende prestuek elkhar hantatzeak eztakharke berenaz deus gaizkirik. Ib. 74. Gaizkirako jaidurarik gabe zen. MarIl 86. Gaizkiren beldür izan, Jinkua guri so beita. Etch 152. Ahantziz bertzek egin dauzkuten gaizkiak. Jaur 162. Gaizki egin dizunari ez gaizkiarekin ordaintzeko. Lard 381. Nola urrun ziteken gaizkia lurretik. Hb Egia 139. Ongiaren eta gaizkiaren jakitateko zuhaitza. Dv Gen 2, 9 (Bibl, Zerb IxtS 9, BiblE ongiaren eta gaizkiaren; Urt on eta gaitzaren, Ur oneko eta gaitzeko, Ker onaren eta txarraren). Ene baithan badire bi borondate: batak ongirat nerama, bertzeak gaizkirat. Laph 22. Nahi gütüzü gaizkitik begiratü. Ip Hil 54. Gaizki gehiago egin dezaten. HU Aurp 138. Gaizkirik desiratu zaionetz. CatJauf 16. Beretako edo berzendako gaizki bet eskatzia. CatUlz 31. Gizona hainbertzeraino da ez-deusa non gaizkian ere baitu hein bat. JE Bur 39. Alegiñean saiatzen danak gaizkirik ez du merezi. EusJok 61. Egin ez duan gaizkiren bat norbaiti ezartea. KIkG 58. Eriotza baita pekatu edo gaizkiaren sari edo salaria. Inza Azalp 65. Zer gaizki ekartzen dute nehori gure solasek? Barb Sup 112. Sor-etxea zain diezaguk gaizki guzietarik! Etcham 108. Orra pagatu ordañarekin egin dezuten gaizkiya. Tx B I 262. Gaizkiaren kontra jazarri niz. Lf Murtuts 51. Odolean zeramala gaizkiaren kutsua. Mde Pr 181. Badut aski ikusirik neure buruarekin, harat eta berriz nehoren gaizkiaren ondotik ibiltzeko. JEtchep 76. Gaizkiaren eta ongiaren arteko gudua. Lf ( in Casve SGrazi 10 ).
v. tbn. Volt 148. Ber Doc 143v. Harb 209. O Po 5. Tt Onsa 164. Bp II 49. Cb Eg III 273. LE Prog 98. CatLan 123. AR 423. Brtc 72. Egiat 179. Monho 132. VMg 39. Gco II 49. JesBih 449. CatLuz 29. UskLiB 101. Arch Fab 209. Gy 142. Bordel 189. Arr GB 75. CatS 64. Oxald in AstLas 73. Zby RIEV 190x, 768. Jnn SBi 70. Elsb Fram 68. Lap VII (V 2). Arb Igand 200. Ox 144. Ir YKBiz 308. Iratz 171. Or Aitork 41. Zait Plat 124. Arti Ipuin 49. Vill Jaink 71. Larz Senper 100. Ardoy SFran 357. Xa Odol 79. Balad 119. MIH 352.
2. (BN, S; VocBN, Dv, H) Ref.: A; Gte Erd 128 .
(Empleado gralmte. en plural). Reproche, reprimenda. "Ce mot s'emploie habituellement au pluriel: gaizkiak intzunen tuk, tu entendras des reproches" VocBN . " Gaizkiak erratea, [...], faire des reproches" Dv. "(Au plur.), reproche, réprimande. Eztut eginen holakorik, nausiak gaizkiak erranen darozkit " H. " Gaizkiak erraiten ditu bere auzoaz (BN-arb)" Gte Erd 128 (junto a gaizki mintzatu, ahotan hartu, etc., de otras zonas). Cf. gaizkitu (5).
Etxeko andreak [...] gaizkiak erran ziotzan, bederen erraten hasi zitzaion. "L'en voulut gronder" . Birjin 536s. Gaizkiak erranez ez da egundaino nagirik ernatu. Dv Lab 269. Ekharri zioten behin aintzinera muthil gazte bat, nihork ezin moldatua zela; eta othoi, erran zezola zenbeit gaizki biphil-biphila. Jnn SBi 170. Galdetu zioten zergatik etzion erran gaizki edo erreportxu saminagorik. Ib. 170. Gaizkiak igorri errienteri [Gobernamenduak], jaun inzpektorren medioz. Gaizkiak des réprimandes . HU Zez 211. Kapitainak nahi üken zian erran zerbait gaizki apezari: "Zer zü kontrabandisten alte? Hori da egin düzün lana!". Const 32. Gaizkiak ere, begitarte goxo batekin egin. Ardoy SFran 339. Eta gaizkirik ezin / esan dezakegu. Insausti 159.
v. tbn. Zait Plat 127. Larre ArtzainE 26.
ALA GAIZKI. Mal hecho. v. GAIZKI HORI.
Dios te salve esaten da Averen ta Salveren ainbateko edo ordaintzat. Ala gaizki. Aingeruak etzion Birjiñari Jainkoaren izenik aitatu. Lar Carta a Gandara 161. Ona deabruzko errespuesta. Ala gaizki, amatzal [sic, por -tzar?] itsua. Cb Eg III 361.
ERI GAIZKI. v. 2 eri.
GAIZKI AIPATU (Dv, H). Criticar, censurar. "Badakit gaizki aiphatua naizela munduan, je sais qu'on parle mal de moi dans le monde" Dv. "Blâmer, critiquer, censurer (avec adjonction de gaitzez, gaizki)" H s.v. aiphatzea.
Gaizki aiphatzen baitzuten skriba Fariseoek, erraiten zutela: Hic peccatores recipit et manducat cum illis . Ax 548 (V 352). Zerbaitetan ofensatu, tristetu, gaizki aiphatu, dainatu eta bidegabeztatu nautenak gatik. SP Imit IV 9, 6. Etzara sainduago laudatua izana gatik, ez eta gaixtoago gaizki aiphatua izana gatik. SP Imit II 6, 3 (Ch etzaituzte gaiztoagotzen iendeek zutaz erraten ditusten gaizkiek). Guziez dire mesprezatuak, gaizki aiphatuak, karrikako basa bezala behatuak. Dh 196. Gerthatzen zaikunean bertzez gaizki aiphatuak eta mesprezatuak izatea. Ib. 68. Gaizki aiphatzen gaituzten phondu hartan hobenik ezpadugu ere. Ib. 68.
GAIZKI-ALDE. Lado malo, de maldad. v. GAITZ-ALDE.
Jangoikoak daki zenbat indar duen oikura gaistoak gaizki oitua bere gaizki aldera makurzeko. Mb IArg I 293.
GAIZKIAN. Mal, de mal modo.
Berriz arren erran ez dezakala / juramentu eginen gaizkian. Iraultza 24. Zertan antzeratu nintzaion ene Iaunari okerrean eta gaizkian? " Vitiose atque perverse" . Or Aitork 48.
GAIZKIAN HARTU. Tomar a mal. v. GAIZKI HARTU.
Au esanagatik ez dezala jendiak artu gaizkiyan. EusJok 54.
GAIZKI HARTU.
a) (V-gip, AN-gip-5vill, B; Dv). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 142. Tomar a mal; desaprobar. "Tomar a mal, entender una cosa en sentido peyorativo. Naiz da intenziño txarrik barik esan, gaizki artu zestan nik esana" Etxba Eib. "Ez gaizki hartu, baiña oso kaxkar portau ziñan nerekin" Elexp Berg. "(Gizendu zela erran nakon eta) gaizki artu zuen (AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 142.
Zeren ongi edo gaizki hartzen badituzte zure eginak edo erranak, etzare hargatik zarena baizen. SP Imit III 28, 2. [Micholek] bere senharra dantzan hari zela arkaen aitzinean, gaixki hartu zuen Dabitek seinalatzen zuen alegrantzia hura. Lg I 301s. Etzazula gaizki artu huntsa nahiz errana. Bordel 90. Farisauek gaizki hartzen dute, Iesusen dizipuluek iaten baitzuten eskuak garbitu gabe. HeH Mt 15, tí. Esan au Juani Jesusek txit gaizki artu zion. Lard 409. Gaizki hartuak izan behar bagine ere gogoan duguna erranen dugu. HU Aurp 126. Ba bainan brigadieraren erasiak gaizki hartu Oxaldek; Oxalderi gaitzitu. Ox 198. Ordian etzütian hain gaizki hartzen kontrebandisten ützüliak. Const 32. Nik ongia gaizki hartu. Etcham 99. Ez dut uste esandakoa gaizki artuko duzunik, ez dut izan nai zu asarretzea. Anab Usauri 51. Badira ere gaizki hartzen dutenak zoin ontsa elgar aditu duten Frantsesek eta Portugaleko erregeak. " Qui désapprouvent" . Ardoy SFran 324. Ez da sumintzen, ez du gaizki hartzen. Bibl 1 Cor 13, 5. Nagusi zarrari esan zizkioten beren asmoak, eta onek etzien gaizki artu. TxGarm BordaB 161. Aspaldiko gauza da eta ez gaizki artu, au kaleratzen detalako. Albeniz 254.
v. tbn. He Phil 86. Dh 62. Dv Mt 8, 26. Laph 53. Jnn SBi 73. Moc Damu 28. Inza Azalp 107. Munita 81. Etxde JJ 149. Zait Plat 104. JEtchep 71. Basarri 108. MAtx Gazt 60. BEnb NereA 260. NEtx LBB 313. Lab SuEm 169.
b) (Lar, Dv, Elexp Berg). Recibir mal; tratar mal. "Admitir, [...] ondo edo gaizki artu. [...] Le admitirá muy mal, gaizki txit artuko deu" Lar. "Tratar bien o mal a alguno, ongi edo gaizki norbait artu" Ib. "Gaizki hartzea, mal accueillir" Dv. "Garaikoetxea oso gaizki hartu zeben Burgosen militarrak" Elexp Berg.
Gero hara unduan / gaiski hartürik nündükezü. ' Je serais mal reçue' . Xarlem 90. Leku askotan, zein ziranen argi-biderik etzutelako, gaizki artuak izaten ziran. Bv AsL 199. Gaizki artu ninduen, / Haren larderia! LuzKant 49. Iñoiz Jaungoikoaren izena gaizki artu gabea zan gure errian. Inza Azalp 133. Gaizki artzen zaituzte etxean, beraz? NEtx Antz 124.
v. tbn. Const 18. Ir YKBiz 196. Basarri in Uzt LEG I 339. Anab Aprika 76s.
c) " Gaizki artzen nau ni neguak (G), a mí me perjudica el invierno" A EY III 322. " Ardoak gaizki artzen nau " DRA.
Egun-giroak izugarrizko aldea badauka basogizonarentzat, bistan da ikazkiña gaizki artuko duala. AZink 131.
d) "Poner en apuros, estar a punto de vencer a un contrario teóricamente superior. Lejarretak oso gaizki hartu zeban Hinault Vuelta Españan " Elexp Berg. " Belokik gaizki hartu du liderra " ZestErret.
GAIZKI-ASMATZAILE (El) que fragua maldades.
Irainti, hanpurutsu, burgoi, gaizki asmatzaile. Dv Rom 1, 30 (Lç gaitz-erideile, He gauza gaixtoen asmatzaille).
GAIZKI HAZI (G-nav ap. Iz Als; Lar, Añ). "Malcriado" Lar. "Acondicionado, instruido a bien o mal, [...] ondo edo gaiski oitua, azia" Añ. "Gaizki aziya, el mal educado" Iz Als.
Gaizki aziak daduzka ongi bizi diran hume humillak ere. Mb IArg I 265. Guraso batek zeukan seme oker ta gaizki azi bat. VMg 57. Emendik ainbeste ume gaizki azi. AA I 564. Biotz gabeko gizon gaizki-azi aiei. Lard 448. Mukitsu gaizki aziyak! Sor Gabon 29. Axolabage da, morroin gaxki azi bat. Mdg 125. Zegaitik az aen gaizki-azia? Or Tormes 91. Pikaro gaizki aziya! Tx B I 58.
v. tbn. Mg CC 214. Zab Gabon 66. Ag G 221. ABar Goi 70.
" Gaizki azitako umiak ditu, eta ez dakit zer buru-bide atarako daben. Tiene los hijos malcriados y no sé en qué va a parar" Etxba Eib (s.v. gaizki azi).
Au da, gaiski azitako umeen amaija. fB Ic III 347. Gaizki azitako nere buru antzu onek. Berron Kijote 17.
GAIZKI BEHAR IZAN.
" Gaizki berdu! Pertsona bat zerbaitetan bide onetik edo zuzenetik ez dabilenean esan ohi da. Horrek oaindik gaizki berdu! " ZestErret.
GAIZKI BILATU. v. bilatu.
GAIZKI BIZI. Vivir mal (ref. a 'vivir en pecado').
Bizi zan gaizki, etxean zuan aide batekin. AA III 492 (v. tbn. 495). Harekin gaizki bizi zen emakume tzarrak. Elsb Fram 145.
GAIZKI DESIRATU. v. GAIZKI NAHI IZAN.
GAIZKI-EGILE. v. gaizki-egile.
GAIZKI EGIN.
a) (V-gip; VP, H; gaxki e. S; gaizkigin Gèze (-sk-), H). Ref.: Lrq (gaxki egin); Etxba Eib (gaizki eiñ). Cf. gaizkigin; cf. tbn. supra (I, 1) ejs. de gaizki egin con oración completiva. Hacer (el) mal; pecar. "Aidearekin gaizki egtea, incesto" VP 43v. "Commetre un méfait ou des méfaits" Gèze. "Ofender" A. "Gaxki-egin (Sc), mal faire" Lrq. "Gaxki-egite (Sc), faire du mal" Ib. "Gaizki eiñ, hacer daño [...]. Zori Diabruana, gaizki eiñ gurarik, onerako jarduntzia, el destino del diablo, queriendo hacer mal contribuye al bien" Etxba Eib.
Bortxaz ere gaizki bano ongi egitia hobe da. E 224. Gaizki egitera emanak. Ins A, 1r. Gaizki egin dukeienak, kondemnazioneko reksurrekzionera. Io 5, 29 (He gaixki egin izan dutenak, TB, HeH, Dv gaizki egin dutenak ). Malizia eta gaizki egin nai dutenek. MRos 16.1r. Guk gaizki egiten deraukutenei barkatzen derauztegun bezala. Mat 83. Bulkhatzen gaitu ongi egitera, eta gibelatzen eta hastantzen gaizki egitetik. Ax 420 (V 272). Egik ungi nik diodana, eta ez gaizki nik degidana. " Non pas le mal que je fais" . O Pr 575 (v. tbn. 544). Deabruak eztu lan bat baizi, bethi gaixki egitia. Tt Onsa 168. Ene ungi egiñen aldera, gaizki egiten darotate. 45. Herodesen gaiski egin nahiak nola jakin zütien? Bp II 32. Ongirik ez egitea bera da gaizki egitea. ES 85. Egiaz jateko guziak xahuak dire; ordean gaizki egiten du gizon batek hetarik jateaz, bertzeak hortaz eskandalisatzen dituenean. He Rom 14, 20. Gaixki egiteko xedeari utzten. Lg I 288. Gaizki egin naiaz damutu. VMg 10. Eta zerren ark gaizki egin duan, zuk ere egin bear dezu? AA II 36. Persona bat gaiski egiten ikusita. fB Ic II 219. Gaizki egin det Zeruaren kontra. Lard 417. Eman izan zeion gaizkigiteko ahala. Ip Apoc 13, 5 (Dv, Ur (G) gaizki egiteko). Jakinean eginen dute gaizki. HU Aurp 82. Zuk gaizki egin eta / nik nola barkatu? Tx ( in Imaz Auspoa 24, 144 ). Gaizki egiten duten guziak iguin dute argia. Ir YKBiz 64. Barkatu egiten diodala niri gaizki egina. Arti Ipuin 82. Batzu gaizki eginik bezanbat, kondenatzen gaituzte bertze batzu ongia ez eginik. Xa Odol 271. Nik ezer gaizki egin badizut oso penaturik nago. Uzt EBT 113.
v. tbn. Etchart 9.1v. Volt 148. Ber Doc 98r. EZ Eliç 148. Harb 139. SP Phil 473. CartUrruñ 134. Ch II 5, 1. Iraz 24. Cb Eg III 360. CatLan 92. Monho 132. Mg CO 81. Gco II 15. CatB 45. CatLuz 19. Etch 666. LuzKant 49. CatUlz 24. Inza Azalp 123. Or SCruz 20. Etcham 82. Yanzi 199. Vill Jaink 105. Mattin 63.
(Con gaizkia, det.)
"Cometer algún delito, [...] gaizkia egin " Lar. Eskandala heltzen da [...] nuiz ere ihurk beste baten egitatetik okasione hartzen beitü gaitzkiaren egiteko. Mst III 36, 2n. Gaizkia beitü eginen amoregatik harez mintza dadin jendia. Egiat 261. Israeltarrak Jaunaren aurrean gaizkia egin zuten. Lard 138. Lehenago hilen naiz, ezen eginen baitut gaizkia. Hb Egia 26. Hura nolazpeit lagundu ez duena, bozez edo bertzela, gaizkiaren egiten. HU Aurp 127. Gaizkiaren egiteko aski izpiritu baginuela. JEtchep 35.
v. tbn. Barb Sup 59.
(Con partitivo, en oraciones negativas, interrogativas o condicionales).
Eztut egin gaizkirik ukheiteko perilik,/ ezetare zerengatik behar dudan auzirik. E 181. Ezen baldin gaizkirik egin badut [...] eztiát hiltzera refusatzen. Act 25, 11. Zerbitzariak alfer egoiteaz beraz, gaizkirik ez eginagatik ere, merezi du gaztigu. Ax 39 (V 24). Ez othe diozu gaizkirik egiten lagunari, dela ageriz, dela ixilik. SP Phil 519. Deusetan ere ogenik, minik, gaixkirik, behar eztenik ezin egiten du herioak. Tt Onsa 164. Gaizkirik eta galzerik egin ezpalu bezain lasai. Mb IArg I 172. Saulek hitz eman zioen yuramentuaren azpian, ez zitzaiola gaixkirik eginen. Lg II 294. Pakean utziko balidate, bakean egongo nintzake, ez diet nik gaizkirik egin. Mg CC 123. Iñori gaizkirik ez egitea ez egintzaz, ez itzez eta ez ere gutiziaz. Legaz 28. Ez diat gero erraiten gaizkirik egiten duziela. Larz Iru 54. Ez da egiñ behar gaizkirik deusen ere gatik. Ch I 15, 1. Predikuetan, ez gaizkirik egin lekuko buruzagier. Ardoy SFran 339.
v. tbn. Bp I 89. Brtc 213. Jaur 170. Gy 174. Hb Egia 21. CatAe 44. CatSal 45. CatR 37. Ip Hil 83. Geizkerik e.: Satr FLV 1988, 283 (Larráinzar, 1906).
Hacer mal, no hacer lo más indicado.
Errozü Agostini gaiski egin diela behar ordian ioaitera herri huntarik, ezi iüstizia hun ükhenen zien gaistoen kontre. Etchart 7.2r.
b) (Añ, Dv; gaizkigin Gèze (-sk-), Foix ap. Lh). Ofensa, acción mala, falta, pecado. "Compungirse, [...] (G) gaizki egiñaz damutu" Añ. "Méfait, mauvaise action" Gèze. v. supra (II, 1), e infra GAIZKI-EGITE.
Hala gaizki eginak nola ontasun egin ahal zinitzakelarik egin gabe utzi dituzunak. Mat 313. Gure gaizki egin handiek. SP Phil 204. Eur'aitorr'egin gaberik gaizki eginez apezari. O Po 54. Maiz gaizki egiten dugu, eta gaizki egiña gure aitzekiez gaizkiago gerizatzen. Ch II 5, 1. Zeren ene gaizki eginak gaztigü gabe eztütüzün eitzi. Mst III 50, 5 (Ip gaizkiginak; SP gaixtakeria ). Gaizki egiñaren barkanza. Mb IArg I 329. Jauna, pagatu naitút / gaizki-egínak onkiéki. LE Kop 173. Lotsaturik nago nere pekatuaz eta gaizki egiñaz. Gco I 398. Lagun urkoaren gaizki-egiña alabatzen. AA III 557. Aaztuten da bere gaiski egin guztiakin. fB Ic I 99. Giristinoak behar luke gaizki eginaz urriki. Bordel 84. Gaizki-egiña aitortu. Lard 126. Penitentziaz ez ditut oraino borratu nere gaizki-eginak? Dv LEd 255. Bere gaizki-egiñakgatik surtan errea. Aran SIgn 103. Gaizki egiñentzat billatzen dira / txit asko erremediyo. Ub 141. Gaizki egiñak dira beti bai azaltzen. Ill Pill 13. Gaizki egiñak barkatzea. KIkG 65 (KIkV 81 irañak ). Gaizki-egin asko ez lirake izango gaizkillearen izena zabaltzekotan. Anab Usauri 99. Nor berak aitortu bear bere gaizkiegiñak. Ir YKBiz 351. Bere gaizki egiñari esker irabazitako ontasuna. Mde Pr 179. Bildurrak [...] eragin zion soilik, ez gaizki egiñaren damuak. Etxde JJ 199. Ba ote da saririk edo ordaiñik gizonaren ongi ta gaizki egiñentzat? Vill Jaink 98. Okerkeri ta gaizki egiñak / zure bertsoz zigortuaz. Olea 225. Gaizki eginak zeramala ifernura. Xa Odol 17.
v. tbn. EZ Eliç 343. Lar SAgust 7. Lg I 257. Ub 37. Egiat 245. Mg CC 146. Echve OngiB 195. Arr GB 92. Xe 354. AB AmaE 26. Ip Hil 182. Etcham 204. SMitx Aranz 77. Or Poem 542. Etxba Ibilt 479. Mattin 63. Alkain 70.
Perjuicio, daño.
Astigarragako sagardoaren gaizki egiñak joanak neuzkan. Alkain 57.
GAIZKI-EGIN-NAHI. Perverso.
Karitatea manso dela, eta mundua, kontra, gaizki egin nahia da. SP Phil 428 (He 432 gaiskikoi).
GAIZKI-EGITE. Mala acción, falta, pecado. v. GAIZKI EGIN (b) .
Gaxtoen artean da gaxtoena bere gaizki egiteaz kukatzen dena. "De son mal faire" . O Pr 607. Errazu ea ephe luze eman duzun zure gaizki egitetan. SP Phil 158 (He 160 bekhatu ). Bere biziaren labürziaz zonbait gaizki egitez. Bp I 95. Ezaguerazitzeko bere gaizki egitea. Mg CC 240. Gaizki-egite gaizto baten ondorengoa izan zan ezbear ori. TAg Uzt 223.
GAIZKI-ELARI. Murmurador.
Salhatariak, gaizki elhariak, Jainkoa higuintzen dutenak. TB Rom 1, 30.
GAIZKI HELDU. Salir mal parado, ir(le) mal, salir mal,no tener éxito. "Gaizki helduko zare hori egiten baduzu, si vous faites cela, il vous en mésarrivera" Dv. "Eniz gaizki heldu, je ne m'en trouve pas mal" Lh.
Ezta gibelat behatu behar, zeren hala behatzeaz izatu da gaizki heldu denik. Ax 467 (V 303; ed. 1864, 546: peril da gaizki hel zaiten). Zeren animaliak, bere adimendu gabearekin ere, eztira lehen gaizki heldu diren lekhura berriz bihurtzen. Ib. 469 (V 304). Lan horren garbitzeko / denbora behar du, / luzaturikan ere / ezta gaizki heldu. Bordel 118. Ukhazu hautan sinheste, eta ez zare gaizki helduko. Laph 210.
(Con -ago ).
Aberezainak thorra betza lasto zamuka batekin abereak eta urez garbi; ez da gaizkiago helduko. Dv Lab 226.
No convenir, no venir bien. " Ontsa gaizki heldu zait goan behar izatea igande egunarekin, devoir partir en jour de dimanche est chose qui me contrarie fort" Dv.
Ezta pontu hunetara gaizki heldu Pierres Damiano daritzan doktor batek kontatzen duena. Ax 246 (V 166). Zeren eskiribatzera, chipia, chipichoa, gizonchoa, haurchoa ezta ongi heldu euskaraz ongi minzatzen direnen artean. Ib. 18, V 9.
" Gaizki heldu dire elkharrekin, ils vont mal ensemble" H.
GAIZKI-HELTZE. Desgracia.
Mundu huntan gerthatzen diren gaizki-heltze gehienak artha gabetasunetik ethortzen dira. Dv Dial 91 (It ezbear, Ur zorigaistotasun, Ip behargabe).
GAIZKIENIK. Peor, de la peor manera.
Gaizkienik kontra date konzienz[i]a barnetik. E 55. Zen ederrena, egin zen itsusienik, bere gogarena gaizkienik. Ax 139 (V 92). Gaizkienik bizi direnentzat, hiltzea lazgarrienik. HU Aurp 139. Horra nor eta zer gizon diren goragoko bertze heietaz gaizkienik mintzo direnak. HU Zez 198.
GAIZKI-ENTZULE. Aficionado a oír hablar mal de otros.
Gaiski-esaliak ta gaiski-entzuliak galduten dabee lagunaren kleituba. fB Ic II 213. Gaiski-entzularik ez balego, gaiski-esalarik izango ez litzatekiala. Ib. 194.
GAIZKI ENTZUN. "Oír maldicencias, comentarios peyorativos. Kontzejal lanak oixe dauka: Tximiñuen moduan lanian ibilli, gero gaizki entzuteko" Elexp Berg.
GAIZKI-ENTZUTE. Maledicencia (que se oye).
Milla gaiski-esate ta gaiski entzuteren sustraija. fB Ic II 196.
GAIZKI ERABILI. Maltratar. "Gaizki erabilli nau, il m'a maltraité" SP. "Maltratar: (V) deungero, (c.) gaizki tratatu, erabili" Añ.
Zutzaz kontu gutirekin, / Narabilate gaizki. Hm 55. Gaizki erabilli izaitea fedea gatik. SP Phil 190 (He 192 gaizki tratatua izatea). Jainkoaren legea utzirazteagatik, juduak gaizki erabilli zituan. Ub 56. Eskerniatürik, gaizki erabilirik eta hiltzera kondenatürik. Ip Hil 163. Zenbaiten mihietan gaizki erabilia. HU Aurp 112.
GAIZKI ERABILTZAILE. "Celui qui malmene, maltraite" Dv.
GAIZKI-ERAGINGARRI. "Gaizbidea, gaizki eragingarria, eskandala" HeH Voc.
GAIZKI ERAMAN. Llevar a mal, parecer mal (a alguien).
Ejiptoko erregek gaizki eraman zuen oriek hura utzi ta bestetara joatea. Mb IArg I 269. Eskatzen dizugu [...] anima au [...] zure Patriarka Santuen konpañian sartzea gaizki eraman ez dezazula. Echve OngiB 199 (Dv traduce 'ne le maltraitez pas'). Berezitze edo aukera-antz au anaiak gaizki eraman zuten. Lard 48.
GAIZKI ERASI (H, s.v. gaitz-erastea). Murmurar. v. GAIZKI ERRAN.
Zenbeit spiritu gaiskiratuk handik aitzekia har ahal dezaketena [...] gaiski erasteko. He Phil 362 (SP 359 gaizki erraiteko). Ikhusirik haren dizipulu batzu iaten hari zirela esku lohiekin, [...] gaizki erasten hasi ziren. HeH Mc 7, 2.
GAIZKI-ERASLE. Figura en H, s.v. gaitz-eraslea.
GAIZKI-ERASTE. Maledicencia.
Gaiski erastea mundutik khen lezakenak, khen lezake ziñ-ziñez gaxtakeriasko bekhatuetarik parte handi bat. He Phil 354 (SP 351 gaitz erraitekak). [Akzione galgarrien] artean ga[i]ski erasteak baitaduka lehenbiziko herrunketarik bat. Ib. 353s (SP 351 gaizki erraitekak ).
GAIZKI-ERAUNSKERIA. "Gaitz-, gaizki-erauntskeria, bavardage méchant, médisance, propos défavorable, de peu ou de nul fondement" H.
GAIZKI-ERAUNSLE. Figura en Harriet, s.v. gaitz-eraslea.
GAIZKI-ERAUNTSI.
a) (Dv, H (s.v. gaitz-erauntsia)). Murmuración, maledicencia. "Médisance. Gaizki-erauntsiei beharria tapatuko diotet (Harb) [...]. Trufaz bezala egiten den gaizki-erauntsia (He)" Dv
Abandona diozozu zure ohorea gaxtoen kalomniari edo gaizkirauntsia gezurrezkoei. He Gudu 264. Gaizkirauntsiez edo medisentziaz. He Phil 353 (SP 351 gaizki erranez ). Trufaz bezala erraten den gaiskirauntzia are bertze guziak baiño kruelagoa da. Ib. 357 (SP 354 gaizki errana ).
b) (Dv, H (s.v. gaitz-eraunstea), A). "Médire" Dv. "Murmurar (He). Gaizkierauntsian, murmurando" A.
GAIZKI ERE GAIZKI. "Gaizki be gaizki, pésimamente. Gaizki be gaizki eritxi detsat eiñ dozun gauziari, me ha parecido muy mal lo que has hecho" Etxba Eib.
Geixotuko zan, gaizki be gaizki jartzeraño. SM Zirik 52. Lorak, geizki be geizki einda euazela sartu jakon buruan. Ib. 13.
GAIZKI ERITU. "Malherido, gaizki eritua" Lar.
Almirante Vallecilla gaizkieritua eta eskuak errerik erori zan urtara. Izt C 437. Salzesko batallan irten zan gaizki eritua. Ib. 490.
GAIZKI-ERRAILE (SP, Urt IV 91, H, A). Difamador, murmurador, detractor. "Médisant" SP. "Calumniator" Urt. "(Harb), médisant, détracteur. Gaizki erraten duenak eta gaizki errailea entzuten duenak, biek deabrua gainean dakharkete" Dv. "Qui fait ou qui a l'habitude de faire des reproches, des réprimandes" H. v. gaitzerraile.
Bata berzearen dire gaizki erraile, / etsiak eztuketela nihor konsolatzaille. EZ Man I 101. Oro bere buruaz berzeak, dezaguzke gaizki erraileak. O Pr 374. Mihi gaizki errailea. 166. Zorigaitz zuenzat presuna gaizki erralleak. Mih 65. Andre haren kontra hitz bat edo bertze nabaditzen zuenean gaizki-errailea ezpatarat deitzen zuen. Laph 4.
v. tbn. SP Phil 191. Bp I 102. Ch II 1, 5. He Rom 1, 30 (Lç gaitzerraile, TB gaizki elhari, Dv mihi-gaixto, Bibl beltzaile). Mih 65. Egiat 238. TB 1 Cor 6, 10.
GAIZKI-ERRAITE. Maledicencia.
Aserretasunak, liskarrak, gaizkierraiteak. 2 Cor 12, 20 (He gaixki errateak; TB medisenzia, Dv erauntsia gaixtoak ). Konzientzia gaixtoa eta eria eztu ontzen eta ez sendatzen nehoren laudorioak, eta ez ona eta sendoa ere gaixtatzen eta ez eritzen gaizki erraiteak. Ax 444 (V 290). Faltarik eztuela dakien presunak eztu bertzeren gaizki erraiteaz kasurik egin behar. Ib. 443 (V 290). Utzirik beraz gaixtakeria guziak, tronperia, itxurapen, inbidia eta gaixki errate guziak. He 1 Petr 2, 1 (Lç gaitzerraite, TB medisentzia, Dv mihi ukhaldi ).
GAIZKI-ERRAITEKA. Maledicencia. v. gaitzerraiteka.
Iujeamendu arinak [...] ehun bertze galgarrizko obra egitentu, zeinen artean gaizki erraitekak lehen lekua eta gradua baitaduka. SP Phil 351 (He 354 ga[i]ski erasteak).
GAIZKI ERRAITEKO.
a) (Sust. y adj.). (Cosa) censurable.
Gaizki erraitekorik ezagutzen baduzu, begira zaite halakorik egitetik. SP Imit I 25, 5 (Mst zerbait gaixtorik, Leon gaizki zerbait ). Begira zaite [...] gaizki erraitekoak diren ahalkegaberietarik. SP Phil 328s. Konpainien bilha ibiltea eta hetarik ihez egitea bi gauza dire bata bertzetik urrun direnak, eta minzo natzaitzun debozione kortesean gaizki erraitekoak. Ib. 325 (v. tbn. 202).
(Con suf. de comparación).
Gure mendeko Hignot batzuk (zeinak millatan gaizkiago erraitekoak baitira San Hieronimok [...] izendatzen dituen Zinikak baino). SP Phil 410. Halako iokoak hagitz perillosago baitira eta gaizkiago erraitekoak. Ib. 375 (He 378 gaitzestekoagoak ).
b) Censura, reproche.
Begira zaite ahalkeria eskastetik, zeinei bethi gaiski erratekoak bait darraiste. "Gardez-vous des insollences, lesquelles sans doute sont toujours réprehensibles" . He Phil 330.
GAIZKI-ERRAITETASUN. Maledicencia.
Gaizki erraitetasuna hastio duenak afruntatuko du bere burua. SP Phil 238 (He 240 gaizki erratea).
GAIZKI ERRAN.
A) (Comp. vbal.).
a) Hablar mal (de alguien o algo), criticar. "Médire" Gèze. "Gaizki erraiten du (bere auzoaz) (BN-arb) [...] beti gaizki erraten ari dira (AN-5vill), elkarri gaizki erranez dailtze (B)" Gte Erd 128. v. gaitzerran, GAIZKI ESAN. Tr. Propio de la tradición septentrional. Bien documentado hasta fines del s. XVIII; después disminuye un tanto su uso. Se emplea sobre todo con complemento vbal. en caso instrumental (a veces -gatik); hay algún ej. de la construcción norbait gaizki erran.
Anhitz gizon ari bada andrez gaizki erraiten. E 115. Zuhur gutik andregatik gaizki erran diroite. Ib. 117. Io badeza dardoaz ere gorputzaren erditik, / ainguruiak bano oboro ez larrake gaizkirik. Ib. 129. Aditzen eztituzten gauza guziéz gaizki erraiten ari dirade. Iudae 1, 10 (TB gaizki mintzo, Dv burhoka aiphatzen ). Legearen kontra gaizki erraiten du. Iac 4, 11. Gaiski erran nahi dütener. Etchart 4.1r. Ordena hunez gaizki erraitea dela elizako sainduak gaitz erraitea. Harb 419. Iende gaixtoek gutzaz gaizki erraiten dutela enzuteaz hartzen dugun damua. Ax 445 (V 291). Ez erran eure auzoaz gaizkirik. O Pr 573. Egiazko alhargunak nihoiz ere bertzeak eztituela gaizki erran eta ez baiatu behar. SP Phil 422. Gaizki erranez gal erazi den ohoriaz züzen egin behar deia? Bp I 102. Gaiski erran gogo duten hura. He Phil 356. Ez derrazuela gaixkirik, ene anaiak, batzuk bertzeez. He Iac 4, 11. Hartaz gaixki mintzo zirenek bere artean zituzten bere solasak; etziren ausartatzen ageriki gaixkirik erraterat. Lg II 199. Ez naiz itsurat mintzo, ez gaizki erran beharrez: ezagutzen ditut! Hb Egia 89. Haukiek dira ezpainak, nihoren gaizkirik erraiteko edo damu egiteko ideki izan ez direnak. Dv LEd 258 (Cb Eg II 145 iñoren gaizki esan edo ofensaz ). Ongirik baizik ez egin eta, hitz bat ez erranik gaizki, / gaixtaginenen heriotzerat dela gu gatik joaki [Jesus] . Ox 74.
b) Reprender, reprochar; hablar con dureza, con malas palabras. "Faire des reproches" H. " Amandréa, zéren erraitan du gaiski? madre, ¿por qué me riñe? (R-uzt)" Iz R 297.
Eztiogula probeari liskarrik edo eranzuterik egin behar, eta ez gaizkirik erran. ' No se le debe reñir o hacer reproches' . Ax 223 (V 149). Gaitz da [...] gaizki erraiten deratzunari ez ihardestea. Ib. 480s (V 311). Oraidano bisaiak / gaizkirik erran eztaut sekula. " Ne m'a rien reproché" . Arch Fab 183.
B) (Uso sust.). "Mauvais, malin propos, discours médisant" H.
Ene dotrina gatik gaizki erranak eta falsokeriak izan ditut ordain. SP Imit III 18, 1 (Ch afruntu, Mst akusantxa falsiak ). Gaizki erran arin batez tarritatzen da. Ib. 54, 3 (Ch hitz ofensagarri, Mst hitz arhinzki erran batez, Leon elhe gaixto ). Zeren, hura dela bide, iujeamendu arinak eta gaizki erranak sartzen eta nausi iarten baitire ariman barrena. SP Phil 342. Trufaz bezala ereiten den gaizki errana guzietarik hilgarriena da oraino. Ib. 345. Kristi lagünaren kontre gaizki erranak ükhatüz. Bp I 102. Gaiski erran bat, [...] fermu gelditzen ohi da entzuillen buruetan zenbeit hitz pulit eta agradagarritan ematen den orduan. He Phil 357.
GAIZKI-ERRANKA. Murmurando, hablando mal (de). v. GAIZKI-ESAKA.
Jauna, zergatik egon bear du zakur garrek gaizki-erranka (Dabid) erregeren kontra? (11). LE-Ir. Gaizki erraka dabiltzenak. CatAN 39. Gaizki errailea beti bertzez gaizki erranka. P. Erramuzpe ( in Onaind MEOE 1114 ).
GAIZKIHERTE. (?). "Adversité, gaizkihertia" VocS (empleado tbn. por Egiat sg. el ed., pero no lo encontramos en dicho autor).
GAIZKI-ESAERA (Lar H). "Detracción" Lar.
GAIZKI-ESAKA.
a) (V-gip, G; H; gaizki-esanka AN-gip; H). Ref.: A (esaka); Elexp Berg (gaizki-esaka); Gte Erd 225; ZestErret. (Adv.). Hablando mal, murmurando; maldiciendo. "Pellok mundu guztiagaittik gaizki-esaka jardutzen dau" Elexp Berg. "Bata bestiagatik gaizki esaka ibiltzen dira (G-azp), bata besteentzako gaizki esaka ibiltzen dira (AN-gip), [...] gaizki esaka ari dira (G-azp), esanka (V-gip, AN-gip), [...] elkarri gaizki esaka ai dira (G-azp)" Gte Erd 128.
Arrazo[i]rik gabe juzgatzen, galosten ta gaizki esaka dabillenak. CatBurg 30. Jaunaren ofensan gaizki esaka asi zan. Cb Just 68. Gaizki esaka ari da Jaungoikoa gatik. Ur Mt 9, 3 (Ker biraoka ). Norbaitengatik gaizki esaka mintzatu. ArgiDL 27. Neregatikan dantzatu dezu / gaizki esaka mingaña. Tx B I 62. Gau eta egun isildu gabe gaizki esaka neretzat. Ib. 60. Beste jaun batzuentzaz gaizki esaka ari giñan. Lab EEguna 86. Otxandaz marmarioka ta gaizki esaka aritzen da. Etxde AlosT 40. Gaizki-esaka ari dira zuengatik. IBe 1 Petr 4, 4. Elkarri gaizki esaka. Berron Kijote 147. Gure artean, C. N. T.-koengatik gaizki esaka askotan jarduten giñan. Alkain 152. Emakumeengatik gaizki esaka leku askotan entzun izan dizkit. Ataño TxanKan 147.
v. tbn. CrIc 61. Gco I 443. Aran SIgn 40. Etxeg EE 1882c, 562. EusJok 137. Or Aitork 54. Basarri 174. NEtx LBB 205. Uzt Noiz 45. Berron Kijote 210. Insausti 123. MIH 293. Gaizki esanka: Tx B I 72.
Reprochando.
Bata barkazio eske eta bestea gaizki esaka dagokio [Jesusi] . Lard 461.
b) (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ (gaiski-), H). (Sust.). Injuria, ofensa; maledicencia; maldición. "Murmuración" Lar y Añ. "Médisance, propos défavorable" H. "Andra sorgiñ horrek, gaizki-esakia eta mormoxetia besteik eztauka" Elexp Berg.
Gaizkiesaka ta maldizio txit asko egin zituen. Cb Eg III 388. Gaizki esaka pisuetatik eskuazko tratu gaistoetara igaro zan. Cb Just 95. Zeinbat gaiski esaka juezen, abogau ta eskribauben kontra. CrIc 72. Limosna edo amoina baño gaizkiesaka eta humillkizun geiago baturik. Aran SIgn 22. Burla, ixeka eta gaizkiesakak gure amorez eramateko. Arr Orac 292 (ap. DRA ). Eman zaiozute bata besteari ostatua gaizkiesaka gabe. " Sine murmuratione" . Ag Serm 427. Elkarrenganako gaizki-esaka ta ixtillu aiek uzteko. Or SCruz 114 (v. tbn. 141). Gaizki esaka zikin oiek etzidatek beiñere onik egin. Ataño TxanKan 147.
GAIZKI-ESALDI. Murmuración, habladuría.
Guztiak gaiti gaiski esanda [...] azkenian zeure gaiski-esaaldijari ezarten deutsazu txaplatia [...] esanagaz: [...]. fB Ic II 190s.
GAIZKI-ESALE (G-azp ap. Gte Erd 128; Lar, Añ (gaiski e., V), H). Murmurador, (el) que habla mal de alguien; blasfemo, maldecidor; crítico, detractor. "Murmurador" Lar y Añ. "Detractor" Lar. "Gaizki esalea da (G-azp)" Gte Erd 128 (junto a mihi zikina, mihi gaiztoa, etc., de otras zonas).
Bere jenio gaiztoa, biraoti ta gaizki esalea. Mg CC 148. Murmuradoriak edo gaiski esalak. fB Ic II 198. Nor da zure arerijua? Nor da zure gaiski-esalia? Ib. 196. Miin gaiski-esaliak. Ib. 202. Jaunaren izen santua batek aotan artu eta gaizki itzegin zuen. Gaizki-esale au Moisesi eraman zioten. Lard 85s. Gaizkiesalen batek esango dau enazala ni euskaldun ona. Ag AL 52. Gaizki-esaleen bildurrik ez du izango. (Ps 111). NEtx Nola 39. Bigarrenaren [edizioaren] gaizki-esaleak ez zirela zenbait harroxko lepa-gogor baizik. MIH 171. Aretino gaizki-esaleaz oroitu naiz. Ib. 365. Gaizki-esaleak ugariagoak zirela ontzat zeukatenak baino. MEIG I 165.
v. tbn. CrIc 59. MAtx Gazt 41. IBk 1 Cor 6, 10. IBe Tit 2, 3.
GAIZKI ESAN.
A) (Comp. vbal.).
a) (V-gip; Lar, VP, Añ (gaiski e.), H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 128. Hablar mal (de alguien o algo), criticar; murmurar. "Detractar, infamar" Lar. "Murmurar contra alguno" Lar y Añ. "Kolkoan titia duenak ez du iñorentzat gaizkirik esan bear" VP 22r. "Murmurar [...]. Atzetik gaizki esaten bizi da mundu guztiagaittik, vive hablando mal de todo el mundo" Etxba Eib. "Hablar mal de alguien. Atzetik gaizki esan eta aurretik lagun haundixak" Elexp Berg. "Bata bestiaitik gaizki esaten dabiz (V-gip)" Gte Erd 128. v. DEUNGARO ESAN, GAIZKI ERRAN, GAIZKI MINTZATU.
Enaiz atrebitzen gaizki esaten. / Señora birtuosa, --zer esango dot? / gaizki naiarren ezin esan dot--. Acto 177s. Nai ondo, nai gaizki nigatik diotela: zer zat? Cb Eg II 83. Ekusia gatik anima bat egunoro komulgatzen bere konfesorearen konsejuz, ez dala gaizkirik esan bear. Mg CC 238. [Bazekian leoiak] gaizki esango zala bazter guzietan bere atzapar portitzak eramaten bazituen sagu bat apurtzeko. VMg 21. Inor gaiski esaten asten zanian, asmetan eban beste esankizun bat, berbetia aldatuteko, ta gaiski-esatia ixilduteko. fB Ic II 203. Ez iñor gaitik gaiski esan. Ur MarIl 3. Anton, erruki zaitut, ay, ondo bazenki, / Zuregaitik zeinbatek gaur diñoan gaizki. AB AmaE 335. Gaizki esaten trebe [...] / persona onak mendratzen / kulparik gabe. AzpPr 84. Erri guztia marmar gaizki esaten ari zala. A Ardi 76. Bein bakarrik ez du Mariaren izenik abotik atera oraindik, gaizki esateko ez bada! Ill Testim 14. Asi zan induljentzi oietaz gaizki esaten. Inza Azalp 95. Kulparik gabe amaika bada / nigatik gaizki esana. Tx B I 32. Eta orregatik, neskame ta etxekoandre guziengatik ez degu gaizki esan nai. MAtx Gazt 82. Zenbait ezkondu gaizki esaten / izan oi dira pijuak, / zuk diozunez mutilzar danok / gera oso gauz bajuak. Olea 119. Kritikak baditu bere legeak, eta lege horiek ez dira beti gaizki esatea izan daitekeen bezain atseginak. MIH 206.
v. tbn. Gco I 433. Xe 216. Ag G 117. EusJok 48.
Etzuela iñork gaizki zer esanik izango. Lard 196.
b) (V-gip, G-azp, AN-gip). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 121, 128. Hablar (a alguien) duramente, con malas palabras; reprender, reñir. "Reprender [...]. Gaizki esan detsa eiñ daben okerra gaittik, le ha reprendido [...]" Etxba Eib. "Gaizki esaten ari zaio (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 128. "Ondo itz egin zazu, gaizkirik esan gabe (G-azp), iñori gaizki esan gabe (G-azp, AN-gip)" Ib. 121.
Dameak gaxki esanagaiti, / ez galdu esperanzarik. Lazarraga A14, 1182r. Au esan diodanean, asi da gaizki esaten. CartAzp 126. Zertako aserre andi batekin esan etziñon gaizki zere anima lapurrari? Mg CC 123 ( CO 178 dongaro esan ). Beti gaizki esaten, / okasiyo jartzen. Yanzi 50. Gure oiturak azpiratuta geuri gaizki esatea, / Auxe bai dala burutik bera nai dutena egitea. Basarri 175.
B) (Uso sust.).
a) (G-nav; Bera). Ref.: Iz Als (gaizkiesana), ArOñ (gaizkíesan). Habladuría, murmuración; crítica; calumnia. "Gaizkiesana, la maledicencia. [...] ta inbíyarrekin bétik gaizkiesana" Iz Als.
Oiek ezpañak, iñoren gaizki esan edo ofensaz idikitzen ez ziranak. Cb Eg II 145. Bestiaren murmurazinoia edo gaiski-esana gogoz entzuten. fB Ic II 195. Beretakoen baten kontrako gaizki-esanak. Aran SIgn 109s. Bateron-baten gaizki-esanagaittik aldendu baeban bere laguntzatik. Etxba Ibilt 479. Euren errota parian bera urak iges dabenian, bada gaizki esanik eta garrasik ugari. Gerrika 282. Zerbait gehiago utzi dutenak bizi garenon ongi nahiz gaizki esanek dauzkate bizirik hil ondoan. MEIG VII 67.
v. tbn. Sor Bar 109. Etxde JJ 97. Berron Kijote 55.
Lotsatu egin biar da gaiski esalia, bere paltia ta gaiski esaneko pekatuba berari arpegijan ezarrijagaz. fB Ic II 199.
b) Ofensa verbal, malas palabras. " Gaiskíesan bat da, es un insulto, mal decir, nombre injurioso" Iz ArOñ .
Gaizki esanak barkatu! Xe 276. Errebolberaz eta gaizki-esanaz eskainka ari zitzaizkion. Or SCruz 43.
GAIZKI-ESATE. Murmuración, habladuría; injuria, ofensa; maldición, juramento.
Ernegazio eta gaizki esateak. Mg CC 166. Gaiski esatiaren edo murmurazinoiaren gaineko kaltiak. fB Ic II 210 (v. tbn. 203). Mesedeakgatik esker gaiztoak errezibitu nituen, milagroakgatik gaizki esateak. Echve Imit 227. Etziran mormorio eta gaizki-esateari lekurik ematera benturatu. Lard 88 (v. tbn. 97). Burla, ixeka, gaizki-esate, masalleko. Arr Orac 278 (ap. DRA). Griñaren kolkotik ertetzen dute [...] azpi jateak, gaizki esateak, zearka ibiltzeak . Ag Serm 570. Utz itzazue, beraz, gaiztakeria guztiak eta azpikeria, itxurakeria, bekaizkeria eta gaizkiesate guztiak. IBk 1 Petr 2, 1.
v. tbn. Ur MarIl 126.
GAIZKI ETA GAIZKI. Pésimamente. v. GAIZKI ERE GAIZKI.
Gaizki ta gaizki egiña! Mendian billatzen dezun landareai, ta batez ere gazteari, kontu eskurik ezarri... Munita 55.
GAIZKI-ETORRI. "Adversidad, gaizkietorria" Lar ( VocCB (s.v. atsekabe) Dv (s.v. gaitzegoki)).
GAIZKI-GURA.
a) (Comp. vbal.). v. GAIZKI NAHI IZAN.
b) (Sust.). "Gaizki-gurak, deseos de mal ajeno, falta de buena voluntad. Alkarri dittugun gaizki-gurak, sortzen dittue munduko okerrik geixenak, las envidias que nos tenemos" Etxba Eib. v. gaizkinahi.
GAIZKI-IKASI.
a) (-kh- Dv, H; gaizkikasi S ap. Lh Eusk 1919-1920 (II), 81). "Mal-appris" Dv. "Burhasoak nolakoak diren ageri da ume ongi edo gaizki ikhasietarik, il est clair, par les enfants bien ou mal élévés, quels sont les père et mère" H s.v. ikhasia. "Impoli, insolent" Lh.
Zure ganik obedienzia eta ohore behar dutenak hain gaizki ikhasiak eta hain bihurriak badira. SP Phil 164s. Zer lorietan aurthik lezakeen, hatzez gora, mandozain gaizki ikasia! Barb Sup 130.
b) "Gaizkikhasi (S; Foix), trivial" Lh.
GAIZKI IRUDITU. "Gaizki irudituta egon, imaginar mal una cosa, estar en un error. Gaizki irudituta negon ni, bai" Gketx Loiola.
GAIZKI HITZ EGIN. Hablar mal (de alguien); blasfemar, maldecir; decir inconveniencias. "Hartaz gaizki hitzegiten dute (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 128. v. GAIZKI MINTZATU.
Guarda nazazu / gaixki hitz egitetik. EZ Eliç 89. Baldin nik gaizki itz egin badet, / errazoe eman ezazu. Cb Bast 16. Gaizki itz egiten due zuzaz. AA III 491. Gauzarik onenetatik ere artzen zuten Jesusgatik gaizki itzegiteko oña. Lard 402. Zergatik gizon orrek Errege nere Jaunari ain gaizki itzegin bear dio? Ib. 197 (v. tbn. 85). Kondesagatik ona besterik aditzen etzuela, Goloz añ gaizki itzegiten zioten denbora berean. Arr GB 93. Agirian asi zan Santuaren kontra txit gaizki itzegiten. Bv AsL 136. Besteaz gaizki ez itzegitea. Arr May 10. Gaizki niregatik itzegin atzetik. AzpPr 40. Aspaldi ontan arkitzen zera nitzaz gaizki itzegiña. Tx B I 62. Gaizki itzegin badut, erakutsi zaidazu zertan utsegin dedan. (Io 18, 23). Ir YKBiz 475 (Or gaizki itzegin; Lç, He, LE, HeH, Dv, Leon gaizki min(t)zatu ). Beregatik gaizki itz egin zuten lagunak ixildu bearra zeukatela. JAIraz Bizia 67. Oso lotsagarri geldituko aiz, ez baaiz presentatzen. Jendeak gaizki itzegingo dik. Albeniz 115.
v. tbn. EusJok 95. JanEd II 102. ABar Goi 42. TxGarm BordaB 103. MEIG IX 72
Aldegina dan gisan / itz gaizki norbaitez. Or BM 98.
(Part. en función de adj.).
Batek Jesusi esaten zion: Kristo baaiz libratu gaitzaguk i erori eta gu; baña besteak lagun gaizki-itzegiña agirakatzen edo erreprenditzen zuen. Lard 461. Pekadori ingrato gaizki itzegiñak. Ud 106.
GAIZKI HITZ ERAGIN. Hacer hablar mal.
Blasfema erazo edo Jaungoikoaren kontra gaizki hitz eragin. Gco I 454.
GAIZKI IZAN.
a) (Acompañado de instr.). Ir(le) mal. v. GAIZKI JOAN.
Ezen gaizki lizate guzaz, baldin deabruék eta gaixtoék Iainkoaren borondatearen kontra deusen egiteko bothererik baluté. Ins C, 2r.
b) (Aux. intrans. bipersonal). Parecer(le) mal. "Gaizki lakiket (L-ain, BN), sería mal para mí" A.
Hori etzait batere gaizki. Bainan, ene arabera, hobeki egin lezakete oraino [...]. Dv Lab 226. Hartako naski gizon zenbaitek ez dute ikusi nahi gauean baizik. Oro ifrentzuz edo gaizki zaizkote argitan. Hb Egia 141. Bizkitartean Seroren eskoletarik ostikoka bezala kanporat emaite hori ez omen zaio jaunari hain makur ez hain gaizki. HU Zez 104. Ez ahal zauk gaizki gaxtaginen arrapatzea eta punitzea? Larz Senper 22.
GAIZKI JAIO. Malnacido.
Abre pelatu, zakartsu / eta gaitzki yayo hura. Gy 160.
GAIZKI JOAN (Acompañado de instr.). Ir(le) mal. v. GAIZKI IZAN.
Gaizki doha erbiaz, alhatzen denian ohatziari. Saug 103. Begirautzue, lurra eta itsasoa, gaizki doha zuetzaz: zeren iautzi da deabrua zuetara kolera handian. 'Mala os espera' . Ax 175 (V 118). Gaizki doha iztupaz, suak utki dezanean. 'Mal le va a la estopa' . Ib. 418 (V 271).
GAIZKI-JUZGALARI, GAIZKI-JUZGALE (El) que juzga mal a otro.
Gaiski juzgalariak ta gaizki esaliak. fB Ic II 236. Gaiski esalia (ta bardin da gaiski juzgalia) dala, autsari auagaz aixe emoten deutsana legez. Ib. 228.
GAIZKI MINTZARAZI. Hacer hablar mal.
Begirautzue, beraz, gaixki mintzaraztetik guk egiten dugun ungiaz. He Rom 14, 16.
GAIZKI MINTZATU, GAIZKI MINTZO IZAN.
a) (Dv, H) Hablar mal (de alguien o de algo); decir inconveniencias. "Gaizki mintzatzea norbaitez, parler mal de quelqu'un" Dv. "Mal parler" H. v. GAIZKI HITZ EGIN.
Elkharren kontra etzaiteztela gaizki minza, anaieak. Iac 4, 11 (TB gaizki mintza bata berzeaz, Dv elkharrentzat ez mintza gaizki ). Zeren hetzaz [gaixtoez], heken adiskideak ere [...] gaizki mintzo baitira. Ax 515 (V 332). Hobe da ixil egoitea, ezenez gaizki minzatzea. "Que mal parler" . O Pr 244. Bertzez gaizki minzo denak adi ditzake bere ogenak. Ib. 562. Mihi gaizki mintzatzen / hañitz aldiz usatua. 139. Gaizki bestez minzatzia bekhatü handi bat deia? Bp I 102. Emanen [dute] bide gaizki mintzatzeko. ES 196. Gaizki minzo diren konpañatik, ahal bagite, erretiratüz. CatLan 98. Lagunaz gaizki mintzatzeko ohitura. Dh 145. Hil orduko, berehala hartaz gaizki mintzatzea. HU Aurp 63. Gaizki mintzatzeko / abillidadia. MendaroTx 289. Ari dira, bele antzo / --koa, koa, koa, koa-- / bestengatik gaizki mintzo. Mde Po 41. Gizarteko asarreak ez piztea ez ezen, gaizki mintzatuz geitzea. "Male loquendo" . Or Aitork 230.
v. tbn. v. tbn. EZ Man I 94. SP Phil 352. Tt Arima XV. Ch III 46, 4. He Phil 355. Mst III 28, 2. Lg II 147. Mih 65. Arch Fab 89. Gy 9. Dv 1 Petr 2, 12. CatS 48. Zby RIEV 1909, 106. CatJauf 15. LuzKant 147. MEIG VI 169.
b) Reprender.
Gaizki mintzatzen zaion guzietan, begiratze gaisto edo desafioa egiten dionean [gurasoari] . CatB 44. Egün batez gaizki mintzatü zen bere amari; hau ordian nigar turrustaz hasi zen. Ip Hil 55.
c) (Part. en función de adj. y sust.). Mal hablado. "Gaizki mintzetue da (B)" Gte Erd 128 (junto a aho zikiñekoa, mihi gaiztoa, etc., de otras zonas).
GAIZKI-MINTZATZAILE. "Calumniator" Urt IV 91.
GAIZKI MINTZATZE. Calumnia.
Gezürrez edo gaizki minzatzez besteri damü egin derionaz. Bp I 102. Kolera, aihartasuna, malezia, gaizki mintzatzea. TB Col 3, 8.
GAIZKI NAHI IZAN, GAIZKI GURA, GAIZKI OPA, GAIZKI DESIRATU. Desear el mal; querer mal. "Gaizki nai diot" Lar s.v. malquerer. Cf. gaizkinahi. v. GAITZ NAHI IZAN.
Gaizki obratzea bezala gaizki desiratzea ere bekatu dela. Mat 117. Gaizki nai zieten guzien eskutik aterako zituelako ustea. Mb IArg I 283. Eranzuteko guk on egiñekin, gaizki nai edo egin digutenai. VMg 10. Inok bere ez deutsa gaiski gura bere gorputzari. fB Ic III 345. Motrikuko jendiak / kolera artzen du; / gaizki nai duen batek / gezurra esan du. Xe 287. Ez berari gaizki nai ziolako. Anab Usauri 83. Nere ondra loi-gabia lagatzen dorala gaizki gura destenen miñian. Etxba Ibilt 487.
v. tbn. Gco I 440. Bv AsL 67. CatJauf 16. G. opa: fB Ic I 303.
GAIZKI OPA. v. GAIZKI NAHI IZAN.
GAIZKI HORI. ¡Mal hecho!
--Gure hauzapezek badute hortaz aditurik aski, guti khexatzen badira ere gehienak. --Gaizki hori! Iduri luke ezen kargu bat hartzen duenak, karguak manatzen diozkien eginbideak bethe behar lituzkeela. Dv Lab 313. Haur huntaz irri egiten duzue? gaizki hori; ezik itxuxia badu ere gorphutza, ederra du arima. Laph 154.
GAIZKIPEAN. En el mal.
Azken finak bahitu meditatzen, / ez hinteke bizi gaizkipean. Iraultza 27.
GAIZKI PENTSATU.
a) Pensar mal. "Presumir mal a otro" VP 50r.
Defendatzen du nehoren kontra gaizki minzatzea, ala gaizki pensatzea ere bai? Ins D, 7v. Karitateak eztu gaizkirik pensatzen; mundua, kontra, bethi gaizki pensatzen iarria da. SP Phil 428 (He 432 ez du aurkhitzen gaiskirik baizen ). Laguna gaiti gaiski pensetako. fB Ic II 230.
v. tbn. v. tbn. Etxde JJ 192. SM Zirik 68. Lab SuEm 177.
Askotan neska onak ere, gaizkirik pentsatu gabe noski, nolabait xamarreko jazkera daramate. MAtx Gazt 79.
b) Malpensado. v. GAIZKI-USTE.
Eta komeni da maizenik gaizki pentsatu xamarra izatea. MIH 191.
GAIZKIRA. Mal.
Eziran kupira / pixka bat sikira, / nerekin gaizkira / portatuak dira. Tx ( in Imaz Auspoa 24, 132 ).
GAIZKIRA HARTU, GAIZKIRAT HARTU. "Gaitzitzea, gaizkira hartzea, samurtzea" HeH Voc. "Gaizkirat hartzea, prendre en mauvaise part" Dv.
Iainkoa ezin ofensa dezakegu, [...] Prinzesaren senhar iaunak ezin gaizkira har dezakeien bezala, hark enzuna gatik igorri zitzaion mandatari lizuna. SP Phil 435. Zer nahi egin dezan, gaiskira hartzen dugu. He Phil 387 (SP 383 gaitzera hartzen). Ikusten dut solasa gaizkirat hartu nahiko dutenek zer erranen duten. HU Aurp 126.
GAIZKIRA ITZULI, GAIZKIRAT ITZULI. "Gaizkirat itzultzen ditu ene solas guziak, il donne un mauvais sens à toutes mes paroles" Dv.
Begira zaite [...] obra onak gaizkira itzultzetik. SP Phil 353 (He 355 gaiskira itzultzetik). Bere pasioner enjogi den gizonak, huna ere gaizkiala ützültzen dü. Mst II 3, 1 (SP, Ch gaitzera itzultzen, Ip gaizkialatzen). Ikharan dago hitzak edo urratsak gaizkirat itzul diotzaten. Hb Egia 154.
GAIZKIRAKO. Para mal.
Mundu huntan ikusten / dugula holako, / gaizkirako bezala / berdin ongirako. Etcham 63.
GAIZKIRAKO HARTU. Tomar a mal.
Nere esana ok ez / gaizkirako artu. Yanzi 187.
GAIZKIRAKO BIDE (H). Ocasión de pecar; mal camino, camino del pecado. "Gaizkirako bidea dadukate horrelakoek, ces sortes de personnes ant pris le chamin du mal" H.
Gaizkirako bidea ematen duen bekataria. Mb IArg I 144. Gaizkirako bideetatik alde egiten ez dutenak. KIkG 74. (KIkV 97 obenerako) Gaizkirako bidearen zueri erakustea. Barb Sup 59.
GAIZKIRA-NAHI. Inclinación al mal.
Gaizkira-nai neurrigabe onek obe ta oberen diranak utzerazten baititu. "Immoderata in ista inclinatione" . Or Aitork 44.
GAIZKI-SALATU (gaiskisalhatü Gèze A; H). Acusar, denunciar. "Médire" Gèze. "Dénoncer, accuser quelqu'un" H.
Egotxirik beita gure anaien gaizkisalhazalia, zuñek gaizkisalhatzen beitzütian gure Jinkuaren aitzinian gai eta egun. Ip Apoc 12, 10 (Lç, He, TB akusatu, Ur (V y G), Ol salatu, Dv iratxiki).
v. tbn. SoEg Herr 7-2-1957 (ap. DRA gaizkixalatu).
GAIZKI-SALATZAILE. Acusador.
Egotxirik beita gure anaien gaizkisalhazalia, zuñek gaizkisalhatzen beitzütian gure Jinkuaren aitzinian gai eta egun. Ip Apoc 12, 10.
GAIZKI SALDU (S; Gèze (-sk-), Dv (S), H, Foix ap. Lh; gaxki S). Ref.: A (gaiskisaldu); Lrq (gaxki-sal). Calumniar; acusar, denunciar (falsamente); traicionar. "Médire, trahir" Gèze. "Calommnier" Dv, que cita a Ip. "Dénoncer, accuser quelqu'un" H. "Hacer traición" A, que cita a Gèze. "Trahir" Lh. "Diffamer" Lrq.
Erregeri gaizki saldu, gertuz ogen gaberik. E 231. Zerren eukan / Judasek gaxki saldurik. Lazarraga A29, 1203v. Gaiski saldürik izan nüzü, / hori kuntrariua düzü; / Etzüntiedan traditü / ez eta ere pensatü. 'J'ai été faussement accusé' . Xarlem 1353. Behar dugu senharrari gaizki saldu adulterioko bekhatiaz. StaGen (ap. H s.v. saldu ). Gero beste aurrhider gust egiteagati, / gaiski salzen nündian ene aitareki. 'Elle disait du mal de moi à mon père' . Etch 174. Bena gaiski saldürik emastik harzara, / kondüsitü nündien brigadaz brigada. 'Faussement accusé par ma femme' . Ib. 184. Gaizkisaldürik zira Jüdio direla dioienez. Ip Apoc 2, 9 (Ur (V) deungaro esan).
GAIZKITIKAKO. "Qui provient du mal. Gaizkitikako onak ondorio txarra, le bien (ou l'avantage) qui vien du mal finit par le mauvais succès" Dv.
Horietaz gainerakorik dena, ordean, gaizkitikakoa da. Dv Mt 5, 37 (Lç gaixtotik).
GAIZKITIK GAIZKIRA. De pecado en pecado. v. GAIZKIZ GAIZKI(RA).
Bekatuz bekatu ta gaizkitik gaizkira dabilzan zenbait. Mb IArg I 301.
GAIZKITZAT HARTU. Tomar a mal. v. GAIZKI HARTU.
Ez beldur izan gaizkitzat artuko diola Jangoikoak bere ministroari [...] ekartzen dion obedienzia gatik. Mg CC 112. Bertso ok etzatzutela / iñork gaizkitzat artu. Yanzi 174. Fotoak artzeko ezin aukera obea, baño ausartzen ez, iñork gaizkitzat ar etzezan. Anab Aprika 19. Ez dezazula gaizkitzat artu, Manuel, nere eztenik. Uzt Noiz 93.
v. tbn. Ill Testim 30. Olea 73.
GAIZKI-USTE. Malpensado. Cf. gaitzuste.
Aberatsen semeen arte egiten zirala hauteskundeak erranen dizute gaizki-uste maltzurrek. Osk Kurl 173.
GAIZKIZ. "Bestetzaz gaizkiz ari dira (S), besteentako gaizkiz ari dira (S)" Gte Erd 128 (junto a gaizki mintzatu, ahotan hartu, etc., de otras zonas).
GAIZKIZ GAIZKI, GAIZKIZ GAIZKIRA. De pecado en pecado.
Gaiztatu zen egunetik gaizkiz gaizkira ibilli zen beti. Mb IArg I 277. Gera zaitezte gaizkiz gaizki ta bekatuz bekatu ibiltzetik. AA III 449 (v. tbn. 499).
HORI GAIZKI. Mal hecho. v. GAIZKI HORI.
Zathitzen dituzte bi puzketan [etxaldeak]. Etxetiar on baten lekhuan, bi erromes andana sartzen dituzte. Hori gaizki, eta berentzat eta guzientzat. Dv Lab 87.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper