Harremana

    OEH - Bilaketa

    285 emaitza honen bilaketarentzat

    Sarrera buruan (2)


    Sarrera osoan (283)

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    deabru.
    tradizioa
    Tr. La forma deabru es casi gral., salvo en suletino, hasta el s. XIX. En los textos suletinos antiguos se encuentra deebru (así en FPrS 25 y Belapeyre) y deiebru (Sauguis 40); en Tartas hay gralmte. deabru (det. -ua- en Onsa 90 o -ia- ib. 20), alguna vez diabru (ib. 32) y al menos dos veces debru (debruak en Arima 32 y debruaren ib. 87); en AR, como en algunos otros textos, no hemos podido encontrar sino demonio. Posteriormente sólo hay debru, que se generaliza en todo el Norte desde fines del s. XVIII; al Sur sólo lo encontramos alguna vez en Orixe. Las primeras documentaciones no suletinas de debru son de Mihura (antes en los diccs. de Urte y Harriet); un ej. anterior, único, de Chourio (I 13, 1) es sin duda errata; hay deabru todavía en Baratciart, HeH y, alguna vez, Lafitte (in Casve SGrazi 10) y Mirande; Goyhetche emplea diabru. Al Sur se encuentra diabru sobre todo en textos vizcaínos: en Micoleta (14v), los escritores de la Escuela de Marquina, CatLlo, Uriarte, KIkV, Otxolua; junto a dea-, en Iturzaeta, Enbeita y Kirikiño; sólo dea-, en Barrutia (Acto 288), Añibarro, CatBus y Onaindia (STeresa 63); en algunos casos (Kirikiño, Aguirre, Etxaniz) dia- ocurre en los diálogos. Usan también diabru algunos guipuzcoanos (BorrB, KIkG; junto a dea-, Beovide y Soroa). Hay deabro en SMSerm 197. Alguna de sus numerosas formas sólo se documenta como interjección, por lo que seguramente no son sino formas atenuadas (v. deho, derbu, derno ). Deaurru aparece en Iturriaga (pero una vez deabrukeria (q.v.) y un ej. de diabru en los textos publicados por G. Mujika) y en la ed. tardía del Urteco de Lizarraga (182), mientras que éste emplea deabru (el ed. de LE Bail señala un derbruaganik -dar- [!] en la ed., p. 226--, más que dudoso a la vista del facsímil). Hay diaurra en HondarSerm (139), dearru en Ayerbe (explicando tusuri, EEs 1912, 180) y deubru en J. Etchepare y Larzabal. Hualde emplea diabu (Mt 4, 1). Cf. además dreabusko en Micoleta. En el s. XX se encuentra alguna vez emparejado con txerren, tusuri, etc., que lo sustituyen totalmente en algunos textos (Olabide y Arriandiaga, p. ej.). En DFrec hay 16 ejs., meridionales, de deabru, y 5 (4 sept.) de debru.
    sense-1
    1. (V, G, AN-ulz, L-côte, Ae, Sal; Lcc, Ech 38r, Volt 73 (<deabura>), SP, Urt I 187, Lar, Aq 248, Dv, H), debru (L, BN, S, R-is-uzt; Deen II 151, 207, Urt III 328, Ht VocGr, Lecl, VocBN , Gèze, Dv, H, H), diabru (V-gip, G-nav, AN-egüés-ilzarb-olza; Mic 6v, H, A), deaurru (Chaho), dearru, diaurra, deebru, deiebru, deurru (BN-occ), diabu (R), deabro, diebru (R-uzt; H (s.v. deabru)), diaberu (?Deen I 517). Ref.: VocPir 6 (y cf. nota); Bon-Ond 136; Bon; A (deabru, debru); Lh (debru); Iz Als (diabruba); Iz ArOñ (diábru); Iz R 287, 300; Iz Ulz (infernuko); Lrq (debru); Etxba Eib (diabrua); Elexp Berg (diabru).
     Diablo. "Fauni bicornes, oihanetako Jainko debru adardunak" Urt III 328. "Errosarioa eskuan ta deabrua kolkoan, del que disimula la virtud" Aq 248. "Debria botan tzi, tiene el diablo en el cuerpo, sabe todo" Lacombe (voc. ms. ap. DRA ). "Quelques surnoms du diable: Tusuri, Galtzagorri, Gaizkina. On l'appelle encore: Izpiritu-gaixtua (S), Muntterot (S), etsaia, demonisa, demonio, demuntxo, demuntre, demontxe. v. aiar" Lh. Tr. Se le suele calificar de beltz 'negro' (Gç 177 y 207, Cb Eg II 164, Enb 88); no se encuentra gorri hasta Or Eus 195. Algunas veces aparece precedido de Infernuko (Gco I 452, Elsb Fram 173, ArgiDL 39s; en Iz Ulz: "Infernúko deabrúe, el diablo" y en R 287: "Débria, el diablo: eburniko débria (R-uzt)"). Con cierta frecuencia va acompañado de gaizto (EZ Man I 112, Mb IArg II 300, Añ EL1 177, Dh 185, Aran SIgn 25, etc.), gaizkin (AB AmaE 274, Ag Kr 175), z(ah)ar (JanEd I 107, Tx B 185, Ox 133, Barb Leg 131, Ardoy SFran 128), tzar (Casve SGrazi 96), txar (Mb IArg II 288, Cb Eg III 348, Xikito 9), xar (Xikito 3) o xahar (Barb Leg 131). Este último es muy frecuente en autores orientales; cf. al respecto Chaho: "Deabruxar, debrutxar [...] est quelquefois un terme de suprême dédain par lequel on désigne le malin esprit; quelquefois, en Vasconie, c'est le nom d'Asmodée, le roi ou prince des démons; dans le langage et les récits populaires, le Diable boiteux"; Lrq: "Debru-xar (Sc), diable. Debrü + xar, var. de txar", y Casve: "Démon, debrü, debrüxar", "diablotin, debrütto, debrütxar". Algunos textos distinguen entre Deabru y demonioak --HondarSerm o Ub (8s)--, pero no es gral. v. demonio.
    Osaba, begirauk [por beguirauçu ?] deabruari eztagizula nai baño geiago. (Mendilibarri, 1555). ReinEusk2 91. Hitz hauk eztirade deabrua duenarenak. Lç Io 10, 21 (He deabruaz poseditu, TB, EvS demonioztatu, HeH deabruak dadukan, Dv, Leon, Or, Ker, IBe de(a)brudun, Ol txerrendun, Arriand goteungadun, IBk deabrua daukan). Deabruaganik heldu den amorio higuin, hats, lizunak. Ax 489 (V 316). Elkharren gare furiak, / elkharrentzat deabruak. Gç 166. --Nori ginen bahitü? --Deebriari. Bp I 34 (el ed. transcribe erróneamente debriari). Haien arimak deebriari ützi dira, bethikoz Ifernian erratzeko. Bp I 115. Deabruaren mandatari. ES 122. Enazan debriak, ez haren finaziak eror erazi. Mst III 26, 3. Gelditu zen deabru bera zirudiela, belz izugarria. Mb IArg I 328. Alakoeri Deabruak kenzendió gogotík Jangoikoaren itza. LE (in BOEanm 25). Debruba ere erne dagoela heien galarazteko. Mih 25. [Satan] bera baino gaixtoagoko zazpi Deabru. Brtc 257. Vandeako partia / hain da pozoindatia, / debruz poseditia. Iraultza 127. Infernua da leze bat / Debruen erresuma. Monho 122. Eta nun dira diabrubaren aldetiko asdrubak gauza galdubak billaketako? msOñ 98v. Diabrubak berak bere aituko eztau. Mg PAb 85. Saldu deutsazu arimia diabrubari zeure firmiaren beian? Mg CO 188. Deabrua gurutzeagandik bezala igesi ibilli zerala konfesatzetik. AA III 594. Luzifer Diabru nausijak. JJMg BasEsc 32. Ihes emanen ditu Debru guziak. MarIl 95. Luzifer deaurrua. It Fab 201. Kreditik gabe eta sakelan diabrua, / erran nahi da deusik ez. Gy 117s. Erranez gezur, debru batek bezala. Hb Egia 126. Debrua behietan. "Tout est en confusion". Hb GH 1929, 88. Debruari begia leher. "Faire du bien en dépit de tout". Ib. 88. Bost onelako aita-semeai oraiñdañokoan deabru ta bereetatik etorri izan zaizte! Aran SIgn 92. Aingürü gaistuak edo Debriak. CatS 22. Badakiela nago / diabruak aña. Ud 59. Zeruko argiarekin ezagutu zuan diabrua zebillela an, bere arte gaiztuakin. Bv AsL 220. Besteak ezkutatu ituan deabruak zekik nora. Apaol 96. Aingeru gaizto edo debruak. Lap 58 (V 124). Debrü saldo bat sarthü ziren haren khorpitzian. Ip Hil 217. Obretarik da ezagun gizona zer den. Berdolyren obrak engoitik, debrua izanik ere, ezagutuak ahal dire. HU Aurp 143. Jainkoari khen, debruari eman. Arb Igand 129. Diabruaren asmo eta esetsien kontra. Itz Azald 166.
    ( s. XX.) Batzuentzat, Patxi zeruko aingerua zan da deabru gaizkiña Peru. Ag Kr 175. Zeren debrü xarrari heiñ bat lotsa beitzen. Xikito 4. Beatak, Jaungoikoari irri egiteko, deabruak asmatu zituela. A Ardi 27. Diabrua, mundua ta aragia. KIkV 8. Diabruaren zirikaldiak garaitu. KIkG 39. Debruari esker! Barb Sup 111. Deabruak begien aurrean ipiñi eustan eretia. Or Tormes 27. Etzaizkit urbiltzen debrua gurutzera baño. (In FIr 157). Kurutziagaz birrindukoguz / diabruaren sariak. Enb 96. Gizon edo debru alimale luze bat. Zub 38. Alde guztietan dagozalako deabruaren semeok. Kk Ab II 115. Zazpi debru batean zintzurrari beheiti sartu zaizkola erran zinezake. JE Ber 71. Debru guzien ziztua dula / jarraitzen ziok atzetik. "Echando chispas". Or Eus 307. Orduan urbildu zitzaion zirikatzalea (deabrua). Ir YKBiz 47. Beti gaiztorako, txerrena edo deabrua izan ezik, iñor be eztago. Eguzk GizAuz 32. Deabrua bera baño ere biurriagoa. TAg Uzt 205. Deabruari begi bat atera. (AN-larr) 'Yantzi berri bat soinean dakarrenari esaten zaio au'. A EY III 278. Deabru marda beltza. (BN) "Diablo de cuajo negro". Ib. 278. Zazpi debru ikusi ditutzu. (BN-lab) "Ha sufrido usted mucho". Ib. 339. Ez zuen harek debruarekilakorik nahi. Lf Murtuts 18. Etsai deabrua inguruan ari zaizue. Or QA 59. Ihesin egin zuen jauretxetik, ifernuko deabru guztiak ondotik izan balitu bezala. Mde Pr 75. Diabrurik etxauk orrek topauko dituanik. (V-gip). Eusk 1956, 218. Laborariak, gaizoa, ikhusi du debrua dantzan 15 bat egunez. Herr 1-8-1957, 3. Jende gehienak hola dituk: ez saindu, ez debru. JEtchep 65. Kandela bat Jainkoari, eta beste bat deabruari. Arti Tobera 275. Debru zaharrak nahi edo ez. Ardoy SFran 212. Ura etzan onezkoa!Inpernuko deabrua izango zan seguru! BBarand 17. Diabrua ebillen tentaka. Gerrika 169.
    azpiadiera-1.1
    (Como apodo).
    Tomas Deabru eben bein sartu karzelan. AB AmaE 315.
    azpiadiera-1.2
    (Como primer miembro de comp.).
    Bethi sorgin eta debru ixtorio, ez dute bertzerik aiphu. Barb Sup 113. Damutu gabe il ziranak an ari ditxin deabru-dantza nasi artan. Or QA 194. Orrekin joan da noizbait deabru-eskola ortara. Bai ikasi ere berak deabruak zekian guzia. JAzpiroz 95. Deabru-ekintza derizkiot / bat deseginda uztea. Zendoia 162.
    sense-2
    2. (Lar), debru (BN-arb; Lh), diabru (V-gip), deaurru, deubru, degru (Chaho), degroba. Ref.: Etxba Eib (diabrua); Elexp Berg (diabru); Gte Erd 189.
     (Empleado, como adj., en sentido fig. y en interjs.). "Travieso. Infarnuko txikixa esaten gentsan eskolako bati, oso diabrua zalako" Etxba Eib. "Okerra, travieso. Mutiko diabru onekin ezin ddot burutu" Elexp Berg. "Ze debru da haur hori! (BN-arb)" Gte Erd 189 (s.v. kalamidade). Tr. En la mayoría de los ejs. tiene un valor similar al del cast. diablo de "expresión con que se alude a algo o alguien con disgusto o enfado, con frecuencia afectuoso" (Moliner); en otros casos, "diabólico, endemoniado (fig.)". Desde finales del s. XIX, en textos septentrionales, este tipo de expresión se realiza con más frecuencia anteponiendo deabru al sust. (v. infra). v. deabruzko.
    Mutil deabruak argia itzali edo atzendu, ta aragiaren lujuriako infernuko suak eta garrak irazakitzen dira. Cb Eg III 361. Katar deaurru ori / baldin iltzen balitz. It Fab 110s. Oillar debria! Arch Fab 163. Oillar diabru batek baitu, kantari albakoa, / herresaka yauz-arazten atso diabruagoa. Gy 77. Nai zuten marka on bat / an erakustia, / asto diabru aiek / portatu eztia. Ud 121. Esan diat len ere milla bider tiroz botatzeko ontz deabru ori. Zab Gabon 61. Bainan ikhusiko duk zer malefizio debrua ethorri zitzaitan burura. Elzb PAd 19s. Haizen bezalako debrua, norat oha laster hortan? Jnn SBi 63. Baiña... emakume deabru oriek! maitetasunaren usaia urruti usainkatzeko... ze sudurra daukaten! Lh Yol 23. Behinere erdara debru hortan hainitz trebatu gabe. Zerb Ipuinak 662. Xakur debruetarik biga athorra petralari lothuak zituen. Barb Sup 48. Koltxoe deabru ak ez eukon barruan ezebe. Or Tormes 71. Tramankulu diabruan [bizikeletian] etorri zana. Kk Ab II 122. Zeren eta hori beita / gezurti debria. PierKat 52. Guziek tiratuz aise bezain errexki urrunduko duzue eliza, zakurkaka debru horren ganik. Lf Murtuts 19. Jokia irabazi, bai, Degro, Parot degria! (S). P. Chibero GAlm 1950, 51 (ap. DRA ). Agura deabrua! And AUzta 69. Euskera-antzik ez duten itzak, / zirriztu guzitan hache [....] / Sasiko-izki deabru onek / salmenta dauka oraintxe! Olea 79. Gerra deabru ura asi zan, zori gaiztoan. JAzpiroz 46.
    azpiadiera-2.1
    Ene ganik entzun dezala / notari mila debruak, / oraiko aldian oraino / zerra ditzan liburuak. Xa EzinB 29.
    azpiadiera-2.2
    (Antepuesto). "(Ce) diable d'homme, debrü gizona" Casve.
    Debrü gizona! Arch Gram 161. Yuduen eta framazonen debru errepublika hunek. Elsb Fram 149. Nik ezetz, etzela kanoi ez bertze debru fitsik... StPierre 13. Orai zuena tenora ibiltzeko emaztegai keta? / Debru gizon potreta! Ox 204. Alaintso! Ordian egun latzak pastu dituk debru Ameriketa hortan? Zub 50. Debru hiritarrak, ze gauzak asmatzen dituzten! Ib. 70. Oi, debru emakumeak! Mde Po 42. Jafnapatan-eko debru erregettoaren anaia filusak hitzemana. "Du diabolique roitelet". Ardoy SFran 177. Zeren menditik jausten baizait / ardura debru otsoa. Xa EzinB 93.
    azpiadiera-2.3
    (En otras interjs.). "Degria, à l'indéfini degru, pour debru, diable. Mot usité dans un dialecte vascon, comme deho, et qui est une sorte d'exclamation dans la bouche des femmes et des jeunes filles; c'est l'équivalent du mot français diantre" Chaho. "Debru bat eterdi ba! Esta expresa la decepción cuando le piden a uno su opinión" Urquijo RIEV 1920, 111s (cf. este trabajo para varias expresiones más). "Quelques jurons en S: Zer debrü! Zer aiar! que diable! [...] Debriak bola! Que le diable l'emporte! Debriak sar eta sor! (S). Que le diable lui entre dedans et y naisse! Debria sar balekio! si le diable pouvait lui entrer (dans le corps)! etc." Lh. "(Jurons) ale debrüa! [...] debrüak ez badü! ifernüko mila debrüa!" Casve (s.v. 'diable'). v. deho, berrogei (3); cf. DEABRUAREN.
    Gizonaren panparroia, / dagoana Diabruetan. BorrB 16. Phüta herrestatia, / zien anbizionen kunplitzeko / phensa ziniroie milla debria. Xarlem 695. Gurasoak ume ta serbitzariai sarritan otsegiten badie Deabru edo Demonioaren izenez: ator Demonioa, abil Deabrua, oa Demonioa . AA II 36s (v. tbn. 29; cf. además fB Ic I app. 14, Astar II 111 y 126). A deabru tontoa! Orixe dek bada gauza alperrik galtzea. Zab Gabon 70. Ez al da diabrurik ostatu(b)au eramango dubenik? Sor AuOst 89. Edan giñaike euren burla ta barre algara? / Ez, deabrua, ontziak artu, goazen gerrara. AB AmaE 443. Ez dakit zenbat mila orgaz eta debruz mintzo. Elzb PAd 27. >Diabru arrania! Zertan baña? Ag G 252. Bainan debru bat! Indarka ari da, bazkina zartarazteko heinean, ezin sartuz! Barb Sup 20. Gauzek holaxet iraun behar zutela bethi eta bethi. Debru bat eta erdi! Behialako pegarra ere hautsi omen zen, bethi ithurrira joanez! Ib. 2. Deabrua! Nik ere bazekiat lasterkan! Or Mi 13. Tirahala lanian itzultzeko doia ezin bildurik debriei emanak. Zub 50. Debriek sardakio! zonbat aldiz ez nizan oroituko hemengo marrakukiaz, han zonbait aldiz gose hamikatua nintzalaik! Ib. 50. Gizona, hori uk, hori, xantza. Debria! hiri dirua ahurtaka. Ib. 42. To, haugi pinta baten edaterat, ze debru! ire agertzea behar diauk ohoratu. Ib. 86. (Asarre biziyan) Ez dala ezkonduko? Milla deabruekin ezkondu biarko du. Alz Burr 23. Gauzak ez ziren haiek uste bezala gertatuko, ordea, deabru guztiak arren! Mde HaurB 83. Etzait ajolik, Pelentuako Engrazirekin edo deabruaren adarreko Kattalinekin ezkondu. Etxde JJ 71. Degroba! eztik ihuri ere fidatü behar! GAlm 1955, 51 (ap. DRA ). Diabru alenak aparta, genanio madarikatu ori! NEtx Antz 140. Dantzaraziko hitugu ba, deubrurik ez baduk! JEtchep 91. Rusoak igorri omen dute Gagarine deurrietan gora. Herr 18-5-1961 (ap. DRA ). Debru zirzila!... Etxean phitsik salatu gabe!... Mesfidatua nintzen ba!... Larz Iru 24. (Athea joiten dute... Izigarri kexu, ahapetik) Bon... Deubrua sar... Larz Senper 48. Berak ezda milla diabruri bildurrik ez zetsala. Etxba Ibilt 467. Deabrurentzat zuen ontartea! Lab SuEm 190. Basurde bat ekarri zion / aintzinerat suertiak; / hari tira ta ihes egin tu / ehun debruen jauziak. Mattin (in Xa EzinB 117). Bainan, debru zaharra, bertze hura han izanki. Etchebarne 127.
    azpiadiera-2.4
    (En interrogaciones). "¿(Cómo) diablo se hace eso?, nola deabru egiten da hori?" Lar.
    Ze diabru? Nungua da agure ordi kantore au? Mg PAb 63. Frantzes porroxka horiek zertako debru dira? FrantzesB I 26. Zer deaurrutarako / du agintaria? It Fab 59. Nor diabruk eman dik iri burutara / ari-izterra artzera joatea espensara? Ib. 254. Orduan, bertzeak, arren / zer diabrutako zinduen? Gy 88. Nondik deabru alan aberastu zara? AB AmaE 226. Zeiñek deabru orrelako eltze zoragarria Urdanibiko ikatzetan antolatu ote zuan? Lh Yol 22. Ze deabru dok au? nigaz abillen ezkero ezeusteek emoten txuri-erdirik baño. Or Tormes 17. Zer debru sopa / suerte dun hau? PierKat 49. Bana, nun deurru sartiak ditu ba 10000 liberako hek? Garazi GAlm 1954, 46 (ap. DRA ). Ze deabru eta ze arraio gertatzen da neska horrekin? Arti Tobera 284. Guk orduan elgarri: / "Nor deabru da ori?". LuzKant 136. Zer deubru... Ez duta ene kokotsari bizarra kentzeko astirik ere ukhanen, etxe huntan... Larz Senper 40. Zendako debru ari zerate pundu berekilan teman? Xa Odol 161.
    azpiadiera-2.4.1
    Harritua zaude berdin, zer mila deubru nizan? JEtchep 93.
    azpisarrera-1
    DEABRUAK BEREKIN IZAN, DEABRUA BEREKIN IZAN.
    Tener el (los) diablo(s) consigo (sentidos prop. y fig.).
    Deabrua du berekien. He Lc 7, 33. Deabruak berekin ditu. (G-goi). Lar Cor 301. Deabrua berekin zuela, aztikeria eta sorgintza asko egiten zituen. Lard 512. Xino kurlo bat, debruak berekin ditiena. JE Bur 114. Ehun debruak berekin dituzte Jesuistek. Bazterretan dituzten komentu guziak holaxe zainduak dauzkate, beherean kanoiez, gainean aldiz mitrallusez. JE Ber 59. Deabru guziak berekin zitun, eta sukalde-zai irugarren semea uan arek arrapatu nai zuna. Ataño TxanKan 196. Pinet eta Cavaignac bi iraultzale, debrua berekin dutenak. (In Iraultza 100).
    azpisarrera-2
    DEABRUAK HARTU.
    azpisarrerakoSense-2.1
    a) (Lar, Añ; deb- Dv, H).
    Endemoniar(se). "Revestido está del diablo, deabruak artua dago" Lar, Añ. "Debruak hartua da, il est endiablé, il est possédé du démon" Dv (s.v. har). v. deabrutu, deabruztatu.
    Zer deabruk arzaen au? (Frase en una comedia castellana de 1550)). ASJU 2001 (1), 274. Ardoak edo deabruak artu ta [...] etxekoak ill bear zituela zebillen. Cb Just 72. Deabruak hartua da. HeH Mt 11, 18 (Lç, EvL, Ur, Echn, Or de(a)brua (demonioa) ukan (eduki...), He, Hual deabruaz (demonioaz) pose(i)tu, SalabBN demonioaz hartia, IBk deabrua du berekin). Erruki nazazu: alaba deabruak artuta daukat. Lard 404. Aitzinera ethorri zitzaioen gizon bat, debruak hartua aspaldi hartan, soinekorik erabiltzen etzuena. Dv Lc 8, 27 (Leon debruak hartu bat, Or deabrudun, Ker deabruak artuta euken). Presentatu zioten gizon muttu bat, debruak artua. Echn Mt 9, 32. Debruak hartu zuen haren muthil heskualdun bat. Laph 187. Gutxi bear da, [...] gure Alemaniak, Ebanjelioaren argia ikusi ondoan, deabruak artua iruditzeko. Inza Azalp 97. Eskatu eutson Yaunari [...] barka egiola deabruak artuari. Or Tormes 115. Gizon mutu, deabruak artua zegoen bat ekarri zioten. Ir YKBiz 100. Bere emaztia zeguan diabruak artuta, ez kurutzak eta ez ur-bedinkatuak baketzen ebela. Etxba Ibilt 465. Deabruak hartutako guztiak sendatzen. IBk Act 10, 38.
    azpiadiera-1.1
    (Con adj.).
    Deabru satsuak artuak. Or Aitork 224.
    azpiadiera-1.2
    (Con instrumental).
    Ezi agertü da Juhane ezpeitzian ez jaten, ez edaten, eta erraiten die debriaz hartürik da. Ip Mt 11, 18.
    azpisarrerakoSense-2.2
    b) Llevarse (a alguen) el diablo, enfurecerse. "Endiablé (méchant), debrüak hartü" Casve.
    Debruak hartzen du, holakorik aipatzen diotenean. HU Aurp 81. Debruek hartua sartzen da [...], bere makilarekin, oihuka. Barb Leg 60. Polañak jaso ditu / sutu dan orduan, / diabruak arturik / igasi da juan. Auspoa 95-96, 41.
    azpiadiera-2.1
    Herran sartuz geroz, ez die deubru batek hartzen Eskualduna, bainan hiru deubruk. Larz Senper 20.
    azpisarrera-3
    DEABRUAK EDUKI.
    Poseer el Diablo.
    Ezen ethorri da Ioanes Baptista, eztuela iaten ogirik, ez eta ere edaten arnorik, eta diozue: Deabruak dauka. HeH Lc 7, 33 (Oteiza, Brunet demonioa dauka, Or deabrudun). Eztugu bada ongi erran guk Samaritar bat zarela eta deabruak zauzkala? HeH Io 8, 48 (LE daukála demonioa, EvS demonio bat badüzüla).
    azpisarrerakoSense-3.1
    Sinagogan bazen gizon bat debru lohi batek zadukana. Dv Lc 4, 33 (Leon izpiritu likhitsak hartua, Or Aingeru loiaren mende, IBk deabru lohiak harturik).
    azpisarrera-4
    DEABRUAK KENDU, DEABRUA KENDU.
    Echar el demonio.
    Zerengatik othe guk ezin khendu dugu deabru hura? He Mt 17, 18. Sendatu zituen haiñitz presuna eritasun diferentez tormentatuak zirenak eta khendu zituen hainitz deabru. He Mc 1, 34. Ez othe dugu [...] zure izenean debruak iraizi? Dv Mt 7, 22 (Lç, Samper egotzi, He, TB, EvL, SalabBN k(h)asatu, Ur, Echn, IBe bota(tu), Ol iraitzi, Leon, Or (h)aizatu, Ker jaurti, IBk uxatu).
    azpisarrera-5
    DEABRUAK ERABILI.
    Endemoniar(se).
    Zergatik zabiltzate ni hil nahiz? Erran zioen populuak: Deabruak zarabiltza naski; nork nahi zaitu hil? HeH Io 7, 20 (EvS debrü bat badüzü).
    azpisarrera-6
    DEABRUAK ERAMAN, DEABRUAK EROAN, DEABRUAK JOAN.
    Llevarse (alguien o algo) el diablo, los diablos (frecuente en juramentos); echarse a perder, malograrse. "Hail, debruak heramala! Debruak joan baleza!" Urquijo RIEV 1920, 115. "(Que le) diable l'emporte, debrüek pola! debrüek eraman!" Casve.
    Rapiat omnia Damon, erran nahi baita, deabruak eraman detzala guziak. Tt Onsa 55. Bere buruei edo bertzei desiratzen diotela leher egitea, deabruak eramatea, ozpinak bolatzea [...]. Brtc 58. Deabruak naroiala [...] au egia ezpada. Añ MisE 188. Jainkoak eman, debruak eraman. Dh 234. Egiten jaka epai bat eta dino: diabrubak eruan biar leuke onelako kutxilua. Astar II 111. Deabruak eramango al zaitue gogaikarriok. AA II 36. Oxala, bertze hura / debruak joan balu! Zby RIEV 1908, 767. --Zerk ekarri au onera, Mitxel? --Deabruak eraman nazala, ez i ikusteko gogoak. Apaol 95. Izkiriatzeko luma eskuan hartzearekin, frantsesa doaku burura, eta ordutik debruak ereman du eskuara. HU Zez 177. Hoinbertze gosta behar bada erlisionea, [...] azkenean debruak daramala utziko duela jendeak. Ib. 152. . . Nere azkenengo txanponak deabruak eraman dizkit. Ag G 368. Deabruak naramatela, ni naiz etxe ontako nagusiya; ixiltzeko agintzen detanian ixildu egin bear da. Alz Bern 76. Xilintxa berriz! Debruek ereman balezate! Barb Sup 157. Eta ene ezkontza debruek ereman! Ox 206. Deabruak eroango al ddok. Or Tormes 41. Debruak ereman baleza bederen! Barb Leg 127. Veau, vache, couvée, oro joan ditu debruak! Zerb Azk 48. Gizonaren xede bakarra bidez eta zentzuki bizitzekoa bada, eraman nazatela deabruak. Txill Let 36. Deurriak eraman baleza! Gazte 1957 (3), 8 (ap. DRA ). Deabruak eroan nagiala olan bizi bear badot! Bilbao IpuiB 67. Eztiagu morroi txarra ekarri. Gure sagardoak, gure gariak eta gauza guziak deabruak eraman zitik. And AUzta 105. Nor ari da ate-joka? Deabruak eramango ahal dik datorrena! MEIG IX 108.
    azpisarrerakoSense-6.1
    (Con algún modificador).
    Amar milla dozena deabruk arren bada eroango al abee. Añ MisE 208. Ihes egin zian [...] ehun debruek ereman balute bezala! Elzb PAd 44. Berregun milla deabruk eraman bazuten ere, ez zan ezer galduko. Apaol 53. Deabru guztiek eraman ditzatela atso zantarra eta haren susmoak! Mde HaurB 15. Deabru gaiztoak eraman deiela / dendari honen jostura. Balad 140s.
    azpisarrera-7
    DEABRUAREN, DEABRUEN.
    Del diablo, diabólico. "Diabólica cosa, deabruan gauzea" Lcc. "Deabruaren asmoak, intenciones diabólicas" PMuj (que da tbn. con el mismo significado, deabruen asmoak). Cf. Deen II 151: "Debruen, diòfull, Teufel, diablo, debru".
    Gabazko libertade ta deabruen iskanbilletan zer pekatu ikaragarriak egiten diran. Cb Eg II 358. Nola deabruaren soñuan [danzakoan] ixilduko ez du Jangoikoak bakarzaleai biotzetan ematen diena? Mg CC 186. Oh, Diabrubaren doktriñia! Ezkonduta dagozala Jangoikuaren aurrerako Sakramentu Santuba artu baño leenago! JJMg BasEsc 259. Diabrubaren miina, arraijuen kastia, isilduko al az nos edo nos. Astar II 112. Deabruen zugatza! Ostiralez aldatuko zugatz zorigabea! igatuko al aiz! ' Arbre du diable'. Or Mi 24.
    azpisarrerakoSense-7.1
    +DEBRIEN.
    Condenado, maldito (usado como insulto o como expresión despectiva); de mil demonios, enorme. Cf. DEABRUAREN BISAIA, DEABRUAREN FIGURA, debrima, debrientxo, etc. La forma debrien parece deberse a eufemismo
    Deabruien gizona... ezpadiok utzitzen bizio orri, laster illko aiz. Sor Bar 56. Deabruan piztiyak! ez dira izutzen txorimalua jarriagatikan. Apaol 28. Ixilik egon al nai dek, edo! Ire deabruaren itzkuntza basa orrekiñ! Lh Yol 37. Debrien lanak zituen frantses hori ezin mastekatuz. Ox 191. Arri! debru kankaila, debruen alferra! Ib. 94. Emazteki gaixtoa han kixkaildu zen, debruen garrasietan. JEtchep 22. Errak hi, eta nurk dütü, / debrin zikhirua, bortxatzen, / botxe eta basa artetan / itxuski ere jauzerazten? Casve SGrazi 96. Euria eta kazkabarra ari zuan, da aizea zebillen. Deabruaren eguraldia zegoan orduan. JAzpiroz 188.
    azpisarrera-8
    DEABRUAREN ARIMA, DEBRUEN ARIMA, DEBRIEN ARIMA, BRIEN ARIÑA. (Expresión usada como juramento o exclamación). "Quelques jurons en S: [...] Debriaren arima!, -bizkarra!, -bisaia! Par l'âme, --le dos, --le visage du diable!" Lh.
    Zertaz biziko diren...? Debruen arima! Gu eta gure burrasoak bertze orduz bizi izan garen bezala: artoz eta mukuz. HU Zez 73. Deabruaren anima! Ixilik geldi adi. Lh Yol 36. Brien ariña, oraikoan, hatik, atzemaiter nuzu, Piarre! Barb Sup 184 (ariña parece aquí eufemismo). Debrien arima, ze izialdura eman daut [sirenak]! Zub 71. Aise ari zira zu! Brien ariña, karako! Lf Murtuts 42.
    azpisarrera-9
    DEABRUAREN BISAIA, DEABRUEN BISAIA, BRIEN BISAIA. (Expresión usada como juramento o exclamación). "Debruien bisaia! ¡por la cara del diablo! (Arch ms.)" DRA . "Quelques jurons en S: [...] Debriaren [...] -bisaia! Par [...] le visage du diable!" Lh.
    Debruen bisaia!... --Zertako? --Nahiagoko bainuen bertze bat izan bazina! Barb Sup 182. Debrien bisaia, erraiten zuen batek, neholere ez nezake laket lur kixkaldu itsusi hautan. Zub 109. Zer den?... brien bisaia! Ez duzu ikusten gure Murtuts urean urtu zaikula! Lf Murtuts 23. --Debrien bisaia! Hau pollita dugu! --Zer duzu bada, jaun mirikua? Ib. 39.
    azpisarrera-10
    DEABRUAREN BIZKARRA, DEABRUEN BIZKARRA. (Expresión usada como juramento o exclamación). "Quelques jurons en S: [...] Debriaren [...] -bizkarra! [...]. Par [...] le dos [...] du diable!" Lh.
    Debrien bizkarra! zer ari hiz hor? Egunaria 10-11-1956 (ap. DRA ).
    azpisarrera-11
    DEBRUAREN DEN, DEBRUEN DEN. (Expresión usada como juramento o exclamación). "Debruen den, Diable (du Diable) soit" H.
    Bethi naute yokaturen / eta lege komunari / nigota horiek xoilki / zaizko bethi itzuriren! / Ez hargatik, diabruen den! Gy 308.
    azpisarrera-12
    DEBRUAREN FIGURA, BRIEN FIGURA. (Expresión usada como juramento o exclamación).
    Brien fiura, pullitak gituk... Ala... etzautak leher egin bederen? Ox 198. Debrien figura, / zer duk arrangura? Ib. 123.
    azpisarrerakoSense-12.1
    (Usada como insulto).
    Deubrien figurak, emanen dauzkitziit ba nik gereziak! Larre ArtzainE 30.
    azpisarrera-13
    DEABRUAREN URDEA, DEABRUEN URDEA.
    "(Jurons) [...] debrüen urde handia!" Casve.
    Debrien urdia! horren pasoa ez dukek Manezttipiarena bezalakoa. Zub 112.
    azpisarrerakoSense-13.1
    (Como insulto).
    Aberastuko? Debruien urdeak! Aberastuko? Aise ari zirezte, zuek! Lf Murtuts 8.
    azpisarrera-14
    DEABRUEK HAUSTEKO.
    A toda velocidad, como alma que lleva el diablo.
    Debruek-hausteko, tarrapataka, lasterrari eman, Larrondoko aldera yausten den galtzada behera. Elzb PAd 45.
    azpisarrerakoSense-14.1
    Nor-nahi kausi zadiela gure bidean, hiru debruek hausteko lasterka abiatuko zen gu ikus orduko. Zerb Bahnar 46.
    azpisarrera-15
    DEABRUETAN BARNA.
    (Ir, enviar, etc.) al diablo; al quinto pino.
    Hemen punpa, han punpa, debruetan barna abiatu zen... kuia. Zerb Ipuinak 287. Hitz dautzut hozdura guziak joanen zaizkitzula debruetan barna! Lf Murtuts 26.
    azpisarrera-16
    DEABRUETARA, DEABRUETARAT.
    (Ir, enviar, etc.) al diablo. "Zoazi debruetarat (BN-arb)" Gte Erd 303.
    Zoaz deabruetara gilote borratxo zarkiori. (Urraúl, 1578). ReinEusk2 121. Ministro hoik doazila debruetarat. HU Zez 92. Behar ditiagu oro / jo, zafratu, hezi, eho; / debruetarat igorri. Ox 51. Beltzak debruetarat! --Here is no apartheid. Larz Iru 64. Ene bi zakurri ene kanpoko bi untzi buztanetik estekatu eta debruetarat igorri hek eta heiekin ene bi mila ardiak. Ib. 60.
    azpisarrera-17
    DEABRU-ETXE.
    Infierno.
    Deabru etxera ta bidera! Orain datozkigu orrekin, leuntza, dollor, txatar aiek? Lar Fueros 48. Auxen bai gizona diabruetxera, / ez dek ez onelako mutillik. "Este si que es hombre con mil diantres". BorrB 31. Oa, mutill, nai badek / deaurru-etxera, / naiago diat nik joan / sustraiak jatera. It Fab 38. Anjel sendatuko dun aurki eta joango ditun deabru etxera naigabeak. Apaol 52.
    azpisarrera-18
    DEABRUEZ KAKA EGIN.
    "Diabolique [...] debrüez kakegina" Casve.
    azpisarrera-19
    DEABRU-GARI.
    (Nombre de cierta planta).
    Ainbeste bear egiten duzun belar-izpitxo! zion sorgiñak. Yendeek deabru-gari izena ematen dizute, baño zu Yainkoaren aztarna zara. 'Blé-du-diable'. Or Mi 71.
    azpisarrera-20
    DEABRUZAGOKO.
    Más diabólico. Cf. deabruzko.
    Asiberrien lotsaz baliatuki, makurra utsaren orde egiten baitzuten, bere irrien atsegarri. Au baiño deabruzagoko egitenik bai al da? "Nihil est illo actu similius actibus daemoniorum". Or Aitork 57.
    azpisarrera-21
    DEABRUZ BETE (Lar, Añ).
    Endemoniado (sdos. prop. y fig.). v. deabrudun.
    Samaritar deabruz bete bat zarala zu. Mb IArg I 259. Deaurruz betea! / Orrela engañatu / beak erregea? It Fab 47. Mutill malizioso / deabruz betia. Tx B II 29.
    azpisarrera-22
    DEABRUZ EGIN (debruz T-L, PMuj).
    Endemoniado (fig.). ""Diabolique" T-L. "Debruz egina 1. despierto, vivo, espabilado; 2. diabólico, diablesco" PMuj.
    Muthikoak debruz eginak zituan; golkhoaren bethe malezia baziteian. Elzb PAd 38. Hasten dire goizetik / gure sorginak, / debruz eginak, / sist handik, sast hemendik. Zby RIEV 1909, 106. Noren hoben othe zen, Paxkal plaza-biltzale debruz egin harek zer nahi gezur balinbazazkon sinhetsarazten? Barb Sup 9. Bazakitena ere zer estimutan nauzkan, ordukotz, Kurutzezaharrekoak? Arrebak menturaz, debruz egina baita poxi bat! JEtchep 112. Bainan gerla jin zen, gerla ikaragarria, deubruz egina. Ib. 59. Oi ez da, ez preseski "pherestu" hetarik; Etxeluzeko Jana Marik dio debruzina dela. Ardoy Kat 45 (ap. DRA ).
    azpisarrera-23
    DEABRUZKO. v. deabruzko.
    azpisarrera-24
    DEABRU-ZOMORRO.
    "Masque habillé en diable, homme de mauvais mine" Chaho.
    azpisarrera-25
    MILA DEABRU, MILA DEABRUA. (Juramento; con -a en los textos septentrionales).
    Heben diat Ferragüs, / gerrier famatia, / eginen beitügü arrabaje, / bi milla Debria. 'Par le Diable'. Xarlem 262. Aiei, mila debria, / eta zer da hauk, arren, / ene gereinuak eztiala / puntzela bat edirenen. AstLas 39. Oi mila debrua! / Nungo presondegian othe naiz sartua? Elzb Po 209. Milla deabru! (Oñakin lurra joaz). --Ai, Jaungoikuak guarda!! Sor AuOst 91. Zer mila deabru! gizona! Zuok zer gatik kanpotarrak orrela begietan artuak daukaguzute? Lh Yol 32. Baña, Koxmek atzera egiten badu, milla deabru! Koxme bera moja sartuaziko det. Alz Burr 24s. Milla deabru! Nor izan ote duk urde kiskil ori? Etxde JJ 46.
    azpisarrerakoSense-25.1
    Gaineko aldetik eausiaka / Koyote milla deurrua. LuzKant 133.

    deabru

    deabru
    << burujabetza 0 / 0 dendari >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper