Euskararen Gramatika

43.11. Birformulatzaile zuzentzaileak: (edo) hobeto/hobeki, are hobeto/hobeki, barkatu, hobeto esanda…

43.11a Hauek dira birformulatzaile zuzentzaile nagusiak: (edo) hobeto/hobeki, are hobeto/hobeki, barkatu/barka, bestela esanda, egia esanda, hobeto esanda…

Birformulatzaile zuzentzaileen bidez (ikusi Fuentes 2009; Martín Zorraquino eta Portolés 1999: 4126; Briz, Pons eta Portolés 2008: 212), hiztunak zuzendu, hobetu edo zehaztu egiten du aurreko diskurtso unitatean adierazitakoa (Del Saz 2003, 2007), aurreko formulazio hori desegokia delakoan edo aurreko formulazioak diskurtsoaren garapenean bere funtzioa bete duelakoan eta ondoren bestelako formulazioa egokiagoa delakoan; beste batzuetan, aurreko enuntziatutik eratortzen diren aurresuposizio edo inplikaturak ezeztatzen edo aldatzen ditu (ikusi Garcés 2008: 105-108); enuntziatzaile berak esandakoa edota, elkarrizketetan, beste enuntziatzaile batek esandakoa zuzendu liteke birformulatzaile zuzentzaileen bidez:

Oraingoan bertsoak bildu dituzte berriro: “Bertso guztiak, edo hobeto esanda, eskuratu ahal izan ditugunak”, azaldu du Auspoako arduradunak (Berria).

43.11b Beste birformulazioetan gertatzen den bezala, birformulatzaile zuzentzaileetan ere atal birformulatzailea da diskurtsoaren informazio-egituran nabarmendu nahi dena eta ez, beraz, birformulakizuna. Zuzenketari esker, ordea, birformulakizuna bera edo bertatik erator litezkeen aurresuposizioak ezegokitzat jotzen dira.

43.11.1. (edo) hobeto/hobeki

43.11.1a Aurreko enuntziatuaren segmentu bat edo enuntziatua bera —osoa edo zati bat— desegokitzat jotzen du esatariak, edo ez da, haren ustez, behar bezain egokia, eta aldatu edo zuzendu egiten du. Zuzenketa horretan, lehen segmentu horren ordez, beste bat sartzen du, egokiagoa, hobea, zuzenago edo zehatzagoa: Era berean, de Gomme Gosporten garai berean egindako lan garrantzitsuen arduraduna izan zen. Harresien (edo, hobeto, hiri “zaharreko” harresien) barruan zegoen Portsmouthen eremua nahikoa izan zen 1495era arte, Henrike VII.ak Mill Pondetik harago errege-ontziola independente bat eraikitzea agindu zuen arte; orduan, Portsmouthen bigarren nukleo historikoa sortu zuen (Morris).

Markatzailearen bidez uztarturiko diskurtso atalak hala enuntziatu osoak nola enuntziatu zatiak izan daitezke. Atal horiek, kategoriari dagokionez, askotarikoak izan daitezke: izenak, adjektiboak, izenlagunak, aditzak…

43.11.1b Batzuetan, formari eragiten dio zuzenketak. Beste batzuetan, adierazia zuzentzen da: edukia nahiz erreferentzia; partziala edo erabatekoa izan daiteke zuzenketa hori. Eta beste batzuetan, aurreko enuntziatutik segitzen diren inferentziak zuzentzen dira.

43.11.1c Formaren zuzenketaren adibidea:

Hormen estradosa drainatzeko (eraikinaren oinarriko eraikuntza-elementu guztiak inguratu behar dira), lehenengo, kanpoaldea geotestilezko xafla batez iragazgaiztu, eta, xaflaren eta hormaren artean, hormari atxikirik, “arrautza-ontzi” deritzon xafla drainatzaile noduludun bat jarri ohi da. Sistema hori osatzeko, legar edo -hobeto- hartxintxar drainatzailez betetzen da hormaren kanpoaldea; ura, hala, behealdeko drain bateraino iragazten da (Arizmendi).

Forma, hots, adierazlea zuzentzen da. Zuzenketa horrek ez dakar ez edukiaren zuzenketarik, ez erreferentearen aldaketarik. Elkarren sinonimotzat jo daitezke bi segmentuak; esatariak bigarrena hobesten du baina.

43.11.1d Edukiaren zuzenketa era askotakoa izan daiteke: 1) erreferentearen zuzenketa partziala; 2) erreferentearen zuzenketa osoa; 3) enuntziatuaren zuzenketa partziala, eta 4) enuntziatuaren zuzenketa osoa. Lau adibide, hurrenez hurren:

Espainia da arima bat agonian dagoena (“agon” edo borroka unamunotarrean), kristautasuna bezalaxe; arima espainolaren esentzia, harentzat, kristautasunaren esentzia baino ez delako beharbada. Katolikotasunarena, hobeto. Katolikotasunean Unamuno faszinatzen duena irrazionaltasuna da -eromena- eta ideal baten infinitua. Hori da berak Cervantes-en obran ere irakurtzen duena. Unamuno-k Erdi Aroaren nostalgia sentitzen du; higuin ditu “los hidalgos de la Razón” - modernitate zientifikoa, kritikoa. Saio horretan bere asmoa da “xxxx” - eromenaren erreskatea (ez derrigor idealismoarena: fanatismoa eta intolerantzia ez da gutxiago ospatzen) (Azurmendi).

Atal birformulatzaileak ez du erabat baliogabetzen lehen enuntziatuko erreferentea (kristautasuna), baizik eta erreferente zehatzago bat adierazten du. Hots, hiperonimia/hiponimia erlazioa dago bi unitate lexikoen artean: kontzeptu orokorretik zehatzera doa esataria.

Aukeran dauden arauen artetik ebolutiboki egonkorra zein izango den, ereduaren helburua da hori aurkitzea. 4. Emeek askatasun bera dute beren arau propioak garatzeko. Haien kasuan, arrak propagandaren sendotasunaren arabera aukeratzen dituztenez, aukeraketari buruzkoak dira arauak (gogoratu emeek, edo, hobeto, emeen geneek ezin dutela arren kalitatea arrek bezala zuzenean hauteman) (PKC, Carton).

Hegelek Rousseaurekin, Montesquieurekin (ikus The Spirit of the Laws, XIX, 4 eta hur.) eta Herderrekin bere Nazioaren Espirituan duen zorra begi-bistakoa da. Spinozarekin dituen harremanak beste era batekoak dira. Hegelek garrantzi handiko bi ideia hartzen ditu edo, hobeto, egokitzen ditu Spinoza deterministarengandik (J. Zabaleta).

Horrela, zaila da gizabanako bakoitzarentzat ia norbere natura bilakatu den heldugabetasun horretatik irtetea. Hartara ohituta, gustu hartu dio, eta ezinezkoa zaio jada bere ulermena erabiltzea, ez baitzaio inoiz laga hura erabiltzen. Dogmak eta formulak, bere dohain naturalen erabilpen —edo, hobeto, deserabilpen— arrazionalerako instrumentu mekanikoak, bere behin betiko heldugabetasunerako oin-bilurrak dira (Monreal).

Erabat baliogabetzen da lehen enuntziatua aurreko adibidean. Antonimia- erlazio semantikoa dago erabilpen eta deserabilpen unitate lexikoen artean, eta erlazio hori dela bide baliogabetzen da lehen enuntziatua.

43.11.1e Inferentziaren zuzenketaren adibidea da honako hau:

Duela hamabost edo hogei orri aipatu dizuedan enkontrua zen hau, eta kontu horren gainean hitz egiteko unea iritsi den honetan, lotsaz gaixotzen naiz gure artean gertatu zenaren oroitzapenarekin. Pertsona hura, edo, hobeto, arazo deitzea nahiago dudan gauza hura, batek daki nongo leize barrenetatik azaleratutako izaki amesgaiztozko hura, hogeita hamar urteko UPSko mandatari baten mozorroarekin zebilen, eta gorputz gihartsu eta sasoikoa eta begirasun haserretua ageri zituen. Ez, ez da zuzena haserrea hitza nik haren aurpegian ikusi nuena azaltzeko (O. Arana).

Adibidean, lehen enuntziatutik, egitura neutroa edo konnotaziorik gabea erabili baita (pertsona hura), ondoriozta daiteke esatariak ez duela inolako jarrerarik (ez aldekorik ez kontrakorik) hizpide duen pertsonarengana. Atal birformulatzailean, ordea, hiztunak argiago erakusten du zer jarrera duen pertsona horrengana.

Birformulatzailea atal birformulatzailearen hasieran agertzen da gehienetan, aurrean edo juntagailua duelarik; nolanahi, bakanago bada ere, birformulatuaren atzean ere ager daiteke.

43.11.2. Are hobeto/hobeki

43.11.2a Aurreko birformulatzailearen ((edo) hobeto/hobeki) baliokidea da. Haren bidez, informazio okerra daraman elementu baten ordez, beste bat sartzen da. Elementu berri horrek, esatariaren iritziz, elementu ordezkatuaren edukia zuzentzen eta hobetzen du:

Mitoaren mekanismo peto-petoa da hori noski, eta Eleberria, eta eleberriaren barnean iragan burutua, objetu mitologikoak dira, zeinek, beren intentzio ber-bertakoari, dogmatika batekin loturiko asmo lehenaz gainerako bat ere baitaramate beren baitan; dogmatika batekin, edo, are hobeki, pedagogia batekin, zeren kontua artifizio baten itxuran esentzia bat ematea baita (Juan Garzia).

43.11.2b Batzuetan, formari eragiten dio zuzenketak. Beste batzuetan, edukia zuzentzen da; partziala edo erabatekoa izan daiteke zuzenketa hori. Eta beste batzuetan, aurreko enuntziatutik segitzen diren inferentziak zuzentzen dira.

Atal birformulatzailearen aurrean joaten da, etenaldien artean, eta, sarritan, edo (edota) juntagailuarekin batera. Hizkuntza idatzi zainduan erabiltzen da, eta ez oso maiz. Ez dago oso gramatikalizatua eta askozaz ere maizago betetzen du adberbio funtzioa.

43.11.3. Barkatu, barka

43.11.3a Oro har, ez da izaten diskurtso markatzailea. Birformulatzaile gisa erabiltzen denean, haren bidez, informazio okerra daraman elementu baten ordez, beste bat sartzen da. Elementu berri horrek, esatariaren iritziz, elementu ordezkatuaren edukia zuzentzen eta hobetzen du.

43.11.3b Batzuetan, formari eragiten dio zuzenketak. Beste batzuetan, edukia zuzentzen da; partziala edo erabatekoa izan daiteke zuzenketa hori. Eta beste batzuetan, aurreko enuntziatutik segitzen diren inferentziak zuzentzen dira.

Formaren zuzenketa ikusten dugu hemen:

Beatriz.—San Francisco ezagutzeko gogoa dut. Izan al zara sekula San Franciscon? Gorka.— Behin baino gehiagotan. Hango zubia, hango kaleak, hango ikuskizunak… Mikel.— Marikoi asko… Barkatu, homosexual asko omen dago san Franciscon (Goenkale).

Edukiaren zuzenketari dagokionez, batzuetan 1) erreferentearen zuzenketa partziala gertatzen da, beste batzuetan 2) enuntziatuaren zuzenketa partziala eta, azkenik, 3) enuntziatuaren zuzenketa erabatekoa, ondoko hiru adibide hauek erakusten dutenez, hurrenez hurren:

Julia.—Eta niri ere iruzurra egin balidate?

Agurtzane.—(irribarre tristez) Nola izan zintezke hain zinikoa? Ba al dakizu nor gogorarazten didazun? Nire senar maitea. Barkatu, senar ohia. Ez zarete ba elkar hartuta arituko berriz ere? (Goenkale).

Maria Luisa.—Zer tokatzen zait, pagatzea ala ordaintzea? (Konturatu da nahastu egin dela) Barkatu, ordaintzea ala kobratzea esan nahi nuen (Goenkale).

Gazako kokagune guztiak bertan behera uzteko asmoa duela helarazi zion atzo Israelgo lehen ministro Ariel Sharonek Haaretz egunkariari. «Gazan dauden hamazazpi kokaguneak desegiteko plana prestatzeko agindua eman dut», adierazi zuen. «Nire asmoa da kokaguneak bertan behera uztea, barkatu, beste leku batean berrezartzea; arazoa dira guretzako eta behin betiko bake hitzarmena adosteko gauden leku horietatik joan beharko ginateke», zehaztu zuen lehen ministroak (Berria).

Atal birformulatzaileak erabat baliogabetzen du birformulakizunean emandako informazioa. Aurreko adibidean, esaterako, esatariaren benetako asmoa kokalekuak lekuz aldatzea da, eta ez suntsitzea.

Inferentziaren zuzenketa:

MINTZATU DA. Erregea mintzatu da astelehen arratsaldean. Barkatu, ez omen dugu erregerik. Presidentea da mintzatu, Nicolas Sarkozy (Herria).

Lehen enuntziatutik (erregea mintzatu da astelehen arratsaldean), Frantzian errege bat badagoelako inferentzia segitzen da; baina atal birformulatzaileak zuzendu egiten du inferentzia hori.

43.11.3c Baditu esapide honek beste balio batzuk ere. Atal zuzentzailearen bidez, birformulakizunean zer eman nahi izan den aditzera azaltzen da:

Eta 2008an euskal selekzioak urratsak egiten jarraituko du linborantz, barkatu, ofizialtasunerantz (Berria).

43.11.3d Markatzaile honen bidez, autobirformulazioak ez ezik (esatariak bere burua zuzentzen du) heterobirformulazioak ere gauza daitezke (entzuleak edo mezuaren hartzaileak zuzentzen du enuntziatua):

Nekanek ez du erantzuten.

Koldo.—Naroarekin ondo zaudela esan didazu…

Nekane.—Inoiz eduki dudan bikotekiderik onena da. Zorte handia daukat berarekin.

Koldo.—Barkatu, “bigarren” bikotekiderik onena esan nahiko duzu… (Goenkale).

43.11.4. Bestela esanda

Birformulatzaile esplikatiboa izaten da gehienetan, baina batzuetan zuzentzailetzat jo daiteke (nahiz eta halakoetan zaila den bi balioak —esplikatiboa eta zuzentzailea— guztiz bereiztea):

Eta heldu zion Gerardok Nataliari gerritik; ahalegindu zen mutila Natalia eramaten, pausoz pauso, berak zekien bezala… baina alferrik, Gerardok emandako pauso bakoitzari Nataliak bere balazta ezartzen baitzion: hots, bere kontrapausoa; kontrapauso haiek, haatik, ez ziren guztiz kontrakoak -bai norabidean, ez magnitudean-, edo, bestela esanda, mugimendu eta kontramugimendu haiek ez ziren, neurriaz denaz bezainbatean, simetrikoak […] (Irigoien).

Atea zabaldu nionean irribarrea behartu zuen, indargea, bizi gabea. Besarkatu nuenean, oraindik senti dezaket, besoen artean eroriko zitzaidala pentsatu nuen, gorputz osoak dar-dar egin ziola begitandu zitzaidan. Ez zen Sofia. Edo, bestela esanda, ez zen hilabete batzuk lehenagokoa. Ez. Ezkon bizitzaz mintzatzen hasi zitzaidan, poz antzera. Baina ez zidan begietara begiratzen. Ez zuen adorerik. Lotsa zen. Nire ahizpak ezin zidan begietara so egin, nire aurrean lotsa zelako! Berehala lotu nuen egoera senarrarekin, eta ez nuela gezurrik entzun gura esan nion: “Niri kopla gutxi, Sofia!” (EPD, Friera).

43.11.5. Egia esan (egia esanda…)

43.11.5a Kontuan izan behar dugu markatzaile hau bibliografian ez dutela beti birformulatzailetzat hartu. Horren adibide dugu gaztelaniazko ordaintzat jo daitekeen a decir verdad, zeina Fuentes-en (2009: 25-26) arabera enuntziazio- operadorea baita, ez birformulatzailea.

Gorroto ditu Patriciaren lagunen inguruko eztabaidak. Bere lagunak sakratuak dira. Patriciarekin dituen eztabaida guztiak gorroto ditu, egia esanda (K. Agirre).

43.11.5b Egia esanda birformulatzailearekin —beraren eduki semantikoagatik espero izatekoa denez— ez dugu adierazleari (formari) eragiten dion zuzenketarik aurkitu; bai, ordea, adieraziari (edukiari edota erreferentziari) eta inferentziei dagokiena. Zuzenketa hori, ordea, mota desberdinetakoa izan daiteke. Batzuetan, 1) adieraziaren edukiaren zuzenketa partziala da; beste batzuetan, 2) adieraziaren edukiaren zuzenketa erabatekoa. Eta, beste batzuetan, 3) adieraziaren erreferentziaren zuzenketa partziala. Hona hemen hiruen adibide bana:

Gizona.—Zer moduz hanka hori, Eusebio?

Eusebiok bere herrena eta min aurpegia areagotu egingo ditu.

Eusebio.—Ondo ez. Egia esan, gero eta okerrago. Martxa honetan baja hartu beharko dut (Goenkale).

Txosnara joan eta tea ez eze, te ontzia ere eskatu die, geuk prestatzeko, erritual osoa betez: sua piztu, ura bota, te-belarra sartu, edalontzira tea isuri eta atzera ere ontzira, horrela behar beste, tea ondo nahastu arte. Herriko neska-mutikoek barrez begiratzen diote afrikarkerietan ari den zuriari. Durangoko Bakintharen lagunak ere ikusi ditugu, zain genituen egia esan (Urrutikoetxea).

Babiloniar eta greziarren artean, baita Zelanda Berriko maorien artean ere —egia esateko, mito kosmologikoak asmatzen dituzten herri guztien artean—, narrazioak aurkitzen ditugu, gauzen hasieraz ari direnak eta Unibertsoaren egitura beronen sorreraren historia azalduz ulertu edo esplikatu nahi dutenak (PKC, Gabikagojeaskoa).

43.11.5c Gure corpuseko adibiderik gehientsuenak ezin dira birformulatzailetzat hartu. Adibide gehientsuenetan enuntziazio-operadore da egia esan. Operadorea dagoen diskurtso atala bere egiazkotasunagatik nabarmentzen da aurretik esandakotik. Operadorea dagoen atalean adierazitakoaren benetakotasuna baieztatzen du esatariak. Baieztapen horrek, aurreko unitatearekin aurkakotasunean dagoenean, zuzenduz birformulatzen du aurreko atalean esandakoa:

Lehenengo egunetik bertatik errezelak egin behar izan genituen; egia esan, ez dute izen hori merezi, trapu zati batzuk baizik ez baitira, ez formaz, ez kalitatez ez marrazkiz elkarren antzik ez dutenak (J. Zabaleta).

43.11.6. Hobeto/hobeki esan

43.11.6a Baliokideak dira hobeto esan eta (edo) hobeto/hobeki, eta arrazoizkoa da pentsatzea bigarrena lehenengotik eratorria dela (hobeto esan > (edo) hobeto). Haren bidez, informazio okerra daraman elementu baten ordez, beste bat sartzen da. Elementu berri horrek, esatariaren iritziz, elementu ordezkatuaren edukia edo forma zuzentzen du:

Euskadiko lehen sindikatuak Bizkaian sortu ziren, XIX. mendearen bukaeran; geroago hedatu ziren Gipuzkoara, eta geroxeago eta garrantzi gutxiagorekin, Arabara edo, hobeto esanda, Gasteiza (J. L. Granja).

43.11.6b Batzuetan, formari eragiten dio zuzenketak. Beste batzuetan, adierazia zuzentzen da: edukia nahiz erreferentzia; partziala nahiz erabatekoa izan daiteke zuzenketa hori. Eta beste batzuetan, aurreko enuntziatutik segitzen diren inferentziak zuzentzen dira.