Tr. Propio de la tradición meridional, se documenta desde mediados del s. XVIII. Al Norte sólo lo hallamos en Eguiateguy y en algún autor moderno como Mirande o Larre. La forma atzaldu, creada por Arana Goiri en 1896 por razones etimológicas (v. NeolAG ), tuvo cierto eco entre escritores sabinianos y en la prensa nacionalista de la época: la hemos hallado en Zinkunegi, Lhande (Yol 7), Otxolua, Lauaxeta, Arriandiaga y Mirande. En DFrec hay 634 ejs. de azaldu, todos menos uno meridionales.
sense-1
1.
(V-gip, G; Lar, Añ, VocCB, Dv, H),
atzaldu.
Ref.:
A(azalda, azaldu);
ElexpBerg. Expresar, declarar, exponer."Declarar","exponer"Lar,
Añ.
"Découvrir, exposer"Dv.
"Déclarer"H.
"Publicar"A.
"Situaziño beltza azaldu joskuan diretoriak"ElexpBerg.
Tr. Usado por autores meridionales desde principios del s. XVIII; en el s. XX es de uso gral. en éstos.
Eta edozein gizon eztala izengillea, ezpada arako gauzen jatorria azaltzeko, ta agertzeko bereiskiro gai dan izenari dagokana. LarDT L.
Hirugarren partea, zeñean azaltzen dan egin bear dana. CatBurg 27.
Kristiñau Doktrinearen bigarren partea, zeñetan azalduten edo deklaretan dan zer eskatu bear dan. CbCatV 30 (cf. azaltzen ib. 38, azaletan ib. 19).
Doktrinaren lenbiziko zatia, zeñetan Kredoa edo Fedeko Artikuloak azaltzen ta adirazten baitire. AñCatAN 15.
Naiz sinistu, naiz ez, esan bear det, gaztetxoa nintzala irakurri ta azaldu oi nituela Fedroren latiñezko Ipuiak. VMg IX.
Azaltzen da [itzaldi ontan] emazteak senarrari zor dion onginaia, eta au gordetzeko egin bear duana. AA II 89.
Azaldu dira al dan eran, eta argiro aditzera eman dira aginte bakoitzean Jaunak debekatzen, eta agintzen dizkigun gauzak. AA II 229s.
Onelako saldu erosirik egiten danian, azaldu biar dira salzen dan gauziak daukazan utsune, edo faltak. Astar II 166.
Eta beragandik asitzen da, Oria deitzen zaion ibai andi Gipuzkoakoa, laster azalduko dedan bezala. IztC 85.
Ejiptora bialdu zituen amar zauri izugarri, emen bat-banaka laburkiro azalduko diranak. Lard 68.
Ez diguzu zuk azaldu nai erakusten zabiltzana?'Declarar'.AranSIgn 60.
Luze biziro izango lizake emen zearo azaldu ta adieraztea lenengotik batzuk ipiñi ziozkaten kontra ta atzerapenak. Ib. 73.
Alan bada nai neuke azaldu zearo / Neskatilla bategaz beiñ zer zan irago. ABAmaE 416.
Nere semia, egizu orazio Jesukristok azaldu deigun bere gogua. BvAsL 73.
Sazerdote gajoak au ikusita, gertatzen zitzaiena argiroago azaldu zien. ArrMay 101.
( s. XX.)Karlosek etzittuan azaldu artu ebazan zigorradak. EchtaJos 113.
Jatunak gerana bai, gauza garbi ziurra da, norbere gorarik eztakar ta neronek azaldu dezaket. AgG 347.
Azalduko det arren kondaira. Ib. 250.
Nok azaldu an ixan zan usubillua?KkAb I 120.
Zumardiko indianoen garondo gorri ta zilbor beteak egoki azaltzen digute Ameriketan bat baino geiago erruz aberastu izan dirala. AArdi 40.
Orra ba, olerkariarentzat bide ebakitzalle gaitzak, asmaketa berriak bururatu ta aien era berean azaltzeko. Inza(inJaukolBiozk VII).
Ostera azaltzen dodala argi, orren gaiztakeria. "Declaro su maldad".OrTormes 109.
Santa Cruzek bere uste-bidea azaldu zuenean. OrSCruz 137.
Arlo luziegira egin naz ni eldu, / Orren bixi-modua egiten azaldu.Enb 163.
Egia Sabinok azaldu zuan... Euzkadi!LabEEguna 109.
Argi ta garbi atzaldu gura eutsela bakaldunari euren gurarija. Otx 45 (cf. azaldu ib. 179).
Orri apur oetan edesti orren lenengo aroak azaldu nai nituzke. JMBELG 9.
Alper-samarreko lana dirudit "Kirikiño"-sariarekiko gorabera azaltzea. LdiIL 104.
Iñoren aburuak atzaldu dagikiezan akatzak eta bost neronek dakidazalako. LauxAB 13.
Garatzaren irabazietan domuari ta lanari dagokiezan tokamenak zeintzuk diran, oraindik eztau iñok argiro azaldu. EguzkGizAuz 149s.
Josu-Kisto, Dabi-ri abinddutako seme nagusija dala bigarrenez atzaltzen dau Matai deunak. ArriandMt 1, 23n.
Zerbait iri azaldu bearra zeukat. TAgUzt 104.
Bakoitzaren gora-berak alkarri azaldu arte. EtxdeAlosT 69.
Irudi du baduela kausa uste izateko goian azaldu dugun teknika horren lekua beste eraite metodu batek hartu duela. MdePr 77.
Guztien aurrean oi danez azi-orraziak erakutsi ta azaldu. ErkiagArran 88.
Zeñek azaldu, bear dan legez, / bere aberastasuna?BEnbNereA 63.
Zenonen berri Platonek ere azaltzen digu bere "Parmenide" elkar-izketa iakingarrian. ZaitPlat 40.
Ez ta egunkariek ere, eztabe iñoiz azaldu bere azkena. OskKurl 148.
Orain artio gizonaz azaldu dugun guztia edo ia guztia onartzen duena. VillJaink 148.
Azaldu apaiz aitorleari zure kezka guziak. MAtxGazt 94.
Deseo geiegia / dirazu azaldu. UztSas 236.
Debeku hori azaldu arren gainetik. XaOdol 269 (en unos versos con rasgos guipuzcoanos).
Maiz azaltzen ditu amets eder eta beroak herriaren geroaz. Larre(ib.
16).
Nor garan azaldu. FEtxeb tí. Ainbeste otz-bero eta buruauste pasatu nuan bi urte oietan, or azaldu dedan bezela. Albeniz 136.
Euskal esaldiari buruz aspaldi azaldu zituen iritzietan, aurki daitezke agian labur-behar honen erroak. MIH 356.
Azaldu nahi dudana grafikoki adierazteko. Ib. 222.
Lagunartean azaldu nuen asmoa. Ib. 148.
v. tbn. (para obras anteriores al s. XX) CatBus 18. Zab Gabon 82. Azc PB 167.
azpiadiera-1.1
(Lar, Añ, H, A),
atzaldu (Bera app., BeraLzM). Explicar, aclarar."Comentar","explicar","glosar","interpretar"Lar,
Añ.
"Expliquer, étendre, faire entendre"H.
Nik azalduko det nola; eta korapillo au zeiñ-ere dirudien estu, nik epaki gabe askatu det.LarSAgust 10.
Ejerzizio eder onen ondoren, Dotrinaren puntu berariazko bat berak azaltzen edo esplikatzen zuen. CbEBO 60.
Bere bi lagünen ametsetan bata zatekiala herio ahalkegarriaren seiñale, berzia aldiz bere autakina ohorezkoa, zütianian azaldü [Josefek]. Egiat 271.
Nekez azald' daitekiana. Ib. 249.
Gaur bada lenengo partea azaltzen edo esplikatzen asi bear degu. Gco I 25.
Dotrinan esaten degu: "Bostgarrena iñor ez iltzea"; eta azaldu nituan itz oek.AA II 109.
Auxe da oraingino azaldu edo explikadu dogun juramentuba. Astar II 60.
Bada aiñ modutan adi erazoko da, edo azalduko da esan gura dan loikerija, ze edozeinek aituko dau zer esan nai daben. Ib. 144.
Eta erantzunaz Pedrok, esan zion: azaldu zaguzu irudipen ori. UrMt 15, 15 (Ol, Ker azaldu, Arriand atzaldu; Lç deklara, TB, Echn y Hual esplika, HeH azalka, Ip thipil, Dv xeha, Leon xuri, IBk argi).
Kodizia ze txarra dan eban azaldu. ABAmaE 218.
Eldu zan Alvianoko errira eta asi zan an ere Jaungoikuaren itza azaltzen. BvAsL 103.
Azaldu egidazu ori irudi bategaz. ItzAzald 212.
Jesusen besoetan izatea zer dan, eztet uste Krisostomo andiak ere egokiago ta gartsuago azaldu zezakeala. AArdi 119.
Gai zail ta ulerkaitza atzaltzen badute. ZinkCrit 3.
Niretzako illun be illun eguan arazo ori zuk orren errez eta argiro atzaldu daustazulako.Otx 153.
Itz bikoitz orrek zatirik azaldu-bearrena erti du. LdiIL 124.
Amets egin dut; eta, azaldu didakenik ez da. Entzunda nago, ordea, zuk amets bat entzun orduko azaltzen duzula. OlGen 41, 15 (Ur, Dv y Bibl argitu, Urt esplikatu).
Zer diozu? Arrotz, zerorrek azaldu idazu. ZaitSof 83.
Ikusi dugu nola ikertzale zenbait ahalegindu diren araugaindiko fenomenuak ukigai arau ezagunen bidez azaltzera. MdePr 343.
Egia esan, dena etzegoen atzaldua. Ib. 313.
Zortzi ahapaldi ditu poema onek, eta etzitun azaldu bi baizik. OnaindMusIx 149.
Gai bat artu ezkero, sentzun aundiagaz eta jakintsu azaltzen ebazan gauzak. AlzolaAtalak 110.
Hasieran kostako zaizu pixka bat behar bada, eta orduan ere argitaratzaileak lagunduko dizu eginahalean, zenbait hitz eta esaera azalduz. MIH 164.
v. tbn. Aran SIgn 62. GMant Goi 24. Ir YKBiz 227. Osk Kurl 191.
azpiadiera-1.2
Hacer ver, mostrar (objetos); poner de manifiesto, mostrar (actitudes, etc.)."Bere sentimentua azaldu zun (G-azp-goi, AN-gip)"GteErd 5.
Etzuen ordea ezertan obeto bere umiltasun piñ-piña azaldu. AranSIgn 113.
Entzun orduko Kalpek damua eban azaldu. ABAmaE 445.
Ainbeste birtute azaltzen zuten Jaungoikuaren serbitzariak. BvAsL 189.
Bistara azalduten / besteren erida. AzpPr 111.
Ala diyo, arro arro, librua azalduaz. Iraola 91.
Osaba Alberto gizarajuak guri zigun maitetasun bizi ta sendoa, argi azaldu du bere azken-naian. AlzTxib 101.
Modu askotan ditu arduak / azaltzen sentimentuak. JanEd II 106.
Nerekin adiskidetzeko noiz edo noiz azaldu dun gogoa, azal-uskeria ta itxurakeria da. OrSCruz 99.
"Euskeltzaleak"-i zigun maitasuna "Lizardi"-ri, bere idazlan guziak argitaraturik, nolabait ordaindu nai izan diogu gerea azalduaz. Aitzol(inLdiUO 9).
Ingurraztiaz jabetzerakoan, azaldu bezate lurrez edo itxasoz ibilli al izateko baimena. "Presentar certificado".EAEg 3-3-1937, 1195.
Zearo suntsi itzazu, aiekin ituntzeke, ta errukirik aiei azaltzeke. OlDeut 7, 2.
Beltranek Alostorren ezin azaldu zezakean beartsuenganako eskuzabaltasuna. EtxdeAlosT 58.
Beti bezela beorren biotz ona ongi azaltzen du papel ortan. NEtxNola 18.
Zure artzantzak ondoren onak / nabarmen azaldu ditu. Basarri 42.
Bizitzaren poza azaltzen duenari. VillJaink 121.
Nere esker ona azaldu bearrean natzaio. GaztMusIx 52.
Zer gizatasun azaldu bear / degu Jesusen aurrean?MMant 71.
Azaldu dituzte kartak. Prantziskok bi zaldun da bi seiko. Eta Markosek, errege batekoak. BBarand 13.
Atzera juateko naigaberik ez eban azaldu etxean. Gerrika 145.
Zenbait euskal autorek azaldu dute maitasuna, egia, eta ez guztiek orobat. MIH 298.
Giderekiko har-emanetan azaldu zuen [Claudel-ek] ez zeukala fedegabeengana beraztasun gehiegirik. MEIG VIII 71.
azpiadiera-1.2.1
(Con bere, etc. burua)."Iraun suge aundi batek bere burua azaldu zuen (Zeru)"H.
v. infra (2). Orduantxe azalduko du bere burua plazaren erdian. Mok 12.
Santa Cruzek azkenean bere burua azaldu omen zun. OrSCruz 20.
Beren buruak azaldutzera / juanak ziran propiyo. TxB I 181.
Noiz arkumea baño otzanago jarri, noiz burua arro azaldu.EtxdeAlosT 62.
Itzetan arroegi azaldu zuen bere burua. ZaitPlat 31.
Jainkoa, gauza bakoitzaren ondoan eta azpian datza, ez ordea gauza orren barne-indarrak galerazteko edo oien ordez bere burua azaltzeko. VillJaink 77.
Iñoiz ez bezela bulartsu azaldu zun bere burua. GaztMusIx 60.
Zertan lotsatu ainbesteraño / azaltzen zere burua?UztSas 17.
[Esku-izkribu] biek kopia-gisa azaltzen dute burua. MEIG I 234.
azpiadiera-1.3
Hacer aflorar. Aurrena lur asko kendu bear arria azaltzeko.Insausti 32.
azpiadiera-1.4
Publicar (obras). [J. B. Errok] azaldu ditu bi liburu.IztC 454.
Azkeneko aldiz, [bertso hauek] A. Irigoyen-ek azaldu ditu: "Bilbo eta euskera", Euskera 22, 1977, 385-425. MEIG VI 73.
Luis Murugarren-ek azaldu dituen bertsoak. Ib. 193.
azpiadiera-1.5
(H(que cita a Izt)). Declarar (la guerra). Errege [...] batek azaldu zion guda gogor bat Nafarroako Erregeri. IztC 283.
sense-2
2.
(V-gip, G, AN-gip; VocCB, Dv, H).
Ref.:
A;
IzIzG;
GteErd 64;
ElexpBerg. Aparecer; comparecer, presentarse."Paraître, apparaître"Dv.
"Apparaître, se manifester"H.
"Kukua azaldu da Unben"EtxbaEib.
"Noizian beiñ lagun artera azaltzia"Ib."Azaldu da zeiñ dan lapurra"Ib."Aparecer, presentarse (G-azp)"IzIzG.
"Sorgiña azaldu jakon bidian"ElexpBerg.
"Azaldu zan gure alkondaria?"Ib.(s.v. agertu).
Tr. Empleado por autores guipuzcoanos desde principios del s. XIX, en el XX es de uso gral. en este dialecto. Apenas aparece entre los vizcaínos.
Noiz azaldu edo agertu oi da aurretan ezaguera eta gusto au?AA I 485.
Eltzera zijoala, / bertan da azaltzen / eiztari bat, eta du / bi balaz pasatzen. ItFab 33.
Franzesak Ondarribi-alderontz azaldu ziradenean. IztC 478.
Aurtasunetik azaldu ziran Jenobebagan adimenturik argiena, biotzik prestuena eta jeniorik gozo eta paketsuena. ArrGB 5s.
Zeñ bereai beti premiarik andienetan laguntzera azaldu oi dan. AranSIgn 36.
Tolosan azaldu zan oraindi urte asko ez dala, San Inazioren bizitza. Ib. II.
Urtiak gallendu ta / ajiak azaldu. Xe 300.
Nola azaldu bear det nik zure aurrean, baldin oraiñdaño oroitu ezpanaiz Zutzaz?SorBar 37.
Jakintsuen artian nabar bada ere, azaldu oi da inbidia, jakintasuna umiltasunian zimentatzen ez danian. BvAsL 201.
Gizon bat azaldu zan bideak ziar eta asi zan pagaria gora etxabola aldera. Apaol 64.
Ezkerreko arkuban azalduko da gizon bat eskopetak saltzen. AlzSTFer 112.
( s. XX.)Konsideraturik Lurdesen nai eta nai ez beste munduko norbait azaldu dela. Goñi 104.
Aranzazutik bera erritar zaldun bat azaldu ezpalitz. AgG 111.
Oraiñ ere azaltzen da gure artean otsokotarren bat edo beste. Ib. 65.
Onen gizona izanik mando aundi bat, azaldu da atian kolera biziyan. Iraola 97.
Azaldu zan Lesakara emakume ondo jantzi bat. UrruzZer 53.
Orrenbeste apusturikan / bat ere ez dezu galdu, / orrelakorik inguru ontan / oraindik ez da azaldu. EusJok 163.
Bereala neskamea azaldu zitzaion. MujPAm 36.
Bere gogo ori zerbait piztu ere bai noski, gure Irugarrengo Prantziskotarra azaldu ta laxter. Inza(inJaukolBiozk XV).
Diru-truka alaba / nai zenduke saldu, / lenago erostunik / ez al zaio azaldu?TxB II 27.
Gixon kementsu ta andra zintzuak / an dira azaldu. Enb 136.
Erretore jaunari ez omen zaio ondo iruditzen neska-mutillak nastuan azaltzea-ta. LabEEguna 88.
Azkenean azaldu ziran gezurrezko yakille (testigu) bi. IrYKBIz 476.
Oraindik nekazaritza eta artzantza ez ziran beraz azaldu. JMBELG 41.
Ordun azaldu ziran gure arteko zaarpil guziak. LdiIL 48.
Aria bildur âl da onera azaltzeko?OrEus 28.
Esian, urratutako zuloa ageri zen; / zantzu berririk, orde, lurrean ez azaltzen. Ib. 47.
4gn. Barrutiko Guda Epailletzara azaldu bitez."Comparecer".EAEg 15-6-1937, 1813.
Eta orduntxe lenengo azaldu zan bere gelatik [...] emakume gazte, mardul, sendo, erdibeltz bat. JAIrazBizia 28.
Etxera azaldu eztala? Nora joango ukan bada?EtxdeJJ 249.
Gure Joxeba gizajoa ez baitzan berriz iñora azalduko. TxillLet 145.
Ortzia garbitu ta eguzki ederra azaldu zan. AnabPoli 115.
Leihotik, egunaren aurreneko eguzki printzak azaltzen ziren. ArtiIpuin 83.
Ezpaita sekula naturalistarik azaldu, bizigabekoen eremutik bizidunetara lerro jarraitu eta etengabeko ori aurkitu duenik. VillJaink 64.
Uste dut andik edo emendik, nonbaitetik azalduko dala. IzetaDirG 89.
Zain eta zain, azaldu da noizbaitean arako gizona. ErkiagBatB 181.
Ernemiñak azaltzen dira eguzki berritan. IbiñVirgil 89.
Aurtengo leiaketa ontara ezingo naiz azaldu. NEtxLBB 117.
Emen baldin baago, azaldu adi!BBarand 23.
Emen maletak jasotera juan giñan, da nirerik ez zan azaldu. Gerrika 225.
Milango "Corriere della Sera"-n azaldu da, oraindik orain, Salvador de Madariagaren artikulu bat. MIH 270.
Hor ["Euskera"-n] azaldu dira, gogoangarrienetatik bat edo beste aipatzeko, Azkueren "Morfología Vasca" [...] eta "El acento vasco". Ib. 202.
Hobe litzake, noski, ni azkenaldean azaltzea. Ib. 290.
v. tbn. (para textos vizcaínos) Echta Jos 98. GMant Goi 65. SM Zirik 18. Vill in Bilbao IpuiB 7. Gand Elorri 160.
azpiadiera-2.1
Mostrarse, aparecer (como, etc.)."Ondo azaltzen da, se presenta bien"AApend.
Paper barritsu batzuk gaur dabe zabaldu / Manuk bear dabela kiebran azaldu.ABAmaE 231.
Matxiñ kolorgatu zan, eta ikaratu, / Aiñ esker txarraz Txanton zanean azaldu.Ib. 306.
Etzan Santua ain biguña azaldu anai Estebanekin. BvAsL 206.
Zein maitagarria azaltzen zitzaion Joanesen biotzari Jesus Jaungoikoaren irudia!AgG 205.
Sendi aretako adiskide min bat bezela azaltzen zan berriz Vargas. TAgUzt 173.
Adeibera azaldu zaite, asmo oien aldezle. ZaitSof 48.
Zaindari azaltzen zaigu orain Andre-Mari. SMitxAranz 201.
Bioztasun aundi ori izkutatzeko ez ote da zakar azaltzen?EgutAr 8-8-1957 (ap. DRA).
Triste xamar azaltzen zan. SMZirik 69.
Gizartea, Jainkoaren gogo bat bezala azaltzen zait. VillJaink 95.
Sen aundiko azaltzen zaigu Fray Luis, jarraibideari aldegiñik. GaztMusIx 67.
Beti bezela azaldu ziñan / ain kementsu ta ain umill. Olea 72.
Erran behar dugu irri gutiko gizona azaltzen zaigula hemen gure idazlea. Larre(inXaOdol 17).
Iñor baino berritsuago azaldu zaigu. MIH 318.
azpiadiera-2.2
Resultar. Predikadore txarrak / azaldu eztia. Ud 127.
Frantses koxkor au azaldu zaigu / bastante gizon litxarra. TxB 142.
Ismael azi ta basoan bizi zan, morroskotuta gero gezilari azalduz. OlGen 21, 20 (Dv, Ker egin, BiblE bihurtu).
Poib egiti azalduko dan beldurrez. ZaitSof 85.
Barruan danentzako lain leku ez euala-ta kanpuan ein biarrian azaldu ziran. SMZirik 110.
Mutil bizkorra azaldu zaigu / Zeanuriko txatua. Basarri 79.
Gure marmar guztien gaiñetik Jainko Betikoaren obra alabagarri azalduko dela seguru nago. VillJaink 175.
sense-3
3.
(BN-baig ap. A
; Lar, Añ). Cubrir(se) de corteza, piel, capa, etc.; forrar(se)."Bañar, cubrir una cosa"Lar.
"Alcorzar, bañar, cubrir de alcorza, azukrezko orez txuritu, estali, azaldu"Ib."Enfundar"Añ.
"Faire écorce, croûte, etc."Lh.
"Cubrirse de corteza"A.
v. azaleztu. Behi Beltzaranaren liburua (behi-beltzaran larruz azaldurik dagoelakotz delako liburua). MdePr 232.
azpiadiera-3.1
Encallecer(se). Zuk baxen esku bigun samurrak baleukeez, ta ez laija, atxur ta askora kirtenakaz azaldubak. MgPAb 48s.
azpiadiera-3.2
axaldu. "Rendre ou devenir écorce"Hb.
sense-4
4.Descortezar."Raer"Añ.
Ta, ala azaldutako muskillak, saldoak edatera biltzen ziran ur-odi ta askaetan, saldoen aurrez-aurre ipintzen zitun. OlGen 30, 38 (Ur desazaldu, Dv azala khendu, Ker azala kendu).
sense-5
5."Reponerse un enfermo (V-m)"A.
azpisarrera-1
AZALDU EZINEZKO. Inexplicable.
Azaldu eziñezko amorruak arrapatu ni, ta lepotik eldu nion bi eskuez, biurtzeko eran. TxillLet 104.
Alaz ere, tente dirau olerki-kondar azaldu-eziñezko arek.Ib. 94.
azpisarrera-2
EZIN AZALDUZKO. Inexplicable.
Zuzen ezin azalduzko zerbaitek gelako eguratsean gizonik hor izan zela iduri erazten zion. MdePr 96.