Euskararen Gramatika

40.12. Aditzoina oinarri dutenak

40.12a Aditzoina oinarri duten moduzko perpaus jokatugabeak markatuak dira, esapide gisakoak, esango genuke. Bereziki ekialdeko euskalkietako literatura tradizioan erabiltzen dira.

40.12b Aditzoin juntatuak edo enumeraziozkoak (xuti eta eror). Lafittek “L’infinitif radical en énumération” esaten die bere gramatikan (1944: 460): Xuti eta eror bagabiltza. Zenbaitetan, aditzoina eta partizipioa nahasten dira, eta eta nahiz edo juntagailua har dezakete aditz juntatuek: Sal edo erosi dabiltza aspaldion tratularia eta nekazaria; Josi edo urra utzi nituen etxe-saltzailea eta erosleak; Hasi eta buka irakurri zuen liburu osoa. Nolanahi ere, ez du ematen alderik dagoenik aurreko adibideen eta honako hauen artean, esanahiari gagozkiola bederen: Zutitu eta erori gabiltza, zola irristakorra dagoelako; Saldu edo erosi dabiltza aspaldion tratularia eta nekazaria; Josi edo urratu utzi nituen etxe-saltzailea eta erosleak. Euskalki kontua da halakoetan partizipioa edo aditzoina erabiltzea.

40.12c Aditzoina + ahala + aditzoin bera (higi ahala higi). Zenbait kasutan [aditzoina + ahala + aditzoin bera] moduko moldea erabiltzen da. Esapide adberbial hauek ez dira, edozein kasutan ere, oso emankorrak. Hona adibide batzuk: Jo ahala jo ari ziren sagar zanpatzen dolarean; Higi ahala higi ihes abiatzen dire, eta armada guzia heien ondotik (Laphitz); Eta orai, alimale gaixoak, koka ahala koka, karro handi batzuetara borthitz bothitza besotaraka arthikiak, bi burdina lodiren artean iraganak… (Barbier); Atertu gabe, saka ahala saka, tripa zolari euria igorriko diot (Larzabal); Eta, lotzen ziozkatelarik lau soka lau zango-besoetarik, haritu zatzaizkon tiraka tira ahala tira, jauzarazi arteraino zango-besoak beren krosketarik (Joanategi).

40.12d Aditzoina + -ki atzizkia (jakinki). Aditz sintetiko puntukari baten lekuan, atzizki hau hartzen duen adizkia erabili ohi da ekialdean; adizki sintetiko puntukari horren baliokide jokatugabea dela esan dezakegu. Hona zein den baliokidetza hori: dakielarik — jakinki; doalarik — joaki; delarik — izaki. Ezin erabil daiteke, nolanahi ere, edozein aditzekin. Hauek dira ohikoenak: izan (izaki), jakin (jakinki), egon (egonki), joan (joaki), ibili (ibilki). Adibide batzuk: Lotsati samarra izaki, ez dio neskari baiezkoa eman; Jakinki ez zuela harria altxatzea lortuko, bertan behera utzi zuen saiakera. Literatura tradizioan erraz aurkitzen dira horrelako adibideak: Nik maiteño bat izaki eta bertze batek eramaki (Herrikoia); Gobernadoreak, jakinki ez zela deusik hari giristino zenbat hilarazirik ere, hekien aitzindariak bizirik uzten bazituen […] (Joanategi); Iduri zaut oraino ere ikusten dudala, hantxet, gazteluko karrikari goiti joaki (Barbier); Halere, itzuli bat eginik gure bazterren ikusten, bihozmin: ikusirik eskuara eskuetarik joaki eta tokitan kasik joana (Hiriart-Urruti); Eta horra Joanes oihan-pean sartua, berroz berro, otarrez otar, ohoinaren ondotik joaki, makila airean, errabia bihotzean, sudurra xistuz, emaztearen kontra zer nahi erranka, zaldia, hantxet, aitzineko on baten gomendio utzirik (Lafitte). Aurreko adibideotan badira aipamena merezi duten bi puntu. Hiriart-Urrutiren adibidean mendeko bi moduzko dauzkagu juntaturik (eskuetarik joaki eta tokitan kasik joana), eta moduzkoak osatzeko bi moldeen aspektu-balio desberdinak —puntukaria eta burutua— ikusteko baliatu dezakegu. Lafitteren adibideak, berriz, ezin hobeto agertzen du modua adierazteko zenbat baliabide desberdin izan ditzakeen aukeran hiztunak.

40.12e Aditzoina + -ka atzizkia (gaizki esaka). Gerundioaren antzeko perpausak egiteko erabiltzen da. Izen bati edo aditz bati lotua ageri da; arruntagoa da izen bati lotua aurkitzea. Gertaera errepikakorrak adierazten ditu: Loteria tokatu zaigula esaka etorri da kaletik etxera; Gaizki esaka jarduten dute beti neska-mutil horiek; Zer nahi erranka ari zitzaion (Lafitte). Nolanahi ere, molde hau ez da aditz guztietara hedatzen: adibide garbi gehienak esan aditzarekin azaltzen dira.