Harremana

    Hiztegia letraka
    Ikus halaber
    ilargi.
    Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos salvo en suletino, desde la primera mitad del s. XVI. Il (h) argi es la forma más extendida. En textos vizcaínos además de ilargi se documenta irargi en autores de los ss. XVI, XVII y XVIII y en Moguel (PAb 121); tbn. aparece esta última var. en el alavés Lazarraga y en una versión de Ergoyena de Orrreaga, y citada en los vocabularios de Marineo Sículo y Landucci, en IC y en Poza (34r). Idargi se encuentra en algunos pocos autores vizcaínos a partir de finales del s. XIX, así como en Apaolaza (91) y en una versión burundesa de Orreaga. Además de las variantes anteriores se encuentra itargi en un ej. de Añibarro (junto ilargi) y en Onaindia, illergi en una versión alto-navarra de Orreaga y ellergi en un ej. de Noe (114). En DFrec hay 28 ejs. de ilargi y 4 de illargi.
    Etim. De * (h) ile (nombre antiguo de la luna y del mes) + argi; cf. ind. ant. candrámas 'luna' (limt. 'luna brillante'). Para lo relacionado con la aspiración, v. FHV 210ss.
    1. (AN-egüés-erro-ilzarb, Sal, Ae; Ht VocGr 381, Lar, Añ; -ll- V-arr-m-gip, G, AN-gip-5vill-erro, B, L, S; SP, Deen I 210 <iliargia>, Lar, VP 37v, Añ; -lh- Volt 91, Arch VocGr , Dv, H; -llh- Urt I 321; h- L, BN, S; Deen II 3 <hilargaria>, Lecl), irargi (V-m-gip, G-nav, AN-araq; Lcc, Mic 7v, Añ (V) , Dv, H (V)), ilergi (B; -ll- AN-ulz-olza; Dv), ellergi, irergi (V-ple-arr-oroz), idargi (V-och-gip, G-nav), idergi (V-arr, G-nav), ilarri (Ae) Ref.: VocPir 67; Bon-Ond 137; A (illargi, idargi, irargi); Lh (hilargi); Zam Voc (irergi); Iz Als (idergi), IzG (illargi), Ulz (illergi), ArOñ (idargi), To; Etxba Eib (irargixa); Echaide Nav 15; EAEL 117; Gte Erd 164; Elexp Berg.
    Luna."Luna, irargia" (vocabulario de Marineo Sículo) TAV 3.2.4."Luna, irargia" Lcc."Lucero, estrella, eguneko irargia" Ib."A la luna [...] irargia" IC II 137."Illargiaren gorapena, le croissant de la lune. Illargiaren beherapena, le déclin de la lune" SP."Fases de la luna, illargiaren bestagiak" Lar."Luna, litm. luz de luna" A."Está muy contento, ilargia laba-ganean dauko; litm.: tiene la luna sobre el horno (V)" A EY III 265."Ilargia laba-ganean euken, tenían mucha suerte (Vc)" Ib. 339."Batean goibelaldia, bestean txurialdia, ilargia bezela bizi da gure Maria (G-to)" Ib. 40."Idargi amandria / zeruan zer berri? / zeruan berri onak / oraiñ eta beti" Canc. pop. in Iz ArOñ."Irargixa genduan gau artan, eta egunaz leztxe genbizen" Etxba Eib. v. argizagi (4), iretargi.
    Egin ditut lurra eta zeruiak / iguzkia, ilhargia eta fruktu guziak. E 65. Eta eztu emanen ilhargiak bere argia. Lç Mt 24, 29 (He, TB, Dv ilhargi, Samper, Echn, IBk, IBe ilargi, Ur, Ol, Ker illargi; Hual goiko, SalabBN, Ip argiza (g) i). Zeruko irargi zuria dirudizu. Lazarraga A17, 1185v. Illhargia bethe arteranoko artea. EZ Eliç XXVI. Iakin nahi baduzu illhargia zein den zahar edo zenbat egun dituen hasi dela [...]. Ib. XXXI. Eztago ilhargia bethi bere bethean. O Pr 593. Eguzkia ilunduko da; ilargia odoldu. Añ EL2 44. Illargia orduan baitzen xuri-xuri. Gy 308. Ilhargiaren gorapen eta beherapenak. Hb Egia 2. Arreba illargia. Bv AsL 399. Bart idergije zanien; / egunerako allegeu nintzen, / zazpi legua bidien. (V-ger). AEF 1921, 69. Ilhargiaren dirdira. Ox 113. Illargiak bere gazta, Plandeskoen arpegi zuria agertzen digu. Alz Ram 34. Bidean diran arte, ba dute / illargiaren adarra. "Les alumbran los cuernos de la luna". Or Eus 213. Illargi amandrea / zeruan zer berri? JMB ELG 82. Illargia ere emakumezkoa da eusko mitolojian. Ib. 82. Illargiaren adar-puntan bizi aiz, oraindaño ezer oartu ezpadek. TAg Uzt 285 (v. infra ILARGI-ADAR). Amandre illargia. SMitx Aranz 139. Illargi-erdi edo gau oso illun-gabe ori luzexego bada ere. Or QA 116. Ilargi gutiko gauetan. Mde Pr 133. Aterik eta illargi ederrarekin. Etxde JJ 38. Illargi zuriaren izpi. Erkiag Arran 68. Izar guzien aizpa zarrena / or da illargi zerura irtena. NEtx LBB 347. Euskal aldizkariek izan ohi dituzte, ilargiaren antzera, beren gorakoak eta beherakoak. MEIG III 50.
    v. tbn. Ber Doc 141r. Ax 567 (V 363). SP Phil 58. Lar SAgust 3. Cb Eg III 281. GavS 17. Ub 14. LE Doc 31r. Mg CC 198. Gco I 399. AA III 312. fB Ic I 11. JJMg BasEsc 86. Astar II 273. It Fab 148. Izt C 209. Ur MarIl 60. Lard 1. Bil 161. Arr GB 36. Urruz Urz 15. Xe 383. Zab Gabon 76. Sor Bar 106. AB AmaE 111. Azc PB 141. Jnn SBi 33. HU Zez 96. Lap 112 (V 53). Elsb Fram 173. Itz Azald 28. Iraola 85. Ag G 75. Altuna 36. Muj PAm 46. Inza Azalp 33. Jaukol Biozk 34. Kk Ab II 113. Enb 85. Etcham 74. Tx B I 202. Yanzi 56. Or Eus 341. Ldi UO 26. Laux AB 26. FIr 149. Ir YKBiz 412. Iratz 66. SMitx Aranz 173. Txill Let 120. Anab Aprika 69. Gand Elorri 15. SM Zirik 108. Basarri 189. Arti Tobera 275. Gazt MusIx 135. Vill Jaink 149. Ibiñ Virgil 102. Ardoy SFran 11. Azurm HitzB 51. Lasa Poem 89. Uzt Noiz 37. Xa Odol 174. BAyerbe 24. Ilhargi: Mat 109. EZ Man I 82. Harb õ 3r. Hm 121. INav 136. O Po 46. Gç 133. ES 88. Arb Igand 147. CatJauf 21. Barb Leg 85. JE Ber 90. Zerb IxtS 25. JEtchep 27. Hilargi: Volt 140. Zby RIEV 1908, 203. Illergi: Orreaga 57 (AN-ulz). Idargi: AB Mariaren Alabak (ap. DRA). Orreaga 37 (G-nav). Canc. pop. in SMitx Aranz 124. Eus 1956, 218. Ayesta 18. Irargi: Poza 34r. Oe 159. Urqz 84. CrIc 51. Orreaga 41 (G-nav). Balad 122. Echta Jos 192.
    (Como primer miembro de comp.).
    Ilargi-jauresleai (adoratzaileai). A Ardi 130. Illargi-mosu. "El beso de la luna". Laux BBa 18. Eguzki eta illargi-mithoak. JMB ELG 102. Aintziko urerat / ilhargi-laurden bat erori zen. Mde Po 15. Gau-minean / aintziko igelek dute, ai!, ei! / ilhargi-min. Ib. 15. Argi-etxea aurrez-aurre geneukakelakoan ta illargi-punta izaki! Anab Poli 45. Eguratsa biguntzen denean, illargi-intzez mailloak pizkortzen direnean. Ibiñ Virgil 101. Badirudi [ura] illargi-menditatik amilka datorrela. Berron Kijote 216. Arrats beltzean laño artetik azaltzen dan illargi-dizdira bezela. Ataño TxanKan 181. Illargi-erreiñua / ari da iristen / ta izar bakar batzuk / asi dira pizten. Zendoia 172.
    (Fig.). Calva (de la cabeza). Cf. Herr, Erran-zahar (ap. DRA):"Ilargia ateratua (edo betean) dago, se dice de un calvo".
    Txirrita, burla egiten / ari zera neri / illargi aundi xamarra / dalako ageri, / orrela soiltzen bada / zure aundi ori [...]. PE (in Tx B 153; cf. comentario del ed.:"Pello buru-solla zan"). Eztela-badela, Garazineko / illargi-zabal, Marieneko. "Calva grande". Or Eus 62.
    (Como sobrenombre).
    Martin-Illargi [...] / berrogei urterako zalako kalbotu. AB AmaE 233 (v. tbn. 238). Marieneko Illargi. "El calvo de Marienea". Or Eus 178.
    "Au fig., le derrière (Zby)" Lh.
    2. "Par extens. [...] instrument aratoire, sorte de charrue à soc en demi-lune, servant à ouvrir de larges sillons" H.
    Lurra iraultzen dute: ilhargi edo bertze tresna batez aska luze bat idek. Eskual 7-3-1913 (ap. DRA).
    EZTI GOZOZKO ILARGI. Luna de miel. v. EZTI-ILARGI.
    Opa dizutet urte askotan / ezti gozozko illargia. And Auspoa 52-53, 7.
    EZTI-ILARGI. Luna de miel. v. EZTI GOZOZKO ILARGI, eztialdi (2).
    Opa dizuet nerearen bar barrendik eztillargi on betea izan dezazuela gaurtandik. EA NereB 132 (ap. ELok 7).
    ILARGI-ADAR.
    Illargi-adarreraiño / bazeuden ere nere zorionak. "El cuerno de la luna". Berron Kijote 27.
    ILARGIAK JO. Lunático."Alunado, illargitua, illargiak joa, galdua" Lar. v. ILARGI-JO.
    ILARGI-ALDARTE. "Influence de la lune sur les lunatiques, coup de lune" Lh (que dice tomarlo del Nuevo Testamento de Haraneder, pero lo que aparece en éste con dicho sdo. es ilhargi-aldi, q.v.).
    ILARGIAN BIZI. "Ilhargian bizi, n'avoir pas d'asile" Hb Prov GH 1929, 89.
    ILARGI-ARGI. v. ilartargi.
    ILARGI-ARRAIN. "Illargi-arraia, pez luna, pez mola" FauMar 40.
    ILARGI-HARRI. "Ilhargiharri, sélénite" Hb.
    ILARGI-ARTILUN. Eclipse de luna.
    Ludia eguzki ta illargi bitartean zuzen-zuzen dagola [...] orra, illargi-artilluna. ArgEgut 1928, 51.
    ILARGI-HASTE. Luna creciente.
    [Siba] bortz ilhargi hasterekin kopeta bakhotxean. Hb Egia 59 (v. tbn. 60).
    ILARGI-BAFADA. Resplandor de luna.
    [Gauerdi alderat] ilargi bafada batean, horra nun ikusten bi gizon kargatuak. Zerb Azk 102 (v. tbn. Banhar 176).
    ILARGI-BEHERA. Cuarto decreciente. v. ilbehera.
    Ilargi beheran botillatu den txakolina. Arti Tobera 284.
    ILARGI-BEHERAPEN ( (H)). v. ilbeherapen.
    ILARGI-BELAR. "Cardo silvestre (Carlina acualis); flor mágica (G-goi)" JMB At 63.
    ILARGI BERRI (AN ap. A; SP, Lar, Añ (+ -barri); ilergi b. B ap. Izeta BHizt). Luna nueva."Nouvelle lune" SP."Novilunio" A. v. ilberri.
    Ilhargi berriaren edo Sabatoén respektuz. Lç Col 2, 16 (He, TB, Dv ilhargi berri, Ur illargiberri; Ol, IBk, IBe ilberri, Ker ilbarri). Noiz izanen den illhargi berria. EZ Eliç XXIX. Ezta pekatu begiratutia ilargi barri ala zarra dan zerbait eriteko. Astar II 41. Sasiolatik dator / ibai aberatsa / illargi berrietan / angula arratsa. NEtx LBB 363. Bazkoz illargi-zar, Austez illargi-berri. (B). Inza NaEsZarr 2001. Ilargi berriz ez pika, otoi, belarrik. EZBB II 16.
    v. tbn. INav 136. Bera EEs 1915, 165.
    ILARGI BETE (V-gip, G, B, L; ilergi b. B; irargi b. V-arr; illargi SP (bethe), Lar, Añ, H). Ref.: A (illargi betea, irargi-bete); Etxba Eib y Elexp Berg (illargi b.); Izeta BHizt (ilergibete). Luna llena."Pleine lune" SP."El plenilunio" A."Datorren martitzenian izango da illargi betia" Etxba Eib. v. ilbete.
    Handik amorz ilhargi bethea. Lç Cal a, 1v. Iesusek argituren dik berze guztien artean / illhargi betheak nola izar xeheen gañean. EZ Man I 135. Zori on zezenari, / Lun-erdiak dituenari / Illargi beteko ohorez. Lar Gram 393. Bai, illargia zera zu, illargi bete argitsua! Ag G 75 (v. tbn. expr. similar en Añ MisE 120). Sei ilhargi bethe bazuten Eskual-Herritik abiatuak zirela! Barb Sup 164. Illargi betea aiñako aragi sailla bistatzen zaio emakumeari. NEtx LBB 104. Illargi betea zegoan. JAzpiroz 107.
    v. tbn. INav 136. Gy 55. Bera EEs 1915, 165. Ldi IL 134. EA OlBe 56. SMitx Aranz 22. EZBB II 16.
    ILARGI-ERI. Lunático. Cf. ilargialdi. v. ILARGI-JO.
    Deabrudunak, illargi-eriak ta elbarriak ekarri zizkioten. Ir YKBiz 86 (v. tbn. 246).
    ILARGI EZTIZKO. Luna de miel. v. EZTI-ILARGI.
    Asmoa gendukan gure ilargi eztizkoa Oñatiko Arantzazun eder pasatzeko. Arti OC I 388 (ap. ELok 8).
    ILARGI-GARI.
    [Mirei eta Bikendi] illunabarrean beren garia ereiten ari ziren, ilargi-gari ederra. ' Blé de lune'. Or Mi 56 (cf. nota de la ed. de 1978, 460:"Blad de luno, au figuré, désigne les larcins amoureux").
    ILARGI-GORAPEN ( (H)). v. ilgorapen.
    ILARGI-IZAR (Pl.). (La) luna y (las) estrellas.
    Illargi izarrek gaua alaitzen dutela. Or Aitork 419 (v. tbn. 231, 250, 397 y 399).
    ILARGI-IZPI. Rayo de luna.
    Gelatxo illunean, illargi-izpia sartzen delarik. Or Mi 97. Gau illuna zan. Ilargi izpi bat ere ez zan agiri. Ugalde Iltz 64.
    v. tbn. Laux BBa 16.
    ILARGI-JO (Dv A). Lunático."Ilhargijo, lunatique" Dv. Cf. ilargialdi. v. ILARGI-ERI.
    Ekharri ziozkaten zerbait eritasun zutenak oro, [...], debrudunak, ilhargi-joak eta alderdikatuak. Dv Mt 4, 24 (Leon ilhargi-jo).
    ILARGI-LAPA. " (B), lapa roja, una de las variedades de la lapa, molusco gasterópodo" A.
    ILARGI-LAURDEN. "Cuarto <qu-> creciente, irargi laurena" Añ.
    ILARGI-LORE. "Illargi loria (Carlina acaulis), ajonjera (G-to)" Arzdi Plant1 276.
    ILARGIPE (Lar, Hb (-lh-)). (En casos locales de decl. sing.). Lo que está bajo la luna."Sublunar, illargipekoa" Lar.
    Agertzen ziran illargipean mendi ta basoak. TAg Uzt 251. Illargipeko gau-ibilli ezkutuan. Ib. 169.
    ILARGITAN (idargitan V-gip ap. Iz ArOñ; idergitan G-nav ap. Iz Als)."Idergitan fan da: a la luz de la luna" Iz Als.
    Gelako leiaurrean, illargitan eseri. Arr GB 15. Mendiak, orra illargitan. AB AmaE 366. Gabean illargitan amaika meta-belar ebakia niok. Ataño TxanKan 186. Ta etxera oiñez illargitan. MendaroTx 253.
    v. tbn. Altuna 34. BBarand 52.
    ILARGITARA. A la luz de la luna.
    Illargitara... oro geldi da. Loram Y 1933, 251.
    ILARGI-UME. Satélite artificial. v. ilargixka (3) .
    Rusiak ilargi-umea igorriz geroz zeruan barna, Amerikanoak gaitzituak zauden. Herr 12-12-1957, 1. Amerikanoek lurraren inguruan itzulikatzerat igorri dute ilargi-ume bat. Herr 12-1-1961, 1. Deus eztakitela badakite gizon ikasiek, batez ere ilargi-umearen aldi berri ontan. Zait Plat 1.
    ILARGI-URTE. "Annus lunaris, illhargi urthea" Urt II 122."Año lunar, illargi urtea" Lar.
    ILARGI XURI (L, BN, Ae, S; Hb (-lh-), H). Ref.: VocPir 68; Lh."Clair de lune" Hb."Ilhargi xuri da, [...] il fait clair de lune (lune blanche). Syn. argizaria" H. v. ilartargi.
    Norteko izarra, albaren kidea, illhargi xuria, iguzki klara. EZ Man II 197. Hil argi xuri da. "Il y a clair de lune". Darthayet Manuel 362. Nere bordaren athean, / ilhargi xuri denean. Ox 30. Gau bat zen xoragarria, ilhargi xuri bat ederra. Barb Leg 138. Ilargi xuri amesgarrian [...] / ixil ixila gabiltzalarik. Iratz 149. Ilargi xuria nahiago baizik ez. "Le clair de lune". Ardoy SFran 249. Izan iduzki eder edo lano beltzak / Ilargi xuri ala neguko gau latzak. Larre ArtzainE 336.
    (En ines.). (Al) claro de luna. Cf. ILARGITAN.
    Genbiltzanok, ilhargi zuritan, / noiz dukegu, diztirant, Eguerdi? Mde Po 31. Lamina guziak iturri bererat bildurik, lerro-lerro ilargi xuritan. Zerb Azk 97.
    (En alativo).
    Eta gauaz dugu, ilhargi xuritara, bide egiteko arte ona. Prop 1891, 178. Zoin eder zaizkoten hoik oro, ilhun airetto batekin, ilhargi-xuritara. Barb Piar II 116. Badut beldurra ilhargi-izar-xuritara dukegun etzatea orok, gaur, kanpo zabalean. JE Ber 98.
    ILARGI-XURITE. Claro de luna. v. ILARGI XURI.
    Bazen begien asetzekoa, ilargi xurite baitzen, eta jauregi ederrak bazterretan. StPierre 28.
    ILARGIZ. A la luz de la luna.
    Aitaren eginda ekin, / txabolara illargiz. MendaroTx 40.
    ILARGI ZAHAR. "Cuarto <qu-> menguante, irargi zarra" Añ.
    Illhargi zaharraren hirur kontu haukin exenpluak. EZ Eliç XXXIII (v. tbn. XXXI). Bazkoz illargi-zar, Austez illargi-berri. (B). Inza NaEsZarr 2001.

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    pin up casino- Online casino in India

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper