Azpisarrerak (sarrerak) (2)
azpi.
Tr. De uso gral., aunque entre los suletinos y navarros pirenaicos (si exceptuamos algún ej. de -en azpian en Casenave) sólo se emplea en la acepción de 'muslo' o 'pernil'. Azpi- es empleado modernamente como equivalente de los prefijos sub-, infra-... v. azpiegitura, azpimarkatu, azpimarratu, y en DFrec azpiestruktura, azpikonzeptu, azpimultzo, azpititulu, etc.; para ejs. anteriores v. azpi-izkelgi, azpiontzi (2).
1. (V-gip; SP, Lar, VP 2r, , H, Dv) Ref.: Etxba Eib; Iz ArOñ ; Elexp Berg .
Parte inferior, en general; parte situada bajo una cosa (usado como sust. pleno; cf. infra AZPIAN, AZPIKO, etc.). "Le dessous" SP. "Suelo, parte inferior" Lar. "Suelo, parte inferior de alguna cosa" . "Dessous, partie inférieure (ce substantif remplace les prépositions des autres langues)" Dv. "Le dessous d'un chose" H. " Azpixa, forma sustantiva del adv. de lugar azpixan " Etxba Eib. " Oiñen azpixa, basoko jende batzuk, abarka narrua baño senduagua " Ib. "La cara inferior de una cosa" Iz ArOñ . "La parte inferior. Kotxe orrek azpixa ondatuta dauka " Elexp Berg. v. azpialde.
Harriek hezetasuna biltzen dute; hekien azpia ez da behinere ez idor, ez tinko. Dv Lab 344. Agaitik zagoz lengo aldean / Ain asko aguratua; / Zure azpia, nok kantau daike / Dala Batzarren lekua? AB AmaE 74. Lurreko gei guztiak alde bi daukez: aurrea ta atzea, kanpoa ta barrua, ganea ta azpia, agiria ta estaria. A BeinB 67. Zulo, tarte, utsune ta inguruetatik sartzen jakoe ura polito polito, ta oni bai ta orri ez, alderdi batetik bai ta bestetik ez, azpiak eta alboak miazkau naian. Ag Kr 139. Palbi agintaria ta beste guztiak egozan bilddurrez, oñastarriak zulatu ete eban ontziaren azpia. Echta Jos 140. Azpietatik zulatu dituzte [mendiak] alderdi batetik besteraño. Ag G 189. Bakoitzak bere jauregiko agiriak dakarzki: [...] Margo zurian, azpi gorrian, elge urdiñean, lurki nabarrean. Ag EEs 1917, 213. Ezin urtuzko txingor ugari, / azpi gizenean duk nabari / zelai-bitxizko loredia. "A tus pies, en el césped lozano" . Ldi BB 112. Gauza oietako batzuek, ordea, ez zuten len bezela ertza bakarrik koskatua, baita gain-azpiak ere. JMB ELG 32. Azpi ta gaiñak artuak ditu; / Beruta-aldea uts arkitzen. Or Eus 329. Armaioaren atze, gain, azpi ta barrenak azterkatu nituan. Anab Aprika 48. Gure etxian zikinak daude / bai azpiak eta gainak. Xa EzinB 90. Itxasontzitxu zuri bat egoten zan, azpi zabala, angulatarako-ta izaten diran orretarikoa. Etxabu Kontu 195. Harek ba zuen etxearen ondoan hariztoi bat, azpia dena harria. Etchebarne 104. Irarkola: IGARRI [...]. Rafaela de Ybarra, 1, azpian. (In Onaind STeresa 6 ). [Lapikoak] zulo txiki bat eukala be, txoriandi lako txaplata bat ipiñi baiño, azpi barria ezartea naiago izaten ebalako. Zubk AGuzur 20. Azpi artan dozena erdi bat untto billatu nituan. AZink 158. Beure azpia garbi idukiko du [pagoak], sasirik gaillendu gabe. Ostolaiz 29. Azpi ori orain urte asko erria zan. Gerrika 252.
Suelo.
Azpiak bear du izan arrizkoa, freskoagoa eta garbitzeko errazagoa izan dedin. It Dial 82s (Dv azpiak; Ur beiak, Ip zolak ). Zer dugu orai kokatuko, gaina, sahetsak [...], azpia emanak daizkogun gela hortan? JE Bur 188. Azpi barri batean edo / lore-ontziko lore sortaldekoan, / ernetzen dago. 'Sobre un suelo virgen' . Gand Elorri 50.
(V ap. A ).
"Suela" A.
Nekeak auldurik, / ondatu bat letxik, / azpirantza noa, / ez karraxi barik. 'Hacia el fondo' Gand Elorri 167.
(Fig., junto a gain ).
Ondo billatu ditutzu gure / bizi-modu onen zañak, / ezer utzi gabe mugituaz / ondo azpiyak ta gañak. Yanzi 137. Obe da futbolari / artzea tamaiña, / ulertuaz azpia, / ulertuaz gaiña. Zendoia 154.
(Como segundo miembro de compuestos). "Calzones, kalzaspiak " Aq. "Sobaco [...], galtzarbea, azpia " . " Mahain azpia, le dessous de la table" H. " Besazpi, sobaco" VocB . " Belaun-azpi (AN-5vill), corva" A. " Hegazpi (V, G, AN), axila, sobaco (de las aves)" Ib. " Ankazpi (AN-gip), planta del pie" Garbiz Lezo 169.
Idiak edo behiak mihi azpia hantua duenean zer egin behar den. Mong 589. Zer izango da [...] arkoskuen gañian ibilli biar badot? Oiñazpijak eratziko jataz. Mg PAb 118. Gizon-iduriak galtzazpieki. (188). LE-Ir. Sartu zitzaion aurreko oin azpi batean arantzea. VMg 40. Etxe onen tellatuak [...] Zeruak dira. Etxazpia da zere oñpean dadukazun mundu guztia. AA III 348. Ona guk nai genduben / Belengo erriya, / ona zori oneko / portale azpiya. Echag 102. Bereala aterarik, anaiaren oñazpiari itxekitzen zion eskuarekin. Ur Gen 25, 25 (25, 26 BiblE orpoari). Galzazpien berriak erranentut garbi: / Botoinak ttiki eta xiluak larri. 'De sa culotte' . ChantP 94. Itxasokuak bezela ditu [legorreko langostak] bi agiñ luze, bakoitza iru ortz txorrotxekiñ, atzaparrak, tripa azpiya, ta gorputz guztiko itxura. Sor Bar 42. Ingurokoak arturik beso azpietan. AB AmaE 184. Haitz azpitan eta lur gizenetan onyoak heldu diren bezalatsu. Lap 7 (V 5). Lurrak erre baileutsozan bere oñazpijak. Kk Ab I 101. Jon Doni Bixintxoren bizarra iduriko sagar-erroi bizar batek hartzen zion begitarte azpi guzia. Barb Sup 68. Inguru guzian etxeek egiten dute arku-azpi. JE Ber 20. Betik dakusgun urdiña zeru- / azpia baizik ezpaita. "El revés del cielo" . Ldi BB 20. Sei buruazpi, sei berogarri, bi berriak eta lau zarrak, danetara bear da-ta... Ag G 44 (ap. DRA, que cita de la 2.a ed.; en la 1.a (pág. 52) buru-azpiko). Arrai txiki ta aundiz betia dago / itxasuko ur azpiya. Yanzi 58. Paulo Ynazi Auspoa 77-78, 58. Saiets-azpia zulatu. TAg Uzt 25. Oñazpia lurrean yartzeko saioa ere zailtxoa zitzaion. Ol Deut 28, 56 (Ker oiñazpi, BiblE oinazpia). Betazal azpietatik bera darizkion malkoak. Zait Sof 184. Etxazpi [='sótano'] batzuetan, anhitz puska funditu da, larru, zimenta, gisu eta beste. Herr 28-5-1959, 2. (Kuartoaren) oiñazpia edo beea ispilluz jantzi eban. EgutAr 28-4-1960 (ap. DRA ). Trikornio-azpi aietatik zeletaka zeuden ezten-begiratu zorrotz aiek. Ugalde Iltz 46. Egin bear dituan ibilliak eta deadarrak, eta urratu bear dituan zapata-azpiak. Erkiag BatB 33. Gorputz gaixo ura artu zun / illobiko arri-azpiak. NEtx LBB 250. Jesarleku azpi batean. Alzola Atalak 50. Lagundu bezait mando-azpi ontatik ateratzen. Berron Kijote 211. Gaztain azpiak txukundu. Zendoia 194.
v. tbn. Añ LoraS 6. Lard 482. Hb Egia 11. Iratz 23. Bilbao IpuiB 167. Gand Elorri 213.
2. (G, AN-larr-erro-burg-arce, L, BN, S, Ae, Sal, R; SP, Urt, Arch VocGr, Gèze, Dv), aspi (Aq (R)) Ref.: A; VocPir 288, 296; Lh; Lrq; Iz R 285, 302; ContR 518; EAEL 283 .
Muslo; ingle; nalga. "Fesse" SP. "Azpietarik lotzea, prendre aux fesses" Ib. "Azpiak erabiltzea, remouer les fesses" Ib. "Clunis, hanka, ixtérra, azpia" Urt V 228. "Muslo (R)" Aq 60. "Aine" (Sal, R) VocPir 288. "Cuisse" (Ae) Ib. 296. "Cuisse" Arch VocGr, VocBN, Gèze. "Cuisse des animaux" Dv. "(G, L), nalga" A. "(L, AN-larr-erro, BN-baig, S, Sal, R), muslo" Ib. "Cuisse, fesse" Lh. "Cuisse" Lrq. "Muslo" (R-is) Iz R 302. "Ázpia, el muslo" (R-uzt) Ib. 285. "Ázpia, el muslo" (R-is) ContR 518. "Muslo" (AN-erro-burg, Ae, Sal, BN, S) EAEL 283. Leiçarraga (Decl ã 7v) da azpia como equivalente suletino de ixterra. v. izter.
Hor errabiatu hura jinen da zure usikitera, nontik nahi baita, ala den zangotik, azpitik, burutik, besotik, bihotzetik, ala sabeletik. Tt Onsa 140. Oroitzen naiz, eritu ninduelaik ni Jangoikoak ukitus bere erias azpian, nola bildu zuen jendea karidadeak nere laguntzera, xutitzera, ekartzera. (139). LE-Ir. Zer erran haukien beso, azpi, bulhar, gibel, hertze, sabel, giltzurrin, bare eta birikaz! Hb Egia 132s. Eta dü izkiribatürik bere suñekuan, eta bere azpian: Erregen Erregia, eta jaunen Jauna. Ip Apoc 19, 16 (Lç, Echn, Dv ixterrean, TB isterraren gainean, Ur (G) isterrean, Ol iztarrean, IBk izterrean). Mota hortako ihizi guziek zankhoak eta azpiak azkhar eta zaintsu dituzte. Arch Gram 18. Azpiak ezarri zituen [Franzizkok] khorda mehe batzuez tinkaturik, eta hainbertzetaraino hantu zitzaizkon non ez baitzen gehiago khordarik ageri. Laph 165. Bere ixterrean edo azpian bazuela zauri bat ikharagarria eta dena harrez bethea. Jnn SBi 87. Eta borreroak gorputzaren zati marduletarik, hala nola azpiak eta bularrak, haragia "ahurtaraka harturik" ebakitzen duela. Mde Pr 77. Eta haren azpietan edo sabel-gainean eskua pausatzen uzten zuen. Mde HaurB 62.
(AN-erro, Ae, Sal, R; Ht VocGr 372) Ref.: EAEL 15; ContR 518 .
Pierna. " Azpi, pierna" Mdg 163. Cf. AZPIAK HAUTSI.
Bai, ekun banuntu azpiak yirien gisa; baia ni ez naiteken brinka, lasterra dian llabur eta txiker. Mdg 164. Yuduak Pilatori eskatu zioten, aien azpiak (ankak) zanpatu ta gurutzetik ken-arazi zitzan. Ir YKBiz 509.
(B, L-ain, R-uzt ap. A; Ht VocGr, Dv, H) Jamón, pernil, muslo de animal (como alimento). "Jambon" Ht VocGr. "Gigot, jambon, etc." Dv. "Cuisse d'une pièce de boucherie ou charcuterie" H. "(R-uzt), jamón. Xerri-azpi (B, L-ain, R-uzt), xerri-azpiki (L-ain), pernil" A. "Txerri-azpiak" (Ae) CEEN 1971, 352. Cf. urdaiazpi, XINGAR-AZPI.
Zuarramurdin zuten Marie Luz berekin / Zikiro gizen baten azpi on batekin. Prot 67. Zikiro azpia ezkerreko xixteran zen. Dv BaigZL 19. Bertze [orein] erdiaren azpia herriko buruzagientzat diteke. Prop 1904, 197. Betor, bada txerri-azpi okel eder bat. Lh Yol 23. Jigot ona, zikiro-azpi ona laket zautzu, Jaun Errienta? Barb Sup 4. Erri osoan gaurgero / ez da txerririk iltzeko; / azpi, saieski, ziztor naiz urdai, / oraindi ba da biltzeko. "Jamón" . Or Eus 158.
"(Sal, R), magra de la carne" A.
" Azpia (Lc, Sc, Sal), la parte inferior del cerdo" A.
" Aspi, éclanche" VocS .
3. (V, G, AN-ulz; Dv) Ref.: A; Iz Ulz; Elexp Berg.
Cama del ganado. "Litière de bétail" Dv. "Cama del ganado" A. " Azpixak, la cama del ganado" Elexp Berg. .
Bedar bustijak andituten dituzan legez, azpi bustijak gaxotuten ditu. Ur Dial 60 (It etzauntz, Dv etzauntza, Ip etzangia). Gexo dan ganadubak egon biar dau axe ezkutu ta leku epelian ta azpi liorrian. Ib. 77. Ur hartaz buztitzen dira abere azpiak, mehe-mehea hedatzen diren arabera samats-tokian. Dv Lab 160. Azpi guztiya loitsua baldin badauka ere, txokora jun ta egingo ditu bere biarrak. Sor Bar 102. Azpiez ez dute zeren kexa. Ez diote ez othe ez iratze, deusik ematen azpian behieri. Zerb Metsiko 211. Azpirako lastaidea, / artazuritzen betea, / kozkor ta bizar garbitua da / zearo txurikin mea. Or Eus 357. Onela azpitarako garo geiago artu izan oi dutelako. Munita 60. Ganaduaren azpitarako zakarrik etzuten, eta baso edo txarik ere ez. Salav 31. [Paper aiek] beien azpiak egiteko izan itun. Ataño TxanKan 17.
4. (H, que cita a JJMg).
Alan zorijonekubak daukee gura dabeen guztija, errenkura, samiñtasun ta naibageren uxain ta azpi baga. JJMg May 120 (Harriet traduce "soupçon"; se trata posiblemente de errata por izpi; cf. JJMg BasEsc 65 geldituten ez dala ogi, ez ardauaren izatiaren izpirik ).
5. "(R), gajo de nuez" A.
6. (Uso adj.). Bajo, que está en zona baja.
Alemania garai ta azpira, Pennako Juan beste irurogei anairekin [bidali zuan] . Bv AsL 165.
7. (Tema nudo usado como posposición). v. AZPIAN.
Sudur politaren azpi, / odol-tanta ala marrubi? / lore-pipita ao txiki. NEtx LBB 341. Jan nai luke txitua, / onek lokaren azpi / gorde ezpalu mokua. Ib. 302.
ALDE-AZPI. v. aldazpi.
AZPIAGOTIK. Por debajo.
Batere premirik gabe, ogei ta amairu minutuan egin be arrean, ogei ta amabian egin nuan, minutu bat azpiagotik. Albeniz 174.
AZPI-HAIZE. "Itsas haizea, vent d'ouest [...], sy. mendebala [...], azpihaizea (vent d'en bas)" H.
AZPIA JO. Sucumbir.
Ikusiko da irago zala / Txarren tandea, / Ikusiko da dongak ebela / Jo azpia, / Ikusiko da euren sutunpak / Eziñ ebela / Zelaitu Leon jasarriten dan / Jartokia. AB AmaE 131.
AZPIAK ATERA (a. atra AN-ulz; a. etara V-gip). Ref.: Iz ArOñ (aspixak), Ulz; Elexp Berg. "Aspixak [...] etaa, [...] sacar la cama del ganado" Iz ArOñ. "Bi egunian azpixak etara bari dare" Elexp Berg.
Abere azpiak atheratzen dira zortzi guziez, neguan. Dv Lab 150. Azpiak atheratzen direnean. Ib. 217. Azpiak atera aldituzue? Ag G 20.
AZPIAK HAUTSI. "Azpiak autse (R), le ha tronzado el camino, está muy fatigado" A.
AZPIAK EGIN (V-gip, G-to, AN-ulz). Ref.: A; Iz Ulz; Elexp Berg. "Azpíek egin, hacer la cama del ganado" Iz Ulz. "Lelengo beixak jatxi ta gero azpixak eingoittut" Elexp Berg.
Arrastela, manyaterak, / Zergatik daude erdi hutsak? / Azpi hauk egiñ beharrak? "Cette litière" . Gy 90. Azpik egiten ari nintzala / idi txar baten atzian, / berebiziko ostikada bat / belaunean eman zian. Tx B 30. Berriz ere, bi galtza-pare jantzita joan bearko dezu ukullura zure abelgorriari azpiak egitera ote zorrotzaren bildurrez. Munita 70. Batzuk azpirik ez egiteko / jarri diote [ikulluari] parrilla. Uzt Sas 81.
(Sing.).
Abereai azpia egiteko, paregabekoak dira arto-lastoak. TAg Uzt 292.
AZPIAK JAN Cf. azpijan.
a) Minar el terreno. "(V, G), socavar el suelo" A. "Zerbaiten azpia hondatu, zerbait hori euskarri gabe eta behea jotzeko arriskuan utziz. Ujalak azpiyak jan dizkiye etxe hoiei" ZestErret.
Etxea zutik egotea nai dute, eta bitartean ari azpiak jaten ari zaizkio. Vill Jaink 80.
b) (V, G ap. A). "Murmurar" A.
Iñoren ona ezin ikusi daben dollorren batek, satorraren antzera edonori azpiak janaz bizi dan oskill, salatzalle, guzurtiren batek. Ag Kr 127. Zetan zaudete beti emen sartuta? Norbaiti azpiak jaten? Ixilleko gertaerak usaika? Loikeri danetan muturra jartzen? Ag G 168. Barriketak entzunaz ta erritarren esamesak batuaz, azpiak jaten, sator-lanean jarduteko asmoz. Erkiag BatB 81.
c) Engañar; intrigar.
Bazabiltz zu, satorra lez, azpiak jaten. Alabea beingoan limurtu edo zuritu ez dozunean, amaganaiño jo dozu. Erkiag Arran 123.
(Sing.). "Azpia nai dio jan, pretende engañarle" Garbiz Lezo 219 nota.
AZPI-ALDE. v. azpialde.
AZPIAN (Lcc, SP, Ht VocGr 348, VP 2r, Añ, VocBN). Debajo; abajo. "Abajo, bean, azpian", "debaxo, azpirean, azpian" Lcc. "Dessous" SP, Ht VocGr 348. "Debaxo" Añ. "Dessous (dialecte labourdin), synonyme du mot pe; dans quelques cantons on dit azpi-an et en d'autres pean (au-dessous)" VocBN.
Azpian lur otza gañean arria. MLastur 4. Balsamua enseiatzen eta frogatzen da urera isuriz, hondoratzen eta azpian iartzen bada iujeatzen da finena eta preziosena dela. SP Phil 200 (He 202 jarzen azpian). Oa-buruko bat azpian ta oial txuri bat aurpegian ezartzen ziotela. Mb IArg II 301. Obe litzake mendiak azpian ni betiko ondatzea. Cb Eg II 114. Eta azpian zuen mandoa aitzinat zohala, bera airean gelditu zen. Lg I 316. Sarri jazo da, ama luak artu oian, ta jiraren baten seiña azpijan itotia. JJMg BasEsc 26. Azpian ezarriz tilde bat. MarIl XII. Ondarribiako Uriaren Etxarmetan ikusten dira baga berdeak ontzi bergatuarekin Bale arpoitua azpian daukala. Izt C 208. Presuna horrek haur baten itxura du batzuetan, suge bat azpian birabira yarria, ohe egiten balio bezala. Hb Egia 59. Ezti khutsua emanik kofoin bati, ezartzen zaiote azpian, eta mulkhoa hartara erorrarazten da arbola iharrosiz. Dv Lab 297. Mahain bat ezartzen da ezkaratzean, alde bateko zangoei bi harri azpian emanez. Ib. 44. Azpian dijoana mandua da, baña, / gañekua ere bada azpikua aña. Bil 169. Yusa emanik azpian. ECocin 25. Philda txar batzu soinean; zaldi txar bat azpian. Laph 142. Euskerazko abezearen gañean, azpian erderaz dagon oarra irakur bider [sic] . Aran SIgn 201. Arbol ederra da, eta azpiyan egon litezke berreun gizon. Sor Bar 79. Lotsa gogorrian, etsaiok azpian, / Eleisa gañian, / Ikusteko ustia daukat biotzian. AB AmaE 347. Jende oste baten erdian, eta nihork oraino azpian izatu etzuen asto baten gainean. Jnn SBi 26. Zurez zolatua, bai gainean, bai azpian. JE Bur 187. Makilla ondo altzau ta azpian eukolakoan bertan kalitzeko asmuz, indar guztiz emon eustan buruan egundoko makillkada. Or Tormes 57. Autsa ganera boteutsen, baña / Azpijan eguan sua. Enb 53. Azpian duk ikusi aren gorabera. "Todas sus vicisitudes han pasado bajo ti" . Ldi BB 100. Gero, azpian, nork bere izena, izenordea ta zuzenbidea. Ldi IL 152. [Airetako] batzu gurutze beltz bat azpian, bertzeak Frantziako hirur koloreekin. Zerb Gerlan 59. Azpian izen bat. Iratz 75. Toki urrunetan egin zitula zeru-lurrak, bi mukulu aundi gañean eta azpian, sorkari oro berekin dauzkatela. Or Aitork 369. Antxe etzan bere beor maitea illik eta erdi janik. Azpian, arrrautza biak apurtuta. Bilbao IpuiB 118. Ez dute ezpañik mugitzen, ez dute otoitzik egiten. Ixilik, azpian edo ondoan dauzkaten eser-alkiak bezelaxe. MAtx Gazt 96. Estali ederra du bañan / ezerrez azpian. Mattin 146. Lastaia azpian ta manta bakarra gaiñean besterik ez zuana. Berron Kijote 175. [Iritziak] zorrotzagoak eta ozenagoak lirake, azpian zure izen propioa baleramate. MIH 217.
v. tbn. Lard 210. Moc Damu 5. EusJok 141. Alz Burr 41. Tx B II 96. Munita 62. Ugalde Iltz 60. Arti MaldanB 231. Gand Elorri 142. Osk Kurl 186. Salav 64. Uzt Sas 270. Xa Odol 340. Etxabu Kontu 120. Ataño TxanKan 199.
(Fig.).
Jose Domingok etzuan izan ainbeste lagun. Azpian gelditzen danak [=el perdedor en una competición] beti du lagun gutxi. Ag G 106.
(G-azp, AN-gip-5vill-ilzarb-olza, BN-arb; Ht VocGr, Lar, H) Re.Bon-Ond 166, 167; Gte Erd 49. (Tras gen.). "Sous" Ht VocGr 426, H. "Debaxo de" Lar. Tr. De uso gral., excepto en textos suletinos y navarros pirenaicos.
Eztraukak eure buruari imajina ebakirik eginen, ez irudirik batre zeruan garaian diren gauzenik, ez beherean lurrean direnenik, ez uretan lurraren azpian direnenik. ABC A, 5v. Loak artu zituan arbole fresko batzuen azpian. Lazarraga A, 1153r. Ez eta Argizagiak bere [ikhusiren] oñen azpian. EZ Man I 97. Lurrean barrena, gure azpian, lurrak duen lekhurik beherenean. Ax 580 (V 373). Xitoak ikusirik amaren azpian bildurik. SP Phil 134. Haiñ lazeriatua egin naute, non kargaren azpian makhurtua bezala bainaiz. 45. Nahi baduzu muillatu Ferode Ponatko gaztelubaren azpian. INav 4. Baldin altxa badezazu tonba hori, horren azpian dauntzan hezur handiez espantatua geldituko zara. ES 149. Zer ikhus dezakezu iguzkiaren azpian bethi iraun dezakenik? Ch I 20, 8. Naiz darabiltela oñen azpian. Lar DT CCIV. Israeldar guziak eta Joab ene aitzindaria bera tenteen azpian (kabanetan) daude. Lg I 305.
(s. XIX) Nere diru naiak edo goseak gorde erazi ziztan, ta estaldu nuen zillarra lurraren azpian. Mg CC 122. Ezagutuko dezu zure goien dagola Jauna bere jarlekuan zuri kontuak artzeko, zure azpian infernua. AA III 458. Ohoreak eta atseginak oinen azpian ezarririk. Dh 169. Piko illun baten azpijan etzuten da. JJMg BasEsc 166. Narru gordinen azpian / edo ondurikoen pean / egunean egunean / dabil yoan etorrian. Zav Fab, RIEV 1907, 531. Gatza arkitzen da arriaren gisa lurraren gañean eta azpian. It Dial 112 (Dv lur axalean eta luphean, Ip lür axalian eta lürpian). Eta igarotzen da bertan daukan arrizko zubiaren azpian. Izt C 121. Eta badakiñat joan den urthian, / Zuhain baten azpian, / Nitzaz hinzala gaizki minzatzen. Arch Fab 89s. Azkenik aurkituten dabe oe baten azpian ezkutauta. Ur MarIl 13s. Orrelakorik len ezta pasa / eguzkiaren azpian. PE 44. Arbola santu aren azpian / Bizi zan, Zeruan legez. AB AmaE 15. Gu bezalako guti da / Zeruaren azpian. Elzb Po 212. Non bere gorputz santua Minervako elizan Mariaren aldare baten azpian arkitzen dan. Arr May 202. Beren burua eman baino lehen marraza izigarriaren azpian. Elsb Fram 113. Agertzen zituen koplen azpian ez zuen bere izena emaiten, bainan alegiazko izen bat. HU Aurp 165.

(s. XX) Otu jakan kopla onek kantatea Aritxaren azpian. Echta Jos 261. Berinazko ttutta mehe batek bertzaren azpian dagon untzi batetarat deramana. JE Bur 87. Ta jezarri zan iko-zugatz baten azpijan. Kk Ab I 102. Euren gorputza uren azpian / ainbestek zuen utzia. Arrantz 142. Elhorri xuri baten itzalpe garbian, / Goroldiz aphainduzko harrien azpian. Ox 24. Ta alare esia eroitzen ba-da, bere azpian / danok pozez il gaitezen. Jaukol Biozk 54. Donianeren arranoa Ebangellariaren azpian etzan zen. Or Mi 99. Bide luzean ala juanik, arkitu zen berak zakien etxola baten azpian. FIr 149. Izan dan onenetakoa eguzkiaren azpian ta... belarraren gañean. Lab EEguna 83. Lurra arraildu zen hirur aintzindari errebelen azpian. Zerb IxtS 41. Ta adar gutxi ta motxekoa baitda, garoa ondo etorri oi da bere azpian. Munita 79. Edota igeri bigun eta errez azal-azalean edo dzangaka olatuen azpian sarturik. Erkiag Arran 25. Zer sapa lanho apal eta itsusi horien azpian! JEtchep 49. Beste zauri lotsagarriago bat zedukan mutilak sabelaren azpian. Arti Tobera 272. Baño geiena arritu ninduana, neskari txilabaren azpian zapatak takoi luzeakin ikusteak. Anab Aprika 16s. Kartera erlojuekin batean artu ta nere abrigoen azpian altxatu nuen. Izeta DirG 124. Nork daki zer ez dituzten gordetzen zai horien azpian... Larz Senper 28. Zelai ta aitzak, maindire zuri aren azpian, illak ziruditen. NEtx LBB 95s. Eliza dü bazterrian, / Harriphiñak bizkarrian / Gizun azkarrek ekhartez, / Edo phaitetan lerraztez, / Txütitü mendien azpian. Casve SGrazi 74. Amaren ganbaran, ohearen azpian gordea. Etchebarne 25. Salaren azpian taberna egoten zan. BBarand 20. Guzti onen azpian, amairuk izenpetuta dago. Gerrika 229. Arbola aundi batzuen azpian. Albeniz 80. Damu dut bihotzetik aitormen honen azpian, izenaren ondoan, beste zertxobait ezin ipini ahal izatea. MIH 152.

v. tbn. (para textos anteriores al s. XIX) Harb 396. Gamiz 228. He Gudu 134.
(V-arr-gip; Lar, Añ, A) Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 222.
(Fig.). "Debaxo de tu protección, dominio, etc., zure menean, zure mendearen azpian " Lar. "Sopena de muerte, eriotzaren penaren azpian " Ib. " Ponzio Pilatoren azpixan, Jesusen eriotzia " Etxba Eib. . " Gansterren azpian dago (V-arr)" Gte Erd 222.
Edolaan bere ioen azpian egongo edo jautsiko ez zara diruakati. fJZ 99. Gu girade egun oroz herioaren azpian; / Behar dugu prest eduki gure gauza guzia. E 37. Hark [deabruak] itsu ditzan eta adimendu reprobatutan bere tiraniaren azpian eduki ditzan. Ins E 7v. Ezen etzarete Legearen azpian, baina graziaren azpian. Rom 6, 14. Ez gara gehiagorik pedagogoren azpian. Gal 3, 25. Padezidu eban Ponzio Pilatosen poderen azpian. Bet 6. Bizi direla guztiak buruzagi baten gobernuaren azpian. Mat 68. Zorraren azpian zer da gauza oberik joatea baño Mezara, eta an aietatik libratzea? Ber Trat 108v. Erromako izatu du hiriak ohorea / Bere legeen azpian mundua ikhustea. EZ Man I 64. Israeleko seme gathibu bezala bere azpian zedutzan hek. Ax 26 (V 15). Besteen borondateen azpian egotea. Cap 79. Pakto horren azpian, bata ialgi da karzeletik, eta bertzia han sarthu haren plazan. Tt Onsa 126. Orai beraz humilia zaite, eman zaite guzien azpian. Ch III 49, 7. Zeure anparuen azpian. Urqz 3. Zure itzalaren azpian, zure mendean bizi dira. Lar SAgust 16. Sumetitua egotera arrazoiñaren azpian. He Gudu 83. Betiko tormentuen azpian egongo zera. Cb Eg II 65. Yabe hark utzi zuenean bere mahatstia gizon hekin arthaen azpian. Lg II 232. Ponzio Pilato Juezan manuaren azpien. CatUt 1. Esperantza horren azpian heldu naiz egun zure ganat. Brtc 72. Zeren Buru bakar baten azpian batua dagoan. Ub 146.
(s. XIX) O nekiaren azpijan bizi zarianak! Mg CO 224s. Zorijonekuaguak izango ziriala, lengo legeen azpijan baño. Mg PAb 218. Zarabiltzela bultzaka or-emen euren aginduaren azpian. EL1 199. Onek bere arrazoiaren azpian bere pasioak, edo apetitoak dauzkan ezkero. Gco I 422. Sukaldez sukalde zabalduko da lagun urkoaren tatxa, ixilik gordetzeko itzaren azpian. AA II 213. Zer lotsa mienbro guri eta atsegin-zale bat izatea, buruzagi elhorriz khoroatu baten azpian. Dh 233. Zure eta Birjina dohatsuaren arartekotasunaren azpian garenentzat. JesBih 444. Errege multzo bat, gaiñean badugu, / Kargaren azpian, nola iraunen dugu? Gy 211. Dumas egon da luze kargaren azpian, / Laudamenak baditu inguru guzian. Hb Esk 131. Orduan Pedro asi zan juramentuaren azpian, ezetz, ezetz, esaten. Lard 448. Ahalaz begien azpian iduki behar da. Dv Dial 71 (It ikuskiñean, Ur ikusbegijan, Ip ikhusteko bidian). Padezitu zuen Poncio Pilatosen manuaren azpian. Legaz 2 (CatAe podrein pean, CatSal poderaren pean, CatR gomendiuaren pean). Onela jarri ziran ikasliak Franziskoren agintiaren azpian. Bv AsL 75s. Hek dakote populua lehertua zergen azpian. Elsb Fram 177. Gorriak egon dira / urdinen azpian. Azc PB 217.

(s. XX) Zabaleta baserria Gogordopean bezela, Joanesen azpian egon bear izan zuten semeak. Ag G 18. Oben edo pekatu andi ta ikaragarrijen azpijan aurkitu arren. Kk Ab I 49. Eta nekeak iragaiten ditugu negu hitsean, beti marranta meatxuaren azpian. Zub 121. Ama Euzkadi daukogulako / Motzen azpijan aulduta. Enb 35. Noiz iartzeko ote nauzu / denen azpian ni! Or BM 108. Txeketarrak Austria-Hungriaren azpian zeuden. Ldi IL 162. Euren buruak buztarri astun orren azpian ipiñi bear izan dabez. Eguzk GizAuz 133. Baña lera itxusien azpian, iñoiz, ez nauzu ikusiko. Zait Sof 182. Ametsen azpian geratu oi dira egiñak. Txill Let 117. Izanduko nauk sakristau, baña... / Aita-Santua-n azpian. (In SM Zirik 100 ). Eguneroko beharraren legearen azpian daude hoek ere. Arti Ipuin 66. Hamar urtheko agintari gaizto baten azpian. Osk Kurl 157. Ogiaren billa, jauntxuen menpean, liberalen azpian. Erkiag BatB 166. Gizonaren azpian dauden izakiek lege ori betetzen dute berek eztakitelarik. Vill Jaink 94. Zaldun ibiltarien bizikera milla arrisku ta ezbearren azpian datza. Berron Kijote 169. Diktadura baten azpian ezagutu genduen erri ori. Gerrika 51. Beti gabiltz militar / aginduen azpin. Insausti 56.

v. tbn. (para textos anteriores al s. XIX) Etchart 1.1v (asp-). Gç 38. VJ 8. OA 3. CatLav 3 (V 11). El 6. CatLan 52.
(Fig.). Bajo (pena) de. " Azpian (V), so pena de [...] (fB Olg 13). Esta locución parece extraña" A.
Bekhatu mortalen azpian bere burua obligatzera. Harb 451. Obligatuak gara bekhatu egiteko penaren azpian. CatLav 60. (V 39) Noiz obligatzen due pekatu mortalaren azpian? Iraz 34. Obligatuak gaude bekatu mortalaren azpian Kredoko artikuluen substanzia bederik aditzera. AA III 588. Maldizinoe baten azpijan eragotzita dauka Jaungoikuak, gauza ona txaarra dala, ta gauza txarra ona dala erakustia. fB Olg 13. Noiz obligaturen dute bekatuaren azpian? CatLuz 21. Hortarat obligatuak zarete, bekhatuaren penaren azpian. Arb Igand 184. --Gorde bear doguz isilleko gauzak? --Bai, pekatuaren azpian eta beiaan. Itz Azald 111. Eta agindu eutsen, eskomikuaren azpian, ez galazoteko. Or Tormes 109. Santa Cruz etziteken etorri Gipuzkoara eriotzaren azpian. Or SCruz 86.
v. tbn. OA 54. Legaz 30. CatUlz 35.
(Fig.). Bajo la forma de, bajo el aspecto de.
Ogiaren eta arnoaren iduriaren azpian daudela egiazki ta errealki Iesu-Kristo gure Iaunaren gorputz sakratua eta odol preziatua. Mat 130. Hainak, eta halakoak mehatxatzeintu Ieremias profetak hitz estali batzuen azpian. Ax 192 (V 130). Ontasun hura ezin ardiets dezakezunean meza sainduan haren errezebitzeaz hostia sakratuaren azpian. SP Phil 71. Zeiñak sakramendu miragarri hunen azpian zure Pasionearen orhoitzapena utzi baitarokuzu. 127. Itxurapenezko jakintasun baten azpian dabiltza guztiak hanpatuak. ES 170. Batzuei agertzen natzaiote itzalen eta figuren azpian. Ch III 43, 4. Aitzekia edo estakuru ederren azpian, ez baitu behinere bere nahia baizen bilhatzen. He Gudu 69. Nahiz bertutearen, nahiz hetarik ardiets dezakezun zenbait bertze on delakoen kolorearen azpian, [tentazioneak] ethor dakizkitzun. Ib. 119. Nun Arzaiaren egokikilde edo Metaphoraren azpian estaltzen diran Jesu-Kristoren bizitza ta gure Fedeko Misteriorik nagusienak. GavS 21. Zeñetan ofrezietan jakon Aita Eternoari Jesu-Kristo Jangoiko eta Gizon egiazkoa, ogiaen eta ardaoa en irudi edo azidenten azpian. Oe 116s. Nahasi izan zen gizon baten iduriaren azpian agertu zitzaion aingeru baten bistan. Mih 24. Itxura beren azpian / Egiten da sustantzian / Aldamen guzizkoa. Monho 136. Zein ederki adierazoten duten estalki ederren azpian, andikiak, txikikiak ta jakintsuak berak ikasi bear dituzten onak izateko bideak. VMg XI. Zeren ogiaren eta ardoaren anz eta idurien azpian dagoan Jesu-Kristo. AA I 492. Orguilua maiz gordetzen da prestutasunaren idurien azpian. Dh 66. Onretako Ama Birjiña bakarra bera modu askotara, edo titulu askoren azpian. CatBus 21. Eskaini zion alabainan bere Seme bakharra, haur ttiki baten gorphutz ahularen azpian gerizatua eta osoki gordea. Jnn SBi 40. Ogiaren eta arnoaren idurien edo itxuren azpian. CatJauf 42. Baña, yardun auen azpian besterik dago, Urlia yaun adiskide. Ldi IL 58. Zerekin berdinduko dugu zeruko yaurgoa? Zein berdintzaren azpian agertuko dugu? Ir YKBiz 149. Asmatzen dituzuten itz guztien azpian aurkitzen baita on ori. Vill Jaink 88. Lewis Carroll izengoitiaren azpian Alice in Wonderland bitxia idatzi zuen logiko-matematikoaren anaia. MIH 284. Lehenaldia orainaren azpian baitatza beti, berrien osinetako itxurapenak bezalaxe. MEIG VI 136.
v. tbn. Arg DevB 244. Lg II 254. Brtc 231. Gco I 466. Dv Lab 24.
(V-gip, AN-5vill, BN-arb) Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 49.
(Tras tema nominal nudo). " Anboto azpixan, Arrazola " Etxba Eib. " Sudur azpian (AN-5vill, BN-arb)" Gte Erd 49. Tr. Usado desde Leiçarraga en todas las épocas y dialectos. Apenas se emplea con animados, y es escaso tras adjetivo; solo lo hallamos en el primer caso en G. Mujika, y en el segundo en Arana, D. Agirre y N. Etxaniz (LBB 264). Tampoco es frecuente con el sust. precedido de gen.: solo lo hemos encontrado en Leiçarraga (ene skabella azpian, Iac 2, 3) y Harizmendi (ene buru azpian , 151).
Ikhusi aut fikotze azpian. Io 1, 50 (HeH phikotze azpian; LE biku-péan, Ol, Ker pikondopean, Leon phikondoaren pean). Onak erabill gintzake oñ azpian urdaraz / Eta probezia maita ginezake ahalaz. EZ Man I 114. Ikhusten tut iguzki azpian iragaten diren guziak. Ch III 24, 1. Gauzarik billauena baziña bezala, oñ azpian erabilli zaitut! Cb Eg II 34. Astosapin ta mazu / Azpian juari / Egiten gariala / Guztiok kantari. Mg PAb 144. Ainbeste gerra gure ganera bialdutia, bere izen santuba oin azpijan zapaldurik darabilenen ganera. Astar II 66. Ta lur azpian / sartu eban opila. Zav Fab 1907, 531. Ta oñ azpian erabili izan dot odol ori. EL2 48. Portal azpian lurrean. Echag 154. Kontu, belar azpian / or dago sugea. It Fab 197. Xuka zuen puñalak, ez ahantz tutuak, / Eman buru azpian batean lothuak. Hb Esk 62. Eta agindu zion, su-auts-azpian erretako ogiak prestatu zitzala. Lard 18. Badira behiak dituztenak buztan-azpian, bi aldetarik, eskuin eta ezker, bi izar ttipi, edo bat bakharra. Dv Lab 248. Elosiagako aldapan bide errial azpiyan Kiruri, Arritxuri edo Garagarzaberri izena duen basarritik. Aran SIgn 85. Hil herrietan edo kalostra azpian. Elsb Fram 72. Eta zituen soro batzuek, bai etxe buruan eta bai etxe azpian. Apaol 22. Eta itxi zeustan kurutze-azpian / zeuganako itxarotea. Azc PB 30. Untza ezin bada bizi, orma zarra iausi zan ezkero, arri azpian, ausita, zapalduta, eguzki barik. Ag AL 109.
(s. XX) Josetxok udendatu eban upategia, ta lau oin igo ebazan urak zama-azpian. Echta Jos 280. Zertan jartzen dezu nere oñ azpiyan? Iraola 19. Estalki lodi azpian zearo gordeak. Ag G 201. Zeñi bururatuko zitzaion seaska arren barruan, aur-azpian begiratzea? Muj PAm 64. Eta urretxindorrak egaiz-egin eban eguzki-gabeukatz-azpijan eguan arkakaratzeraño. Altuna 33. Artzaintsak ezarri du / buhurdi-azpian. Etcham 141. Noxipein errauts azpijan neure gogoko diran arbijak egosi ixan daustazulako. Otx 97. Pikondo azpian ikusi zaitudala esan dizudalako siñesten duzu? Ir YKBiz 55. Orpo-azpian arrautza jarriz / lotsa luteke lêrtzean. Or Eus 161. Orain, ordea, lur azpian. Zait Sof 33. Eta lenengo ukaldia utsean eror baledi, eztu balio urkabe azpian gelditzerik bigarren saioa egiteko. Etxde JJ 205. Mihi azpian gurutze bat ba omen dute. Zerb Azk 91. Bestetan ur-azpian egon oi diran ugarriak, orain zuri-zuri egiñik daude eguzkitan. Anab Poli 106. Oe azpian ezkutau. Bilbao IpuiB 263. Egurra bezela geratu ziran Xabale tranbe azpian ikusi zutenean. Ugalde Iltz 53. Lur-gañean gutxitan ikusten da ura; lur-azpian, ordea, ur-laisterrak izaten dira. Anab Aprika 39. [Euliak] eskuartean edota liburu-azpian zapalduta. Erkiag BatB 40. Bai, lur-azpian gordetzen du. MAtx Gazt 17. Sagarrondo azpian, / antxe zindudan nerekin ezkondu. Gazt MusIx 189. Farol-azpian puro bat piztu nairik dabil. NEtx Antz 102. Eta andrakume txori-buruak zeru azpian diran artian --beti esatia da-- guk ez dogula goserik izango. Etxba Ibilt 469. Or jotzen dik kokotz azpian Santik. TxGarm BordaB 68. Leenagoko Jerusalen egoan lur azpian. Gerrika 251.

v. tbn. Sor Bar 78. AB AmaE 147. Elzb PAd 44. Jnn SBi 41. JanEd II 76. Barb Leg 65. Ldi UO 30. Basarri 7. And AUzta 152. Osk Kurl 198. Alzola Atalak 36. Uzt Sas 133.
(Fig.).
Beti beargiñean / neke azpian, / bururik jaso gabe / nere bizian. Echag 184. Zernai badezute ta beti aitzaki azpiyan bizi zerate. Sor Bar 21. Ta neke azpian erabilliarren, eztiogu beñere alogerik eman. Ag G 289. Lo egik --esan dauste-- zoritxar-azpijan. "Bajo la desgracia" . Laux BBa 56. Zigor azpiyan bildurturikan / dauzkazu umetxo danak. (In Uzt Noiz 109 ).
(Fig.). Bajo la apariencia de, bajo la forma de.
Bañan nihork eztemala beharria hitzera, / Hanbat nola hitz azpian ehorzia denera. EZ Man I 4.
(Tras instr.).
[Etsaiaren ontzia] gure Kapitainari dua jo artian, / Artzen dau trabesera brankiaz azpian. AB AmaE 97.
AZPIAN HARRAPATU. Caer sobre, atrapar bajo. v. AZPIAN HARTU.
Orain ogei ta bost urte bota balute [etxe ura], ez dakit ez ote ninduen azpian arrapatuko. MMant 19.
AZPIAN HARTU (V-gip, G-azp, AN-gip, B). Ref.: Gte Erd 50, 128. Caer sobre, coger debajo. "Harri handi batek [...] azpian hartu zuen (G-azp, B) [...] tronko batek azpian artu zuen (B)" Gte Erd 50.
Ta bonbak bere erortokian urratzen du itxea, eliza edo azpian arzen duen gauza. Mb IArg I 255. Erori ziran erri guziko murru-murallak eta azpian artu ta lertu zituzten nork daki zenbat barrengo soldadu ta erritar. Ib. 390. Urezko olast-mendi batek azpian artu ta ontzi guzia ondatzera zetorren aldian. Mb IArg II 280. Mendiak azpian artzea gaistoak naiago lukee orrelako desditxa ikusi baño. Cb Eg II 154. Aize izugarri batekin [etxea] bota erazo, eta guziak azpian artzen zituala. Gco I 453. Eztakizu, amets batean erraz azpian artu, eta itto ditekeala aurra? AA II 81. Zeinbat kristinau artuten dituban azpijan sentenzija bildurgarri onek! fB Ic I 95. Bestela madarikazio gogorrak azpian artuko zituela. Lard 106. Erromarrak kanpotik botatako arri andi batek azpian artuta, plastatu edo zapaldu zuen. Ib. 538. Hori ikustea baino nahiago laiteke mendiek azpian hartzea. Dv LEd 271. Bildur dira [eliza] erori / ta azpiyan artzeko. Xe 215. Arrokerian esan dek: "Ez nau / azpian artuko eleizak!" . MendaroTx 172. Arri andi bat jausi, ta gorputz osoa azpian artu eutsan. Bilbao IpuiB 47. Aretxek bai eliziak azpian artuta iltzeko arriskorik barik bizi zirana. SM Zirik 11. Mendixka oriek mugitu egiten dira, errikozkorrak azpian artzeko eran. Anab Aprika 8. Elizia, jausi adi, eta pekatari aundi au artu egik azpian! And AUzta 80. Azpian hartu du oinak zomorro argala. MEIG I 165.
Echarse sobre.
Ez zuten balio izan ezertarako berriz etzan zanean azpian arturiko lastairuak, ezta gaiñetik zeukan sardatapakiak ere. Berron Kijote 189.
Oprimir, dominar. v. AZPIAN EDUKI.
Pekatariari deabruak alde guztitik, edo azpian artu, ta beti jarraitzen diote. Cb Eg II 168. Baldin zure pekatuen kargak, eriotzaren ansiaz batean estutzen ta azpian artzen bazaituzte. Cb Eg III 290. Askoz gaistoak deriztet ordikeriak azpian artu dituanai bestia, edo zentzugabeko animaliai baño. AA III 381. Eta atera itzak eztu esan nai bakarrik, loturik edo azpian arturik gauzkela ezerk edo iñork. Inza Azalp 151. Beti jazo dan lez erri jakintza-zaliak azpian artzia jakintza-bako erriak. Kk Ab II 106. Arri astun batek azpian arturik bezela, itxaropen-begiez etorkizunari begiratzeko ez giñan gauza. Ldi IL 133. Isilgura batek azpian artu bailituan. Erkiag Arran 98. Egirik ez dau pagatuta're, / gezurra berriz debalde, / sendatzen ez dan miñ gaizto orrek / azpian artuak gaude. Auspoa 39, 78. Guk atsegiña menperatu bearrean, atsegiñaren zabalak eta aundiak menperatzen eta azpian artzen gaitu gu. Vill Jaink 152.
Dominar, quedar por encima de (sdos. prop. y fig.).
Eglon Moabko Erregeak, beste auzoetako askok lagunduta, azpian artu zituen, eta onen mende nekagarrian emezortzi urte zeramazkiten. Lard 124. Salbau gagizuz, ikusi daian / Zure Eleixa, / Dala mendi bat Olinpo baño / Goragua, / Onek azpian artzen dituan / Legez ekatxak, / Zure mendiak dabela artzen / Infernua. AB AmaE 129. Ni azpiyan artuta / zijuaz mendira. Yanzi 47 (en boca de un burro). Mendiak aunditu ta laister giñan aien gañean. Azpian artu genituanean, nere bizitzako ikusgarriena orduan ikusi nuan [ega-ontzitik] . Anab Aprika 101. Gaur, erabat ondatuta, sasiak eta piñuak azpian artuta, egoera tamalgarri batean daude [kanala ta presa] . AZink 20.
AZPIAN ATZEMAN. Caer encima de. "Harri handi batek [...] azpian atxeman du (BN-arb)" Gte Erd 50.
Pikatu badoret [en la ed. de BertsZB 228 badarautet] nonbaitik adarra, / Azpian atzeman tut, entzun dut nigarra. Elzb Po 201.
AZPIAN EDUKI. Dominar. v. AZPITIK EDUKI.
Munduko atseginek eta plazerek, lo gozo batek bezala, azpian nendukaten. Ax 47 (V 30). Onenbat gorputzeko beraren nekek nai-ta-ez azpian zeduka(te)n Joben anima. Mb IArg I 194. Ta etsaiaren tentazioak azpian zeukaten. Cb Eg II 197. Ondikozko totalkeria batek azpian gauzkitza. Dv LEd 315. --Nor dira biotz garbikoak? --Beren griña makurrak azpian dautzkatenak. Legaz 54. Nahiz orain arrotzak azpian hadukan, / Eskualduna, egoadi Eskualdun herrunkan. Zby RIEV 1909, 397. Zelan sartuko zan ba? Guztiak berak azpian ez eukitekotan? Gerrika 295.
(Con el suf. -ago ).
Azpianago zadutzan / sensutako zagitak / ezen bere zerbizutan / erresuman suietak. Arg DevB 141.
AZPIAN IBILI. Ser poseída sexualmente.
Neskame koittaua azpixan ibillita gero negarrez zan artian. Etxba Ibilt 470.
AZPI-ARMONIAN.
" Azpiarmoniyan [...], marmarioan, marmarrean" ZestErret .
AZPI-ARMONIOKA.
" Azpiarmonioka, marmarioan, marmarrean" ZestErret .
AZPI-ASTO. Soporte inferior. v. asto (3).
Lau urkulo jarri atze aldetik; aien gaiñean egur puerte bat; azpi-astoa esaten zioten ari. Aren gaiñean bi egur luze, azpi-astoari josita. BasoM 62.
AZPI-ATERATZE. "Azpi-etaratze, el trabajo de hacer la cama al ganado. Julienek beixak jatxi tta nik eitten nittuan azpi-etaratziak" Elexp Berg.
AZPI-AZPIAN. Justo debajo.
Aurkitu eban iru txirringadun tramankulua, ganian ibiltekua ta ganera ostiko-pelota andi eder bat, eta zorrotxu bete galleta, eta azpi-azpijan ingi bat. Kk Ab II 36.
(Tras tema nominal nudo). Justo debajo de.
Begira Horn gizagaxoa, bakar-bakarrik [...] Galanen ereñoki (medallón orlado de laurel) azpi-azpian. Ldi IL 23.
AZPI-AZPITIK.
a) Desde muy abajo.
Erakasten zuen bada, goi-goira igo nai zutenak, berbeetik eta azpi-azpitik eraso ta ekin bear zutela. Aran SIgn 111.
b) En voz muy baja.
Azpi-azpitik astiro, ta ozen errezetan eban, Elexa osoa dardar eragiala. " Tono bajo" . Or Tormes 15.
AZPI-BURRUKA. Lucha oculta.
Itxasoakin azpi-burruka gorrian dabiltzan itxaspiztiak. TAg Uzt 10.
AZPI EGIN. Traicionar.
Senarra espak artzen badu, ta emazteak azpi egin ote dionik ala ez dionik tukutsu ba dakar. Ol Num 5, 14 (Ker marro egin).
AZPIENEAN. En lo más bajo.
Iñoren obenek ez dizutela kalterik edo ez dula Zure aginterriko burubidea naasten, ez gaiñenean ez azpienean. Or Aitork 348.
AZPI-ERDI. "Azpi erdiak (V), medias suelas" A.
(Fig.).
Beste txalupe zaar bat [...], zelan edo alan azpi erdiekaz ipiñi ta arraina ekarteko geure atzetik eroaten genduen. A BGuzur 138.
AZPI-ERROTA.
Rueda que mueve el mazo menor de una ferrería, colocada en posición baja. "Se hizo rueda que se llama azpierrota " (1733). GoiBur 235.
AZPI-HEZUR. a) Cadera. "Azpi ezurra elkhi (Sc), azpi ezurra atera (BN), azpi ezurra ilki (L), azpigun aterea (V-ple), la dislocación de la cadera" A s.v. azpigun.
b) "Cuello del fémur (S, Archu)" DRA.
AZPI-GAIN. v. azpigain.
AZPI-GILTZA ( -ltz S, Sal, R-uzt). Ref.: VocPir 296; A. "Cuisse, azpi (Ae), azpigiltz (Sal), azpimamula (R)" VocPir 296. "Ingle, articulación de la nalga y del abdomen" A. Cf. supra (2).
AZPI-INDAR. Corriente (submarina).
Nola gainditu itxasoaren azpi-indarra? TAg Uzt 39.
AZPIKO. "Azpikoa, de abajo" IC 445. "(Cosa de) abaxo, beekoa, azpikoa" Lar. "Rebajo entre canteros y carpinteros, azpiko errartea, odia" Ib. "Azpiko aberea, monture" Dv. "Azpiko sagarra batzeko baimena daukagu" DRA.
Amilzen dira zenbait eta ustelzen azpiko lezean. Mb IArg I 311. Gañeko oial zuria ta azpiko burukoa odol berriz beteak. Mb IArg II 302. Poliki idikitzen edo zabaltzen da aua, eta azpiko ezpañaren gañean ipinzen da mihia. AA I 459. Mastui atxurtu, / soiak apurtu, / ta azpiko lurrak ganera. Zav Fab, RIEV 1909, 35. Ez da zuhur kolpez khentzea azpiko adar lodiak. Dv Lab 362. Gizona eta azpiko zaldia biak bat ziralakoan zegoan. Arr GB 114. Noizetik noizera gainetik trenpa azpiko yusarekin. ECocin 8. Azpiko laguneri egortzen bainituen. Elzb PAd 39. Iru mandoetatik bizkorrena azpiko laguntzat artu eban. A BeinB 91. Bi alkandora dauzka / soñean jantzita, / azpiko ojalekin / gañekoa lotuta. PE ( in Tx B 104 ). Euretan erosi be janzki-gai dan-danak, / azpiko ta ganeko, biar nebazanak. Enb 176. Oraiko soinekoak, ondikotz, arinegi dira, guziz azpikoak, erran ditake erdi buluziak direla emazteak. GAlm 1937, 105. (ap. DRA) Azpiko bidexka zabaltzen dan bezain laister. Or QA 149. Ba-dagozkie azpiko gauzeri, adibidez, lurrari. Or Aitork 172. Gañeko larrua makillakin jotzen danean, azpikoa dardar jartzen du bien tarteko aizea dala-ta. Anab Poli 117. Bizidunen zurubiko azpiko mailletan. Vill Jaink 166. Lotsari-aldeko azpiko azala urraturik eukala. Erkiag BatB 97. Bonbatxo urdin zar batzuk danen gañetik jantzi eta aiekin tapatzen nituan azpiko kontrabandoak. Salav 87. Azpiko epaiñean. JAzpiroz 122.
v. tbn. Hb Egia 20. Bil 169. HerVal 210. FIr 135. Kk Ab II 116. JMB ELG 58. Munita 61. Arti MaldanB 232.
(Fig.). De doble sentido (?).
Bereala zorabiatzen zitun neska buruariñak aren ausardikeriak eta azpiko mintzaerak. TAg Uzt 62.
Sometido. Cf. azpiko.
Azkenean azpiko gizeliak oro beren gizartean onartu zituzten Goidelek. Mde Pr 223.
Subyacente.
Azalez agerian azaltzen zaigun nahasi-mahasiaren barneko edo azpiko batasuna arkitu nairik ziarduten. (In Zait Plat 58 ).
(Tras gen.). " Zure azpiko alkhia " H.
Zeruaren azpiko kreatura ororen artean. Col 1, 23. Ilhargiaren azpiko kreatura baxoak. EZ Man I 80. Gau oro neure azpiko / Ohazura hezatzen. EZ Eliç 304. Bere azpiko lurraren gozoa eta gizentasuna, beregana, bere erroez thiratuz eta edoskiz. Ax 24 (V 14). Edo zein da zeruaren azpiko kreatura guzietarik arima debota bezain maiterik? SP Imit IV 13, 3 (Mst zeliaren pian, Ip zelüpian). Ezar detzadan artean zure etsaiak zure oiñen azpiko alkhitzat. He Mc 12, 36. Gure azpiko zaldiak. Mb IArg I 253. Aphezeen oinen azpiko urak egin zuen berehala bide. Lg I 187. Lurraren azpiko aitz portitzak. Izt C 68. Nere azpiko zaldiak egoak izatea nai nuke. Arr GB 126. Jaungoiko egiazkoaren berria zuten eguzkiaren azpiko guzietakoak ba-ziran Jerusalemen. Inza Azalp 85. Bai eta krinolinaren azpiko hau nork khenduko daut? Barb Sup 26. Corda aitzuloaren azpiko bidetik. Or Mi 82. Bien artean altxatzen dute suaren azpiko burdin zabal handia. Barb Leg 141. Zazpi urthez hark eman deraut ogia, / zortzigarrenean bere azpiko zaldia. Balad 64. Itxasoaren azpiko indarrari sendo eutsi bear zitzaion. TAg Uzt 137. Argiaren azpiko mai artan. Anab Poli 130. Begoñako elizaren azpiko tuneletik. Arti Ipuin 76. Teillatu eta aren azpiko sapai dotore bikaiñari eusteko. Insausti 39.
(Fig.).
Ditudalarik neure azpiko jendarmesak. Mt 8, 9 (TB neure azpian). Gauza guziak haren oinén azpiko suiet egin ukhan baitu. Eph 1, 22. Hetan trabailla arazitzen zituen Faraonek bere azpiko iende hek. Ax 26 (V 15). Gizon bat naizen arren bertzeren azpikoa, nik ere baditut soldaduak neure azpiko. He Lc 7, 8. [Eliza gizonek] ezagut arazten dutelarik bere azpiko fidelei debozione bat hoin salbagarria. MarIl 6. Itz ziñeztua edo juramentuaren azpikoa eman zien. Lard 115. Gurutzearen alde jokatzen zutenak ziradela ta beti Lauburuaren azpikoak. Ag Serm 421s.
(Tras tema nominal nudo). "Agítides, venas debajo de la lengua, mi azpiko zainak " Lar. "Faldellín, gona azpikoa " Ib. "Subterráneo [...] lur azpikoa " . " Saill au itturri azpikua " Etxba Eib .
Oñ azpiko herrautsa. EZ Man II 63. Eror baitzindezke zubi azpiko hosinera, eta han itho eta honda. Ax 143 (V 94). Mihi azpiko zainetarik. Mong 589. Bere oñ-azpiko lurra ikaratzen. Lard 462. Nere aran azpiko atsoa. Elzb PAd 49. Euren etxe azpiko upalategian egiteban lana. Ag Kr 78. Zugatz-azpiko Batzr-tokian. Enb 46. Su-azpiko burdinaren azpian berriz emana. Barb Leg 141. Zorrozki zulatzen zun muturrez ur-mendia ta itxas-azpiko indarra gainditzen. TAg Uzt 231. Ez dago an bera gorde lezaken zuaitz-azpiko orbelik. Munita 20. Komentu azpiko lezea. Zerb Azk 57. Ur-azpiko lanak ari ziran egiten kaiean. Anab Poli 81. Sasi azpiko baztertto batean. Osk Kurl 74. Eta txantxangorriari papar-azpiko lumak gorritu zitzaizkion odolez. NEtx LBB 130. Eta ni berriz laster gordetzen / beso azpiko bilotan. Mattin 112. Ez ain nekoso, eroso're ez / arkaitz azpiko zearra. AZink 175. Etxe azpiko makatzari. Insausti 257. Igeldo azpiko haitzetan. MEIG IX 141. (en colab. con NEtx)
v. tbn. VMg 41. Aran SIgn 4. Kk Ab I 65. Iratz 71. Arti Ipuin 84. Gand Elorri 149. Alzola Atalak 36. Lasa Poem 100.
(Fig.). "Enfermizo [...] gaitx-azpikoa " .
(G, AN-5vill, B, L-ain) .
(Tras instr.). " Bi urthez azpiko (G-to, B, L-ain, Dv Lab 139), de menos de dos años" A. " Ogei urtez azpikoa da (G-azp-goi, AN-5vill), ogei urtez azpikoendako (B)" Gte Erd 295.
Bi urthez azpiko oilorik ez da xitan ezartzen. Dv Lab 289. 17 urthez azpiko bizpahiru muthiko. Zby RIEV 1908, 87.
AZPIKOA GAIN (Lar, H). "(Lo de) abaxo arriba, beekoa goi, azpikoa gaiñ" Lar.
AZPIKO ALDE (Dv). Parte inferior. v. azpialde.
Amerika zabalak / urrez janzirik <g->, / salba egin deutsa [Felipe Prosperori] / azpiko aldetik. FProsp 33ss. Ta aren azpiko aldean arkitu zuen illak ziona. Mb IArg I 225. Mendi-gañean agertu zan [...] odei ikarragarri bat. Azpiko aldean zeuden Israeldarrak enzun zuen tronpeta izugarri baten soñua. Ub 26. Landetxaren azpiko aldean arkitzen da iturri bat. Izt C 95. Badute gibelean, buztanaren azpiko-aldean [...] seinale bat. Dv Lab 245. Arrailazatzu [aratxe zangoak] azpiko aldetik eta hezurrak khen. ECocin 7. Botoin gaixto bat agertu zitzaion eskuneko begiaren azpiko aldean. HU Aurp 183. Kutxara zabalaren azpiko aldetik arto zati andia jartzea. Ag G 24. Zuazketako saletxearen azpikoaldetik gainbera barreatzen dan larranbilludiko iturriondo ozkirrian. TAg Uzt 86. An Santa Marta izena duan menditzarra, azpikoaldea orlegi biziz jantzia, erdia illuna eta gaiña edur zuriz estalia. JAIraz Bizia 37. Tresna zorrotz batekin azpiko alderañoko zulo txikia egin zion [txalupari] . Anab Poli 33. Elhurra bezain zuri ta azpiko aldetik ile zathittoek belztua, [bizarra khentzeko] aparra paper gainean uzten zuan poliki poliki. Osk Kurl 102. Jarri zan gurdiaren azpiko aldetik kurpillaren parean. Salav 64. Bildurra ematen zuan an azpiko aldera begiratzeak ere. Uzt Sas 351. Azpiko aldetik egin behar nuen metra erdi gorako murru bat. Etchebarne 108. Gure azpiko aldian [...], diretoriaren ate aurrian. Gerrika 99.
v. tbn. Alkain 48. Insausti 257.
AZPIKO ARROPA. Ropa interior. v. AZPIKO JANTZI.
Gero, zapatak, jertsea, gerrikoa, zapela, galtzerdiak, azpiko erropak... [berezi] . JAzpiroz 185.
AZPIKO GALTZA (G-bet) (Pl.). Bragas.
AZPIKO GONA (V-arr-gip, G). Ref.: Etxba Eib; Totor Arr; Elexp Berg. Refajo, combinación. "Aspiko-gona, saya" Totor Arr. "Saya armador. Lenago, azpiko-gonia, zeregiñ aundiko jantzixa zan" Etxba Eib. "La combinación" Elexp Berg. Cf. Lar: "faldellín, gona azpikoa". v. AZPIRAKO GONA, azpiko (2).
Gonak jaso, eta azpiko gona zuri ta atorra muturra erakutsi nai eutsen an inguruko emakumeei. Erkiag Arran 144. Baserritarra izanagatik, / ez egin neri burlarik, / nere azpiko gona xuriak / eztauke miriñakerik. (G-goi). Inza EsZarr 150.
AZPIKO JANTZI. Ropa interior.
Azpiko jantziaren gañetik mantua gerrian bilduta. Lard 474.
AZPIKO JOKO. Intriga, conspiración. v. azpijoko, azpikeria.
Orai iduri du, egun hautako lege berriak ikusiz, ez zela batere azpiko jokorik ez antolamendu izpirik O.A.S.-en eta De Gaulle-n artean. Herr 1-2-1962 (ap. DRA ).
AZPIKOZ GAIN (AN-5vill,G-azp, BN), AZPIKOAZ GAIN. Ref.: A; Gte Erd 9; ZestErret. Al revés; cabeza abajo. "A la inversa" A. "Azpikoz gain irauli zuen (AN-5vill)" Gte Erd 9. "Azpikozgain jantzi, jantzia barrukoa kanpotik duela jaztea" ZestErret. v. AZPIKOZ GORA.
Ontziya azpikoz gain / jira ziyotela. Auspoa 76, 47. Gazte-jendeak ba du parraldi, / esanaraziz ipui bi. / Azpikoaz gain esan oi ditu / bat bera zuzen ez daki. Or Eus 92. Arakatu ta astindu ditu azpikoaz gain gari-metak. TAg Uzt 131. Ainbesteko burrunba-otsa ta aize-aldi zakarrak ikusirik, azpikoaz gain dana irauli, sutu ta zartatu bear zuela zirudin. Ib. 132. Ez neban orduan onako asmorik artuko neban usterik, da ez gitxiagorik, da orain emen nabil azpikuz gain. Gerrika 255.
AZPIKOZ GAINERA, AZPIKOAZ GAINERA. Al revés; cabeza abajo. v. AZPIKOZ GORA.
Asi iatezan dotrina guztie goikoz beera ta azpikoz ganera ta atzekoz eurrera itendu ta itendu. A BGuzur 123. Gizonen txapelak buruetatik eruan, esku aterpeak azpikoaz gañera ipiñi. Ag Kr 196. Arrapau eban gorazko erresaka aserre batek, eta goikoz-bera ta azpikoz-ganera erabili ta gero, berantzean sartu eban atxarte baten. Echta Jos 59. Tasajoa jarri eban azpikoz-ganera toki batzuetan. Ib. 140. Satorren antzera solo ta baster itxulastu ta azpikoz-ganera imintten dozubelako. Otx 27. Eultzi-zabaltzen asi dira aiek / irauliz azpikoz gaiña [=gainera?] . Or Eus 332. Gona bat azpikoz gañera yantzi oi eben emakume askok, inok begizkorik ez egin al izateko. (V-m). A EY I 152. Orrelako asmo ta burutapenak gora ta beera, azpikoz ganera ta goikoaz beera, atzekoz aurrera ta azpi-gainka erabiliaz. Erkiag Arran 61. [Guardiazibillak] etxeko traste guziak azpikoz gañera irauli zizkiteken. Ataño TxanKan 221.
AZPIKOZ GAINERATU. Revolver, poner del revés, patas arriba. v. AZPIKOZ GORATU.
Udeak eta neguak alkarren egiñenak itzulastu edo goikoz beeratu edo azpikoz ganeratu edo musturrez aurreratuteko alegiña egiten dabe. A Ezale 1897, 338.
AZPIKOZ GOITI. Al revés, patas arriba. v. AZPIKOZ GAIN, AZPIKOZ GORA.
Bozkatze batzu hurbilduxeak izanez, ainixkoren gogo-bihotzak sumindu ziren, eta herri osoak azpikoz goiti eman. Barb Sup 2. Duela bi mende hurbil, Frantzia azpikoitz goiti eman zuen nahasmenduan aitzindari abre horrek hilarazi zituen aphezak eta girixtinoak nonbre handitan. Etcheb Zeruari 186 (ap. DRA).
AZPIKOZ GORA (G-azp; Hb), AZPIKOAZ GORA (V-gip, AN-larr; Dv). Ref.: Asp Leiz2; Elexp Berg; ZestErrt. Al revés, cabeza abajo. "Azpikoaz gora, a la inversa" Asp Leiz2. "Azpikuaz gora, buelta emanda. Platerak azpikuaz gora jarri sagar erriak jateko" Elexp Berg. "Patas arriba. Guardazobillak etxe guztia azpikuaz gora laga doskue" Ib. Cf. Astar II 41: ogija [...] azal azpikuagaz gora ifinten bada. v. AZPIKOZ GAIN, AZPIZ GAIN, AZPIZ GORA.
Itzul beitez gauza guziak azpikoaz gora. He Phil 477 (SP 471 azpitik gora). Orai ikhus ezazue nolakoa beharko den bat bederaren ikhara mundu guzia azpikoaz gora itzulia gerthaturen denean. Lg II 186. Hire etxe eder guziak izanen tuk azpikoaz gora itzuliak. Ib. 222. Etxea zebillen alabaña aen buruan azpikoaz goora irauliaz. AA III 376. Arri-estalkia azpikoaz goora iraulia, obia utsik. Lard 467. Ikusiko dire oraino bi zangotako zenbait galtzen azpikozgora ematen, buruz behiti ibiltzen, beharritik yaten. Hb Egia 141. Emakumiak berenaz ateratzeagatik mundua azpikoz gora jarriko luketela. Urruz Urz 26. Ezarri zuten Frantzia azpikoz gora. Elsb Fram XII. Sukalde dana lajatzen dute / azpikoz gora jirata. Auspoa 135, 130. Juduak behin nausitzerat utziz geroz, gauza guziak nola azpikoz gora ifrantzikaturik jarriak diren. HU Aurp 61. Dana egoan orduan azpikoaz gora. Alperrenak ebiltzan langillien, autari billa; eztitsuenak garratzen, bigunenak gogorren. Ag Kr 172s. Lenengo joteagaz batera ipiñi eban azpikoaz gora Sardinzarren txalopea. Ib. 209. Goietan ta beietan, azpikoz-gora ta goikoz-azpira, nastaurik, lapurrak ipiñi ebezan gauza guztiak. Echta Jos 143. Erri koskorretan azitako gazte on utsak ez al dira erri aundietan maiz azpikoz-gora aldatzen? EEs 1917, 73. Ez baitzen haatik Purgatorioan ere Ondikolaren izenik, hango paper guziak azpikoz gora bietan itzulikatu eta ere! Zerb Ipuinak 88. Bi aldiz irauli dute azpikoaz gora, ta... ez arkitu zantzurik ere. Or SCruz 88. Ta ark iraultzen azpikoz gora itsasoaren ondarrak. Or Mi 45. Oker dagozan gauzok gizartekeriak zearo aldatu ta azpikoz-gora ipiñiko ei-ditu. Eguzk GizAuz 79. Ez goikoz-bera ta azpikoz-gora / irauli gizalegea. SMitx Aranz 77. Erria bera azpikoz gora itzuli nairik ari ote danentz. Zait Plat 98s. Mundua azpikoz gora jarri nai zuten ameslari porrokatu aiek. Vill Jaink 132. Nor aut? Nork jarri au azpikoz gora? NEtx LBB 242. Zalduntza-liburu madarikatu oiek buruko juizioa azpikoz-gora jarri diotela. Berron Kijote 71. Zerri-aska baten gaiñean, azpikoz-gora jarri zioten-ta, antxen exeritzeko. Ib. 123. Geure buruari ederretsirik, agertzea komeni ez den alde txarrak azpikoz gora alderantziz ari garenean, maitasuna ote dugu beti eragile. MEIG I 145.
AZPIKOZ GORAKA. Al revés. v. AZPIKOZ GORA.
Lintiarren etxean beraz azpikoz-goraka zohazen gauzak. Prop 1893, 6.
AZPIKOZ GORAKATU. Poner de cabeza, patas arriba; revolver. v. AZPIKOZ GAINERATU, AZPIKOZ GORATU.
Hala hala, Eliza, artxaphezpikutegia, Seroren bi komentu eta eskola etxea erre ta azpikoz-gorakatu zituzten. Prop 1896, 119. Kivenva, Muangarren osaba tronuan jarri zutelarik, gobernio guzia azpikoz-gorakatu zen. Prop 1908, 65.
AZPIKOZ-GORAKATZE. Revuelta, trastorno.
Gobernio guzia berritu da palazioko azpikoz-gorakatze baten ondorioz. Prop 1899, 122.
AZPIKOZ GORAKO.
a) (Adnom.). Inverso.
Eraren barruan hesitua, honen heinari begira eta beronen aginduetara makurtua sortzen baita, haren alderantzi eta azpikoz gorako iduri bilakatzen da. MEIG IX 27 (en colab. con NEtx).
a) (Uso sust.). Vómito.
Badire uhaitz borthitz lasterrak, egin berri diren itzuliphurdi janarien erdiaz gabetu gaituztenak, eta bertze azpikoz-gorako jan edanen ondarrak galaraziko darozkutenak. Prop 1896, 110.
AZPIKOZ GORATU, AZPIKOAZ GORATU. Poner de cabeza, poner patas arriba; revolver. v. AZPIKOZ GAINERATU, AZPIKOZ GORAKATU.
Oraingo erresumak daukaten izakera zarra oñetik kendurik, gauza danak goikoz bera jarri, azpikoz goratu ta ondamendiko leize-zuloan erortzeko zorian daudela. Ag Serm 411. Han beharko dio, bere naturaleza guzia alde batetik bertze itzul-arazi; beharko du bere gogoeta, sinheste eta nahikunde guzien azpikoz-goratzen lagundu; beharko, hitz batez, egin haren "konbertsionea". Prop 1911, 163. (ap. DRA) Lur oek azpikoaz goratzen jarduna dek leen lai-zoia. TAg GaGo 93.
AZPI-KUTXA. Caja situada bajo el mostrador.
Diruok mostradoreko azpi-kutxan sartu. Erkiag BatB 33.
AZPI-LAN. v. azpilan.
AZPI-LEKU. Planta baja.
Etxe txikerraren azpi-lekuan dago kortea, zaldientzat. Erkiag BatB 122.
AZPIRA (gral. ap. A; SP). "Azpiratzea, azpira emaitea, mettre dessous" SP. "Abajo" A. "Azpira jun, behera erori; hondoa, lurra jo. Pena izateu boxeuane azpira juteanak" ZestErret.
Ongarria azpira emanez. Dv Lab 142. Len goian egon zana / etorri da azpira. Azc PB 199. Berak bota ditu azpira prankotarrik sendoenak. Ag AL 106. Azpira bildu dute / Emeki, emeki. LuzKant 95. Ni izan nintzan lendabiziko / berak azpira botia. Tx B I 241. Sar ez dezaten azpira. Or Eus 337. Har-lauzaren azpira nuen begiratu. Arti MaldanB 229. Igarri ezkero, gainekoak azpira joan, eta berriz hasten zan dana lehen bezela. Osk Kurl 78. Donado gelditzerik, / Mattin, ez desira, / erori baitzaizke zu / gainetik azpira. Xa EzinB 99. Zortena matraill-ezurra zulatu ta azpira aterata zegoala. JAzpiroz 179.
(Tras gen.).
Oilloak bere xito aldea bere hegalén azpira bezala [bildu] . Lc 13, 43. Guztiak betan nekhazke zure oñen azpira. EZ Man II 19. Bekokitikan bularraren azpira edo aurra injendratzen dan lekura. OA 16. Darua agoia urtzalliak mallutzarpeti gabi-igunaren azpira. Mg PAb 127. Laster egiten duzu arbola baten azpira. Dv Lab 311. Modu berean ni bere nator / Arbola onen azpira. AB AmaE 87. Olatuak jo eta / uraren azpira. Arrantz 100. Presondegiko leihoen azpira [ereman] . Elsb Fram 103. Zerk nau ekhararazi ni [adar] heien azpira? Elzb Po 201. Hark han eman zituen / guziak azpira. Zby RIEV 1908, 91. Gaur azkarrean egonagatik / bigar goaz lurren azpira. Auspoa 97, 85. Joan zirean okela, ogi, ardao ta abarregaz zugatz baten azpira. Echta Jos 43. Eremaiten [...] hedoietara, eta gero oraino berhoen azpira. Barb Leg 141. Eta etorri ziuzan nere aritzaren azpira. And AUzta 93. Eldu nintzanean agatx-tantairik aundienaren azpira. Alzola Atalak 47. Zergaitik ez ninduan lurrak zurrut egiñ nere oiñen azpira nere gorde biarreko sekretua kontau nebanian? Etxba Ibilt 488. Belaze ondoan araitzaren azpira biltzeko. JAzpiroz 33. Orduan maiaren azpira bota azkar. BBarand 10.
(Fig.).
Ezen badakigu Legea spiritual dela: baina ni karnal naiz, bekhatuaren azpira saldua. Rom 7, 14. Hura erakharri behar da espirituaren azpira, nahi ezpadu ere. SP Imit III 1, 3. Utzten tut zer-ere falta eta huts egin izan baitituket eta hek guztiak haren menera, ezagutzara, eta autoritatearen azpira. ES 201. Arik laster dollorturik makurtuten bada edozein pasiño txikiaren azpira. LoraS 65. Gazte zintzoak ta erru bakoak / gurasoentzat galdu dira! / ta erriak?. zorren azpira. Azc PB 194. Hemen aldiz giltzen azpira / maiz kunplimendu garbia, / gure esklabotasunaz dute / guti miserikordia. Etcham 35. Nere burua legearen azpira ekarri. Vill Jaink 187.
(Tras tema nominal nudo).
[Erreka] lur-azpira kukuldutzen dan arteraño. Izt C 78. Ile-izar ederrak hasi nahi du errapetik, eta hautsi gabe heldu buztan-azpira. Dv Lab 247. Zu zeralako meriyo baldin / juaten banaiz lur azpira. Bil 107. Goazan an agiri dan / Artalde azpira. AB AmaE 359. Ta ekarriko ditut kurutze-azpira. Ag AL 112. Irutan kurutz-azpira / Jausten da Josu Jainko-Semia. Enb 103. Zubi azpira abiatu. Anab Usauri 71. Mari Txindoki ta aren neskame / zaraten sorgin beltzeri, / sasi-azpira bil zaiteztela, / diozuet guzieri. Or Eus 345. Bazegoan lan-puska bat lur gañean denbora luzean zeuden gizon-pillak lur azpira sartzen. Salav 83. Oillo loka azpira / igesi txitakumak. NEtx LBB 302. Asten zera illunpetan manta azpira sartzen. Albeniz 61.
v. tbn. Tx B I 268. Arti MaldanB 68. Vill Jaink 110.
AZPIRAINO. Hasta abajo.
Naiz dala gañekua / azpiraño jira, / emen pelotariyak / beti izango dira. Auspoa 39, 21.
(Tras gen.). Hasta debajo de.
Eratsitzen dedala bularraren azpiraño. OA 13. Etsai portitzak lurraren azpiraño sarturik arras ezkutatu naiean darabiltela. Izt C 8. Mokoaren azpiraiño dathorzkio [izokin eta platuxa] xoroak. Gy 30.
(Tras tema nominal nudo).
Zainak ageriak eta atheratuak sabelean, errapean eta ixter-artean buztan-azpiraino. Dv Lab 250. Lau guardek ereman zuten gorputza aphirio azpiraino. Ox 196. Bere galtzerdiak agerian belaun azpiraino. Zub 105. Malta ibarran zear Hegiaphal azpiraño iritxi baditezke ere. Etxde JJ 237. Baita ibizaldiok nire deia entzun eta etorri ziren, behemotarekin, harkaitz azpiraino. Mde Pr 119.
AZPIRAKO.
a) (Adnom.). "Landa-azpirako bidea, le chemin qui va vers le bas du champ" Dv.
b) (Adv.). Para estar debajo (de).
Lenengoak gera zeruan, eta eztezagula saldu gure burua Luzifer madarikatuaren azpirako. Ag Serm 214.
AZPIRAKO GONA. Refajo, combinación. v. AZPIKO GONA.
Urlia izebak azpirako gona gorria, sandia lengusuk sukalderako auspoa, auzoko lagun batek titare ta jostorratz ontzia. Ag G 54.
Esan deutsat goizean / epel nagoala / ta bost gona azpirako / bear dodazala. Azc PB 176 (Ur PoBasc 223 bost gona ).
AZPIRAT (Tras gen. o tema nominal nudo). Abajo de.
Xori batek biltzen dituen bezala bere umeak bere hegalen azpirat. He Lc 13, 34. Han ikusten ditut oraino ardiak, muturra bat bertzearen sabel azpirat zaudela, elgarri tinki. JE Bur 8. Adineko azkaindar gehienek ezagutu dute eta ikusi: ez dakigu mihi azpirat behinere behatu dioten haatik. Zerb Azk 91.
(Fig.). " Ikhasazu zure nahiaren ezartzen bertzeenaren azpirat, aprenez à somettre votre volonté à celle d'autrui" Dv.
Aithor agun gizon hazkar hura urrikaltzeko zela erortzeaz emazteki baten botherearen azpirat. Lg I 235. Hamabi gizon hek behar zuten erakharri mundu guzia haren lege sainduaren azpirat. Lg II 143. Bazterretarik begien azpirat edo bere esku ederren arterat emaiten zakotenean arrotz zerbeit, urruntzen zitzakon. JE Bur 175.
AZPIRAT EMAN. Derrotar, vencer, quedar por encima de.
Maramamon Kotondan emanik azpirat, / Harma xuritan sarthu Kastilla handirat. Hb Esk 67. Aiphatzen dituzkalarik hire lagunak, aiphazkik izariz: ezartzen balin badituk goregi, ala kitzikatzen, ala azpirat emaitera bermatzen bahitzeie, hire buruari baizik ehiz ariko harrika. JE Bur 125.
AZPIRAT EMANKA. "Azpirat-emanka (Lc), lucha a echar al suelo, a derribarse" A.
AZPI-SUBIL.
"Maderos robustos a todo lo largo de las anteparas [...] sujetados sobre estos yugos, para soportar el peso del agua" GoiBur 236. "Necesitan 14 maderas que llaman azpisumbillas " (1756). Ib. 236.
Madero que servía de base al cabezal del mazo de una ferrería. "Dos azpisumbillas o catuas de la cabiteguia" (1731). GoiBur 267.
AZPITIK.
a) "Par dessous" SP. "(V, G), por debajo" A. "Gáiñeti eta peetik, gáiñeti ta azpiti" Iz ArOñ 114.
Iuie iauna iraturik egonen da gainetik, / Irestera aphaindurik ifernuia azpitik, / Etsai gaitza akusatzen ezkerreko aldetik. E 55. Joango gara nai baduzu / zubira edo errotara, / edo serorean aldetik / azpiti errekaldera. Gamiz 205. Zula bedi azpitik murru edo murall luze lodi bat. Mb IArg I 255. Suurra azpiti auts gorriz betia. Mg PAb 72. Oso-osoak supean ehortziak, gainetik su, apitik su, begietan su, ahoan su. Dh 163. Eskua igaro bear zaio gañetik, azpitik eta ertzetatik. It Fab 89 (Ur, Dv azpitik; Ip petik). Errearaz zazu su eztian gainetik eta azpitik. ECocin 40. Meriñakia azpitik eta / gero soñeko berriya. Xe 318. Etxabola bat [...] garoz azpitik eta zoiez gañetik estalia. Apaol 63. Azpitik baltzez da karel ondoan edo gañertzean lerro urdin, zuri edo gorriz apaindurik. Ag Kr 37. Zezena azpitik pasatzen zanian. Urruz Zer 143. Azpitik eta gainetik, aintzinetik eta gibeletik nola behatzen dauzuten hantxe gobernamenduko mandatariek! Zerb Metsiko 186s. Azpitik ezagun dituzten gapirio ozkatuek durduza bat emaiten daukutela. JE Ber 78. Ganetik lorak eder, / azpitik arantzak. Enb 36. Umiaren antzera / jantzirikan gonak, / azpitikan ageri / dituzte belaunak. Yanzi 163. Sartu ditzadan leenen / estalkiok azpitik. Ldi BB 6. Erailleen odol ixuria azpitik ezarian xurgatzen ari dira aspaldiko illak. Zait Sof 49. Txapela apur bat jaso, eskua azpitik sartu eta buruan azka egiñaz. Erkiag Arran 15. Beneno txarrez josia zaude / gañetik eta azpitik. Basarri 145. Azpitik iragan eta soka handi bat hunkitu nuan eskuaz. Osk Kurl 125. Orain are uste genuen lurra pelota bezalako opil bat zala biribil-biribila, doi-doi bat gainetik eta azpitik zapaldua. Zait Plat 58. [Bertsoak] jartzen, berriz, etzekit Xenpelar bera ere ez ote zaion azpitik geratzen. Ataño TxanKan 80. Nik oso gutxitan arrapatu nuan alako giroa, bai gañetik eta bai azpitik. Neri askotan tokatu zait lokatzetan korritzea. Albeniz 163.
v. tbn. Hb Esk 218. Anab Usauri 122. Ldi BB 22. Gand Elorri 38.
(AN-5vill-gip; Lar). Ref.: Gte Erd 49. (Tras gen.). "Debaxo de [...] Zeruaren azpian, azpitik" Lar.
Haritz lodi eta adartsu baten azpitik iragaten zela. Lg I 316. Aitzarte edo leize-moduko batean beera, zeñaren azpitik ibai indar andiko bat zijoan, irristatu ta amildu zan. Aran SIgn 87. Framazonek asmatu legerik tzarrenak phasatuko dira ura zubiaren azpitik bezala. Elsb Fram 151. Eskua sartuten da / eskuma alderditi, / atorrea ta gona / guztien azpiti. Azc PB 68. Zazpi zaldiren azpitik igaro zala. Echta Jos 85. [Orbelak] egur pilla baten azpitik ipiñi. Ag G 154. Zangar-behereak zaia xaharraren azpitik larru-has. JE Ber 30. Berho guzien gainetik, / Hedoi guzien azpitik. Barb Leg 141. Tuen, trufen ta kolpeen azpitik noa oihuka. Iratz 100. Eten gabe pasatzen dira nere leioaren azpitik automobillak eta motoak. Txill Let 47. Sartu zan nagusia barrenago ola baten azpitik pasata. Anab Poli 73. Zure bildots larruaren azpitik otso belarria ikusten zaitzu. Arti Tobera 275. Itxura ta azalaren azpitik, jatorrizko monoteismuaren aztarnak agiri dira. Vill Jaink 25. Eskuan zeukan makilla isatsaren azpitik sartzen asi zan. Salav 103. Antziñako ormatzarren azpitik ixuriz doazan ibaiak. Ibiñ Virgil 85. Errira zubi luze orren azpitik pasauaz. Gerrika 218. Aste Santuko prozesioa Segoviako ubidearen azpitik igarotzen. MEIG I 190s.
v. tbn. Or Eus 18. SMitx Aranz 20. Etxabu Kontu 138. Azpiti: Or Eus 108.
(Fig.).
Ieinko ezten berze oro dago zure azpitik, / Ieinkoaren ama zira mundu oroz gainetik. E 107. Zer biar ete-dot nik. Italija osuaren bakandera ixan eta dirutzaz eta aberastasunez lurrian dattekian emakume garau baten azpittik enagon onek? Otx 126.
Konturatzen naiz "seme bat" esaten dudala, eta orduan semia-ren azpitik dago semea . MEIG IX 56.
Nik bakarrik dakit aurreneko biak nere denboraren azpitik sartu zirala. Albeniz 181.
(Tras tema nominal nudo).
Eta igarotzen zan / zur-aritz azpitik. It Fab 66. Artzen du liburu bat mai-azpitik. Moc Damu 11. Lur-azpittik ibilten zaran sator orrek. Altuna 100. Zugaitz-azpitik igarota. Munita 100. Oriek, lo zaudela, sartzen dituzu ate-azpitik. Anab Aprika 47. Itsas azpitik Sikiliraiño eraso zion ari. Ibiñ Virgil 64. Tximistargi ariak denporeagaz lur azpitik joango zirala. Etxabu Kontu 204. Kamiñoa ta trenbide azpitik tunel koskor bat da. BAyerbe 99.
(Tras instr.).
Egin duzu [gizona] aingeruez azpitik eta heldu zaizka aingeruez konpainiaturik. Harb 222. Mindegia erain, eta bigarren urthean, phala-herra zorrotz batez erroak luphean berean laburtzen dituzte sei pusez azpitik. Dv Lab 339. Donosti baietz, Getari baietz, / baietz ogeiez azpitik. Or Eus 391. Aritza, zumarra ta makala, milla metroz azpitik [ipiñi bear dira] . Munita 152. Auek oso nitaz azpitik daude. Or Aitork 309. Berrogei urtez azpitik emoten ebazan [emakumeak] . Gerrika 129. Ni nola berrogei ta amar kiloz azpitik nengoan. Albeniz 207.
b) (SP, H). De debajo, desde debajo. "De dessous" SP, H.
Makil bat xoragarria eskuetan firurikatzen zuela, azpitik eta gaineraino dena urhe, zilar eta xingol. Barb Sup 41. Azpitik begiratzen neutson nagosi gizagaxuari. Or Tormes 79. Arri batzuk azpitik azaleraño ezin uretatik kanpora ateratzen ziran. Anab Poli 18. Bi karta hartu zituen azpitik, goikoarekin biltzeko. Arti Ipuin 68. Azpitik zearka, zezenaren antzera, begiak goititu zizkion gizonari. Zait Plat 108. Azpitik ateratzen zan ur ura, gaiñerako erropa kolorezkoak garbitzeko. BAyerbe 153. Azpitik urten da lepora igoten daben txitak legez. Gerrika 243. Azpitik datorren geometri-lanak zuzendutako orearen sakonean. MEIG IX 128.
(Tras gen.).
Erremediorik lasterrena da mihiaren azpitik odola atheratzia. Mong 588. [Ogi] hek altxatu berri zire urrezko mahainaren azpitik. Lg I 283. Aterako ditu lurraren eta itsasoaren azpitik urrea, zillarra, perlak, diamanteak. AA III 475. Gaphelu urdin eta zabalaren azpitik yausten zitzaizkon bizkarreraino ile kroskoil eta luxe batzuek. Elzb PAd 4. Elurra baño zuriago zan estalkian azpitik kopetatxo urdiña zintzilik zuala [amonatxoak] . Apaol 117. Hara ta, ur xirripa bat argi-argia, ñir-ñir, mendixka baten azpitik sortzen dena erasian. JE Bur 34. Bekain zuri usuen azpitik tximistak yaurtitzen zituen. Or Mi 93. Urten eban Josetxuk jiganteaaren iztar-azpitik. Bilbao IpuiB 176.
v. tbn. Ag G 49. TAg Uzt 177. Ugalde Iltz 45. Azurm HitzB 60.
(Fig.).
Bekhatuaren azpitik ilkhirik. Rom 6, 18 (He, TB, IBk, IBe, Bibl bek(h)atutik, Dv bekhatuaren lokharrietarik). Illki nintzela ere zure azpitik. EZ Man II 14. Hirur morroinak [libratu] labe berotutik eta errege iniustuaren azpitik. Harb 270. Eta bertze anhitz kargaren eta obligazinoren azpitik, atheratzen baikaitu. Ax 496 (V 321). Zeiñek athera izan baigaitu illhunbetako botherearen azpitik. He Col 1, 13. Gu atereteagaiti gure pekatuen azpiti. Cb CatV 3. Nahi izan ziren athera [errege] haren uztarri pisuaren azpitik. Lg I 217. Bere burua bekatuen azpitik atera nai duanak. Ub 207. Aterarik deabruaren azpitik, ta bere agintaritza gogor gogaikarritik. EL1 2. Asko ta txito asko zirian Faraon gogorraren aginduaren azpitik urten eben Israeldarrak. LoraS 11. Urten egizube euren azpitik. Astar II 43. Athera nezan amorea gatik ene bekhatuen karga dorphearen azpitik. MarIl 95. Deusek ez detzake hek salba garabik, / Herio latzaren segaren azpitik. Gy 168. Baña Samgar eta Jeptek aien [Filistintarren] azpitik atera zituzten. Lard 138. Mantu onen azpitik ateratzen ezpagera, guretzat da zerua. Goñi 103. Buztarri gogor orren azpitík urtenkeran askatasun giro barriaren inguruan murgilduta ebillen. Gerrika 51.
(Tras tema nominal nudo).
Haren saietsetik eta beso azpitik atherarik. SP Phil 396. Odola atherako diozue mihi azpitik edo sudurretarik. Mong 587. Lagunduten deutsee agoia su azpiti ateraten. Mg PAb 126. Puskak oro beso-azpitik alderdi guzietara eskapatzen zaizkola. Barb Sup 20. Ingumaren beso ihartuak ditezke, mihise azpitik atheratzen direla. Ib. 116. Beharriak xut hatzetan pindar, / Buztan azpitik haizeak hazkar. Ox 114. Bere alki azpitik zaku bat atera ondoren. Ugalde Iltz 32. Bero kixkalgarriarekin ez dira oial-azpitik ateratzen egunez. Anab Aprika 37. Paper bat mahai azpitik athera ostean. Osk Kurl 198. Oi azpitik bi edo iru ol atera. AZavala ( in Goñi 9 ). Argi berriaren antza / zetorrek lur-azpitikan. NEtx LBB 264. Mando-azpitik irtetzen lagundu zion. Berron Kijote 212. Goiko muño baten gañean dagoan txillar azpitik, erbia ankak altxata. TxGarm BordaB 121.
(Fig.).
Autormen zindoz / Oben azpitik / Urten dagizun betiko. Enb 103.
c) (V, G ap. A; Añ). En secreto (usado a menudo en sdo. peyorativo). "Clandestinamente (V)", "dolosamente", "tácitamente", "(por debajo de) cuerda" Añ. "Hacer traición, (c.) azpitik saldu, salkindu" Ib. "Indagar, averiguar, inquirir, azpitik jakin" Ib. v. AZPIZ.
Bainan azpitik bazabiltza zerbait zuretzat bilha. SP Imit III 11, 1 (Ch estaliki, Mst estalirik ). Bekatu da, engañioz ta azpitik bezala ostutzea? Ub 181. Jakingo bazenu besteren batzuen asmua matxino jagiteko, azpitik emun biarko dozu kontu. msOñ 41. Ez beragaiti murmuratu ta dongero esan; ez azpitik saldu; ez besteakaz malsindu. MisE 183. Hauzoek hauzoeri kontu ez ematen; / Azpitik nausieri alkhiak ebasten. Hb Esk 43. Lege bat, on edo tzar, egin ondoan, lege haren aldekoeri azpitik esku emanez, bizkitartean berek lege hura hausten dutenak, nor nahi izan diten, bi begitartekoak direa? HU Zez 42. Lo egiteko matalaza bera ebats azpitik. Ib. 151. Neskatxa satorra! Azpitik lana eginda euki arrek, azpitik eta lenagotik. Ag G 320. Gero zaplandari lotsagabeak neri zerbait ekarri nai didala ta Leonek, nik zer naien dedan, azpitik jakiteko. A Ardi 27. Heien [eskualdunen] azpitik, harrotzea, heien zikintzea... hori dela hori loria, Mikaela! Barb Sup 59. Zertako ari zan azpitik dirua ematen ni ilarazteko? Or SCruz 95. Azpitik esan eustan, lagundu negiola bizibide ontan. " Me engañó" . Or Tormes 109. Dirua azpitik erabillita, yadetsi eben euren uria karlisten eskuetan ez yaustia. Kk Ab II 46. Argi ta garbi ezpada ere, azpitik eta zear-bidez sineste orri itsatsi zitzaion. Zait Plat 101. Mingañez legun bañan / azpitikan lana. Auspoa 39, 86.
Oraingo arrazoiak ordukoaren berdiñak edo tankerakoak baldin badira gertu naukazu osabaren bidea jarraitzeko, baiñan azpitik beste zerbait baldin badago kontuak aurretik atera bear dia. Etxde JJ 129.
d) En tono bajo, grave.
Bat edo bat ari zan, oi danez, azpitik / ark kanta-âla aurrea artuz lên buruz jakinik. " Por lo bajo" . Or Eus 373.
En voz baja.
An ari naiz, buruz / Koral bat auznartzen / nik itzak emanik / azpitik kantatzen. Or Poem 517. Salmu-emailleari ain azpitik kantarazten omen zion, kanta ez baiña mintzoa esan omen ziteken. "Tam modico flexu vocis" . Or Aitork 285.
Soiñua pizkor eta ezti... azpitik lagunduaz. (Acot. escén.). NEtx LBB 210.
e)
Iru erreal-azpitik, iru pitxar egin litezke. " Con menos de tres reales se pueden hacer tres azumbres" . Berron Kijote 117.
AZPITIKAKO. v. AZPITIKO.
AZPITIK ATXIKI.
Dominar.
Garait zezaketela bere flakeza eta zebe, eta azpitik atxik bere pendura gaxtoak. Dh 161. Zuzen daukagu hunek [Gobernamenduak] atxik dezan hura [Eliza], ez azpitik, nahi baduzu, bainan begira bederen. JE Bur 51.
AZPITIK AZPIRA.
Barrenean elorri, / arri, bedar, ira... / eta uren ots sakon bat / azpitik azpira. 'Un profundo rumor del río que se hunde cada vez más' . Gand Elorri 169.
AZPITIK EDUKI (Dv, H). Dominar, someter, oprimir. "Debruak azpitik gauzka (Dh), le diable nous tient sous son empire" Dv. "Haurrak gaztean azpitik idukitzen ez dituenak, bere zahartzean izaten du urriki" Ib. v. AZPIAN EDUKI.
Ezen halaz eman izan zait, ithoa bezala azpitik nendukaten gogo-arranguretarik [...] ilkhitzeko okhasione eta moien. Dedic * 5r. Semeak ditutzunean, eskola itzatzu haurretik; uzkur itzatzu, eduki ttipi direino azpitik. Ax 88 (V 49; tbn., con alguna var., en ES 181). Naturaleza galduak azpitik gauzka. Dh 125. Hura, jokoko errabiak dauka azpitik. JE Bur 108. Ordutik apezaren amarruak azpitik baitauzka ofizio guzietarat dauden gazteak. Ib. 54. Orroaz jauzi baledi egun edo bihar jende xehea, baluzke hemen azpitik odoletan idukitzeko gupida ez litzaizkiokenak! JE Ber 59. Azpitik daukate eta apal. Ib. 71.
AZPITIK GAINERA. De abajo arriba.
Gurutze gañean etziñazirik josi zuten gure Jauna iltze aundi batzukin gurutzean; bi eskuak eta bi oñak erdiz erdi, eskuak azpitik gañera ta oñak gañetik azpira josiz. Inza Azalp 70.
AZPITIK GOITI (B; azpiti goiti B, L-ain). Ref.: A; Gte Erd 9; Izeta BHizt2. De abajo arriba. "Azpiti-goiti (L-ain, B), cuesta arriba" A. "De abajo hacia arriba. Azpitik goiti gan ginen" Izeta BHizt2. v. AZPITIK GORA.
Badakizu abereen ilea gain-beheiti etzana dagoela. Bainan izarreko ilea azpitik goiti doha. Dv Lab 246. Ipar haizeak azpitik goiti daldaratuz, ukurturik badoana, eskuak ondoraino sakelen barnean. JE Bur 76. Azpitik goiti, ximixtaren pare, makila haren firurikan erabiltzen; gainetik beheiti, [...]. Barb Sup 180. Eta badire zenbeit azpitik goiti heldu direnak: biga badire helduak kasik, beren lehen meza aurten emanen dutenaz geroz. Zerb Azk 85.
AZPITIK GORA.
a) De abajo arriba. "De bas en haut" SP. v. AZPITIK GOITI.
Eta Esaias Profetak [eskalerak] gaiñetik behera iaustean bezala kontatzen ditu, baiña guk har ditzagun orai azpitik gora, hasten garela beldurtasunetik. Mat 152s. Azpitik gora pill pill pill ura botatzen dabela. Izt C 107. Azala idortuz dihoakonaren arabera ura ere azpitik gora iganez dihoako. Dv Dial 45 (It betik gora, Ur beetik gora, Ip petik gora ). Azpitik gora nundik-nai sartzen dira. Sor Bar 45. Madarizione suerte guziak azpitik gora naski nere aldera egortzen dituelarik. Elzb PAd 39s. Izurdeak azpitik gora ta kaiuak goitik bera, dsist eta dsaust, sartuten dira arrañ pilloaren erdian. Ag Kr 38. Belar-mordoak iraulkatzean / azpitik gora dirdira. " Un brillo que sale de abajo arriba" . Or Eus 317.
b) Al revés, cabeza abajo. v. AZPIKOZ GORA.
Konsidera zazu orduan munduak fina izanen duela [...]: itzuliko da azpitik gora zure begien aitzinean. SP Phil 48. Itzul bedi den guzia azpitik gora. Ib. 471 (He 477 azpikoaz gora ). Haren kargak egortzen du bera azpitik goiera. Gy 56.
AZPITIK JOKATU. "Pelota partiduetan dirua faboritaren kontra jokatu. Azpittik jokatu giñuan, berreun millai, eta irabazi" Elexp Berg.
AZPITIKO.
a) Secreto, disimulado, que se hace a escondidas.
Bada eta ezpada ebaki behar du elkharrekiko ibilte berezi edo partikular guzia, gordakako solhas, begiko arraidura, azpitiko irri guzia. SP Phil 307 (He 308 hirri ixill). Azpitiko a dirua barik, txirikillan sartu izango ziran Bilbora karlistak. Kk Ab II 46.
"Azpeitikume [sic], hijo ilegítimo" Bera app.
b) AZPITIKAKO (Dv). a) "Qui provient de dessous" Dv.
AZPITIK UTZI. Superar.
Gaur arte sortutako / usai on klasiak / azpitik uzten ditu / arren asnasiak. Bil 61.
AZPIZ.
a) En secreto; fraudulentamente, con engaño. "Intriguer, azpiz jokatu" T-L. v. AZPITIK.
Gomak [= gogo emak] azantzekin goresten hitener: hek berek baihite, azpiz jorratuz, gehienik aphaltzen. JE Bur 125. Sehi direno, azpiz beren nausien jaten. Ib. 164. Ondotik jinen gidariak orduan, azpiz doakon trufañoari ohartzen ez balitz bezala, eta berdin irriz. JE Ber 102. Edo azpiz eta gordeka ditu hartzen, ageriki har ez dezazken libertateak. Larz Senper 48. Neskaren ama azpiz / ari zen lanian, / erreusitu ere / baitu azkenian. Mattin 84.
b) Por debajo, de forma subterránea.
Asko diru behar zen [lan] haren egiteko, Ithurria menditik azpiz ekhartzeko. Hb Esk 102.
AZPIZ AZPI (H). Por debajo. "Azpiz-azpi, opposé à gainez-gain. Azpiz-azpi doha, il va terre à terre" H.
Iguzkia udakoa, eta haizea negukoa. Neguko haize latza udako iguzki ephelaren azpiz-azpi lerratzen. SoEg Herr 12-5-1960 (ap. DRA ).
AZPIZ EGIN. Engañar. Cf. AZPI EGIN.
Esauk esan zun: "bidez du, noski, Yakob izena. Bitan azpiz egin dit-eta. Ol Gen 27, 36.
AZPIZ GAIN. "(L), al revés, de abajo arriba" A. v. AZPIKOZ GORA.
Haize bihurri bat eraikitzen du, bazter guziak azpizgain itzulirik ezartzen dituena. Prop 1880a, 169 (Duvoisin cita erróneamente azpigain ). Horra gure orgak azpizgain lurrean. Prop 1884, 39.
(Fig.).
Ezen bere untzi ttipian zoalarik ari zen nigar eta nigar, hainbertze nun, ene mariñel bihotz gogorra azpiz-gain itzulia baitut. Prop 1891, 121.
AZPIZ GOITI. Del revés.
Alta kukusoak harrotuxeak nituen, lastaira azpiz goiti emanik goizean. Barb Sup 18.
(Fig.).
Bainan, Paxkal figura harek burua azpiz goiti ezartzen zakon, bere maltzurkeriekin. Barb Sup 9.
AZPIZ GORA. Cabeza abajo, al revés; patas arriba. v. AZPIKOZ GORA.
Burrunba kapitaiñak azpizgora eman onduan Ganizen etxe guzia. Atheka 153. Untzia egotu zen aphur bat horrela; bainan gero, bela busti zitzaionean amildu zen osoki eta jarri azpiz-gora. Prop 1905, 234. Erhoturik zoko guziak azpiz gora emanak zituen. Hortzik nihon ez bethi ageri! Barb Sup 102. Eguzkitako arri zuri-aundiak azpiz-gora jartzean ikusten ditugun lur busti ta txitxareak. Anab Usauri 104.
AZPI-ZOKO. Rincón oculto. Cf. azpixoko.
Azpi-zokorik ixillena arakatzen du, eta gizonki arakatu ere, gure mistiku garaiak. Onaind ( in Gazt MusIx 149 ).
AZPI-ZORRI. "Azpizorri (BN-baig), glándulas de la ingle" A.
GAIN-AZPI. v. gain-azpi.
ZAIA-AZPIKO. v. zaiazpiko.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper