Euskararen Gramatika

42.21.11. Haatik/hargatik, horratik/horregatik

42.21.11a Forma eta balioa (hargatik, horregatik). Aurkaritza adierazteko erabil daitezkeen diskurtso markatzaileak ditugu hauek: jakina denez, hargatik-ek eta horregatik-ek kasu motibatiboari dagozkion balio arruntak dituzte berez eta horrela erabiltzen dira gainera sarri askotan.

Balio kausala ere badute anitzetan: Sasoiak eta osasunak ez dute zentzurik behar, eta hargatik ez daukate zentzurik (Segurola); Nire karrera unibertsitarioaren amaierak —aste batzuk behar izan nituen benetan jabetzeko— neska ikasleekiko kontakturik batere gabe utzi ninduen eta zer egin? Izena eman behar al nuen hargatik Meetic-en, nire aurretik beste hainbestek egin bezala? (Markuleta); Horregatik bakarrik nahi luke idatz dezala (Saizarbitoria).

Kausa adierazten duten erakusle direnean, bigarren perpauseko aditz sintagmaren osagai izan daitezke, baita are perpausaren galdegai ere, eta bada, beraz, beragatik eta horrelakoen laguntza har dezakete: Hemen laborariak ez daki arbola tratatzen. Hargatik erranen dizut zer egiten den bertze tokietan (Duvoisin); Egiten den falta, txiki bat ezta? Bai; eta horregatik beragatik, hori egin gabe hain erraz […] (Kardaberaz).

42.21.11b Aurkaritza DM ere izan daitezke, ordea: Bidasoa bazenetz ere ez naiz oroitu: ez gara beti Euskal Herri barnean? Hargatik, mugaz honaindiratu bezain laster gozatu zaidala […] (J. Etxepare); Aita galdu genuen arte […] artzantza izan zen ene lan nagusia, handik goiti, hargatik, denetarik zerbait egin behartu zitzaidan (Xalbador); Maianak ez zuen nitaz jeloskor izateko arrazoirik alabaina. Hotz nerraikan. Hargatik beratzen zitzaidan bihotza (Borda); Behatzak kiskaltzeko beldurrik gabe, amuarraietariko bat harrapatu zuen eta ahora eraman. Ez zen hargatik isildu (Epaltza).

Diskurtso markatzaile direnean ez daude perpausean txertatuak. Baina eta ordea-ren laguntza hartzen dute sarritan, baita ere partikularena ere aurkaritza esanahia sendotzeko edo: […] falta duenak ere uka ahal dezake, eta eman ez duela faltarik, baina hargatik, barren hartan, betiere konzientzia bere egian egonen da (Axular); Bada ordea su batetan, guztiak berdin eta elkarrekin egonen dira. Ordea hargatik bekatu gehiago duenak, pena gehiago izanen du (Axular).

42.21.11c Ezezko perpaus zenbaitetan, egia da, zalantzak sortzen dira maiz esanahiari dagokionez, batera zein bestera uler baitaitezke: Gizonak ezbadituzu zure alde, ez trista hargatik; baina duzun damu zeren ez zabiltzan ongi eta begiratuki aski (Pouvreau); Jesukristo zeruan atsedeten badago ere, ez da horregatik behin ere guzaz ahaztutzen (Ubillos).

Ezezko perpaus horiek dira, beharbada, bi erabilera eta bi adieren arteko zubi edo egin dutenak. Beste zenbaitetan, berriz, ezezko perpausetan egon arren, aurkaritza diskurtso markatzailetzat hartu behar dira, zalantza handirik gabe: Lo egin nahi zuen. Ez hargatik ohean, haren aldamenean (Mirande); Ekanduta dauden begiak, ez dira horregaitino minberatutzen (Mogel).

42.21.11d Diskurtso markatzaile direnean hiztegiko berbatzat hartu behar dira, bai hargatik eta bai horregatik ere, hau da, hiztegian berariazko sarrera zor zaiela. DM gisa ez dira, ordea, berdin erabiltzen euskalki guztietan: hargatik ekialdeko euskalkietan izan daiteke diskurtso markatzaile eta horregatik, berriz, mendebaldekoetan. Azken honen aldaeren artean bizkaierazko horrega(i)ti(n)o aipa daiteke berariaz, besteak baino sarriago erabiltzen baita diskurtso markatzaile gisa.

42.21.11e Forma eta balioa (haatik eta horratik). Haatik eta horratik, erakuslearen motibatibotik erakarritako DMak dira. Aurrekoak baino berriagoak dira, baina, haiek ez bezala, hauek diskurtso markatzaile dira beti. Erabilera hori zehazteko eratorriak direla esan liteke beharbada.

Ekialdeko euskalkietan erabiltzen den DMa da haatik, ez oso aspaldikoa (XIX. mendearen hasierakoa): lekukorik zaharrenetan ez da ageri eta hiztegigileek ere ez dute oraintsu arte aintzat hartu, hargatik-en aldaera hutsa zelakoan edo. Orain, ordea, bai hiztegietan lekua aitortzen zaio eta baita mendebaldean toki egiten ere, erabilera jasoan batez ere. Beti, hori bai, DM gisa eta inoiz ez erakusle soil gisa: Bazekien botila barne hartan zela eta haatik ez zuen edireiten (Constantin); Bikario igorri zuten Uztaritzerat. Ez zuen haatik hezur zaharrik han egin behar (Zerbitzari).

Bide bertsua egin du mendebaldeko horratik DMak ere: horregatik formatik eratorria, honen diskurtso markatzaile erabilera ordezka dezake, are zehatzago. Aski berria da horratik ere eta zalantzak izan dituzte hiztegigileek eta idazleek bere eskuko hitz gisa aintzat hartzeko. D. Agirrek, esate baterako, honela zuzendu zuen Garoaren ondoko testua, lehen ediziotik bigarrenera: Au ezta orregatik oitura ona —esan zuan Josepak. Eta bigarrenean: Au ezta orratik oitura ona —esan zuan Josepak. Badirudi, hortaz, bigarren edizioan aintzat hartu duela Agirrek horratik hitza.

Aurkaritza DM gisa erabiltzen da beti horratik, eta inoiz ez erakusle soil gisa: Lastoa badugu ugari; galburuak, horratio, arintxoegi (Barrensoro). Horregatik-ek bezala, ere partikula eraman dezake ondotik, aurkaritza balioa sendotzeko edo: Aren amorroa eta narda! Azkenean, horratik ere, seme bat, Fortunato izenekoa, sortu zitzaien (Etxaniz).

42.21.11f Hartzen duten tokiari dagokionez, DM hauek ez dute berezitasun aipagarririk erakusten. Bigarren perpausaren hasieran bezala barruan ere joan daitezke. Azkenean, ordea, nekezago. Hona hemen adibide batzuk: Jainkoa leku guztietan, eta nonahi dago, horregatik ere Zeruetan zaudena esaten diogu (Ubillos); Festa hau bera zen, orduan ere! Haatik egungo egunak ordukoak ez bezalako begitarte du […] (Larzabal); Albiste gutxi izaten zuten Zabaletakoek. Horratik ere, noiz edo noiz etorri ohi zen eskutitz bate do beste (Agirre); Ni lotsarik gabe Zu ofenditzen: eta Zu horregatik ere, on gehiago niri egiten! (Kardaberaz); Ez dakit noiztik, baina aldi hartan Urepeleko ostatuetan izaten ziren, bi trago eginez gero, bertsotan hasten zirenak karraskan. Ez dut nehor izendatuko, hainbertze baitzen entseatzen zenik. Gero ahatik denak isildu ziren (Xalbador); Guti balio luke hargatik urreak, ez balu bertuterik dirudun jendeak (Hiribarren).

Baita zuzen-zuzenean juntagailu baten ondoan ere: Tarragonako giristinoek bazekiten arras ongi martir sainduak zeruan zirela, eta hargatik triste ziren (Joanategi); Ez dago argirik, guztia da iluna; eta horregatik, ez dut aditzen zelan, baina ikusten dira, pena, eta tormentua ematen duten gauza guztiak (J. J. Mogel). Gaur egungo idazleen artean holako erabilerak ia beti kausazko balioa du (edo azalpen balioa), ez aurkaritzakoa.

Hala ere-rekin gertatzen den bezala, perpaus kontzesiboen ondoan ere erabiltzen dira inoiz diskurtso markatzaile hauek, aurkaritza indarra areagotzeko edo: Edan ez badu ere, jatez horregatik bapo egina da (B. Mokoroa).

Aipatzekoa da, gorago ere adierazi duguna: ere partikularen laguntza hartzen dutela sarritan diskurtso markatzaile hauek, aurkaritza indarra sendotzeko.

Esan dezagun, azkenik, hauek ere erabiltzen direla inoiz harridura perpausetan —azken buruan maiz—, hauei enfasi berezia emanaz: Hori handia zait hargatik! (Duvoisin); Bakarrik: zer den haatik bizia! (Larzabal).