Euskararen Gramatika

40.10. -tu + postposizioa

40.10a Partizipio burutuaren ondoren postposizio askeak joan daitezke (gabe, orde, arau, bezala, ahala eta abar), eta sarritan postposizio horiek beste postposizio itsatsi bati (-n, -rik…) loturik joaten dira. Era horretara molde eta forma asko lor daitezke, eta balioak ere askotarikoak izan daitezke; aukera handia eskaintzen digu hizkuntzak. Horien arteko batzuk, postposizioaren beraren esanahiagatik, zeharka edo zuzenago, modua adierazteko ere erabil daitezke. Adibidez, -tu arau denborazkoen atalean aztertu dugu (§ 36.6), eta -tu bezala konparaziozkoenean (§ 32.4); baina modua adierazteko ere balia ditzakegu: Zuk esan bezala egin ditut lanak; Sartu arau agurtzen zituen. Ataltxo honetan, partizipioa oinarri hartuz era batera edo bestera moduari eta nolakotasunari erreferentzia egiten dioten postposizio eta molde nagusiak aurkeztuko ditugu. Hona ikuspegi orokorra:

– Luzatzen eta errepikatzen diren egoerak: -tu ahala, -tu arau (§ 40.10b).

– Postposizio modalak: -tu beharrean (§ 40.10d); -tu nahirik, -tu gurarik (§ 40.10e); -tu ezinda, -tu ezinik, -tu ezinean (§ 40.10f).

– Ezezkoak: -tu gabe, -tu barik; -tu ezta (§ 40.10g).

– Konparaziozkoak: -tu bezala, -tu legez (§ 40.10h).

– -tu aginean (§ 40.10i).

– -tu orde, -tu ordean, -tu ordez (§ 40.10j).

40.10b Luzatzen eta errepikatzen diren egoerak: -tu ahala, -tu arau. [-tu + ahala, ahalean] moldea -en neurrian moldearen parekoa da askotan, baina bigarren balio bat ere badu. Lehen balioan, luzatzen edo errepikatzen den egoera azaltzen du, eta gertaera bat garatuz doan neurrian beste bat garatzen ari dela adierazten du: Bete ahala husten zuen basozainak edalontzia; Ezkondu ahala, baserria utzi behar izaten genuen anai-arreba gehienok. Bigarren adiera kantitateari lotua du, ezin gehiagoko neurria adierazten du, muga baterainoko neurria, eta galdegai izateko joera erakusten dute halakoek: Bota ahala ari du euria; Edan ahalean ari zen gure laguna tabernan.

-tu arau moldea ere pareko gertatzen da, baina lehenengo adiera bakarrik du, luzatze edo errepikapenezko esan diogunarena: Sartu arau hiltzen zituen; Maitasunezko lokarri berak Jainkoari lotzen dizkion jende gehiago irudikatu arau, maitatzenago dugu Jainkoa.

40.10c Aditz partizipioa + postposizio modalak. Forma ugari aurki daitezke sail honetakoen artean.

40.10d -tu beharrean moldeak hiru erabilera izan ditzake. Lehenik, aditzak dioena gertatzeko zorian dagoela adieraz dezake: Ito beharrean iritsi ziren txirrindulariak helmugara. Instrumentalaren marka duela ere ager dakiguke erabilera honetan, Hegoaldeko nahiz Iparraldeko testuetan (-tu beharrez). -tu aginean eta -tzeko zorian dira molde honen baliokide bi, eta guztiak ere patu txarra adierazten duten aditzekin erabiltzen dira. Bigarren, beharrezkotasuna ere adieraz dezake [-tu beharrean + egon]: Zurekin hitz egin beharrean gaude ahalik eta lasterren. Azkenik, -tu ordez moldearen baliokide ere izan daiteke: Barkamena eskatu beharrean, hartzekoekin etorri zitzaidan (‘barkamena eskatu ordez…’).

40.10e -tu nahirik (nahian, nahizik), -tu gurarik (guran): Molde honen bidez, mendeko aditzak adierazten duen gertaera egiteko asmoa edo nahia agertzen da. Adibideak ugari aurki ditzakegu tradizioan, dela partitiboan, dela inesiboan; baliokideak direla esan daiteke, atzizkiak desberdinak izanik ere: Etxea erosi nahirik/nahian/nahizik etorri zaizkigu maizterrak. Maiztasunari begiraturik, -tu nahirik eta -tu nahian dira nagusi OEHko testuetan. Hona adibide batzuk, oinarri modura nahi izan aditza hartuz: Borreroa han dabil, burnia nere lepoan sartu nahirik (Etxaniz); […] laster erantzun zion bere okerra zuzendu nahian (San Martin); Nola ez nekiela, hega egin nuen bere oinetara, muin egin nahian (Urruzuno); Pontu haur konsideraturik, eta huni erremedio eman nahirik, erraiten zuen San Gregoriok (Axular); Hemen eta gero zori gaiztoko kaltearrak dira mundu eroaren esanak egin nahizik Jangoikoaren esana uzten dutenak (Mendiburu); Gero, bere lanerat itzultzen da xixtuetan, bazkaria tenoreko nahizik moldatu (Barbier).

Mendebaldeko erabileran, -tu gurarik, -tu guran (gurian) moldeak agertzen dira: […] adardun demoniño gorri bat ikusi eban konbentuko ate ondoan, barrura sartu gurarik (F. Bilbao); Jo ta su dabiltz katolikuen ixena kendu gurian (K. Enbeita). Adieraren aldetik, inoiz -tu beharrez ere aurkitzen dugu asmoa edo nahia adierazteko: Etzabilzala fama handi bat ardietsi beharrez hanitz adiskide egin nahiz, edo handien estimua merezitu beharrez (Xurio).

40.10f -tu ezinda, -tu ezinik, -tu ezinean. Oinarri modura ezin dutelarik, egoera baten aurrean zerbait egiteko ezintasuna adierazten dute. Literatura tradizioan, -tu ezinda eta -tu ezinik maizago ageri dira -tu ezinean baino. Hona zenbait adibide:

[-tu ezinda]: Egoera zaila dugu: aspaldion gabiltza burua goratu ezinda; […] bere lekuan kabitu ezinda zebilen amorratua (Uztapide).

[-tu ezinik]: Aurten eguneroko otorduekin asmatu ezinik gabiltza. Ezin …-turik moldean ere ager daiteke: Gogortu eta ezin ibilirik aurkituko gara (Larramendi). Baita, Iparraldean, ezin …-tuz moldean ere: Haren minez orai nago ezin hilez bizirik (Etxepare).

[-tu ezinean]: Neure laburpena eskainiko dizuet, bada, besterenik eman ezinean (Mitxelena).

40.10g Ezezkoak: -tu gabe, -tu barik, -tu gabetan; -tu ezta; -tu ezik. [-tu gabe, barik] moldea —bere aldaera ugariekin—oso emankorra da euskaraz. Moduzko perpaus jokatugabeetan mendeko aditzaren ezezko forma markatzeko molde nagusia da, nahiz bakarra ez izan: geroago aztertuko dugun -tu ezta dugu horren lekuko; bai eta -tzeke esparru mugatuagokoa, edo, neurri batean, modalitatea eta ezetza adierazten dituen ezin-en gainean eraikiak ere. Beraz, lehen esan dugun bezala, -turik eta -tuta moldeen ezezko formak -tu gabe eta -tu barik-en bidez ematen ditugu nagusiki: Zuk esanik/esanda joan nintzen kontzertura; Zuk esan gabe/barik joan nintzen kontzertura.

Forma nagusiak -tu gabe eta -tu barik dira, baina badira aldaera ugari, jatorrizko formaren eta hark hartzen duen atzizkiaren arabera: -tu baga, -tu ba; -tu bage, -tu be; -tu gaberik, -tu bagarik; -tu gabetan, -tu gabetanik, -tu bagetan, -tu bagetanik… Edonola ere, aldaerak aldaera, euskara baturako onartuak dauden bakarrak gabe, gabetanik, gaberik eta barik formak dira. Azken forma hau, barik, mendebaldeko tradiziokoa da, eta bi adiera desberdin izan ditzake: batetik, ezezko moduzkoena, gabe-ren parekoa (Orraztu barik joan zen Andoni lanera); beste erabilera -tu ordez moldearen baliokidea da, -tu beharrean moldearen hirugarren balioaren parekoa: gauza bat gertatu ordez, beste gauza bat edo, batzuetan, haren kontrakoa gertatzen edo egiten dela adierazteko erabiltzen da (Mendira joan barik, etxean geratu ziren; Barkamena eskatu barik, hartzekoekin etorri zen); nolanahi ere, gehienetan elementu bakarren ondoren agertzen da (Jon barik, Nerea hautatu zuten lehendakari). -tu gabetan (bagetan, gabetanik, bagetanik, gabean) moldea, berriz, orokorra da, Hegoaldeko zein Iparraldeko testuetan ageri baita. Eman ditzagun zenbait adibide, orain arteko forma hauen erakusgarri modura:

[-tu gabe (baga, bage…)]: Bukatu gabe utzi zuen bazkaria; Jaungoikoari guretzat gehien opa duguna eskaini behar zaio, eta gerorako utzi gabe, bihar edo etzirako luzatu gabe (Agirre); Gure gogoa ezin egon daiteke zertan edo hartan pentsatu baga (Añibarro); Bakean, soseguan eta haserretu bage egoteko ez da bide gaiztoa […] (Añibarro).

[-tu barik (gaberik, bagarik…)]: Itandu eban besteak, ondo iratzartu barik (Agirre); […] ez da deus lortzen saiatu gaberik (Mitxelena); Mariak dauka ardura handia, bere zerbitzariak hil ez daitezen Elizako Sakramentu santuak hartu bagarik (Uriarte).

[-tu gabetan (gabetanik…)]: Ez nadin izan uste gabetan harrapatua (Jauretxe); Goizetik arratsera ari dira lanean gelditu gabetanik (A. P. Iturriaga).

-tu ezta moldea ere erabil daiteke moduzko perpaus jokatugabeak egiteko. -tu gabe eta -tu barik dira euskaraz gehien erabiltzen diren formak, esan bezala, baina Hegoaldeko zenbait lekutan -tu ezta ere erabiltzen da, bereziki aditz modalekin: gura izan eta nahi izan-i erantsita azaltzen da askotan. Hona adibide batzuk: Hori etxetik atera nahi ezta dago (ez du etxetik atera nahi); Ezer jakin nahi ezta, alde egin nuen etxetik. Lekukotasun idatziei dagokienez, ez dugu adibide asko aurkitu OEHn⁴³³; aurkitu ditugunak, aditz modaletan oinarrituak dira: Eta erle pitin langileak, lantegi bila edo lore gozoen kolkoan sartuta, bakardadean, isilik eta arlotsu, beren arazoari ezergatik utzi nahi ezta (Agirre); Etsaitasunean edo gorrotoan egon zirenak hainbeste ur eta ogiko barau, zenbat egun egon ziren tratatu nahi ezta? (Mogel).

Antzerako egoera du -tu ezik moldeak ere: Etxera joan nahi ezik dago haurra; Hegoaldeko zenbait lekutan erabiltzen da, eta aditz gutxi batzuekin bakarrik da emankorra (bereziki nahi izan aditz modalarekin).

40.10h Konparaziozkoak: -tu bezala eta -tu legez. Konparaziozko mendeko perpausen atalean, parekotasunezko konparazio perpausak aipatu ditugu (§ 32.4), eta hauen artean bezala eta legez morfemekin egindakoak (§ 32.4.1): Utzi genuen bezala dago etxea; Aurreikusi genuen bezala joan da eguna; Lagun hurkoa geure burua lez maitatu behar dugu; Ikasi zenuen legez irakatsiko diezu besteei. Horrelakoetan, gogora dezagun, perpaus txertatuak eta bezala edo legez-ek adberbio sintagma osatzen dute. Moduzko adberbioak dira bezala eta legez, eta molde honetako konparazio perpausek, parekotasuna adieraztearekin batera, era batean edo bestean modua ere agertzen dute. Atal horretan esaten da, bestalde, bezala/legez morfemen ezkerrean erreferentziazko terminoa biltzen duen mendeko perpausa joan ohi dela, ‘aditz eta guztizkoa batzuetan, eta aditza isilpean duen perpaus laburra beste batzuetan’; errepikatuak diren elementuak isilpean uzteko aukera baitago konparazio perpausetan. Horrela, goiko adibideak eman daitezke aditz laguntzailerik gabe ere: Utzi (genuen) bezala dago etxea; Aurreikusi (genuen) bezala joan da eguna; Nik irakatsi (nizun) legez egingo duzu. Eta horren ondorioz, [aditz partizipioa + bezala] motako adibideak sortzen dira; baina berez konparazio perpaus jokatuak ditugu (-en bezala), eta aditz laguntzailearen elipsiaren ondoren hartu dute itxura hori (-tu bezala)⁴³⁴. Hemen adibide batzuk emango ditugu, baina egitura mota honen xehetasun gehiago konparazio perpausen atalean eskaintzen da: Sartu bezala irten zen, isilik eta burumakur; Ez gara nahi bezala bizi; Ez zitzaizkion gauzak uste bezala egokitu (Berrondo); Ordenatu bezala konplitu zuen (Axular); Nik erran bezala egiten baduzu, berant-orduak etzaitu atzemanen (Duvoisin).

Mendebaldeko testuetako legez-ekin gauzak apur bat korapilatsuagoak dira. Perpaus murritzak egin daitezke: Bustia da abereentzat, guretzat legez, areriorik handiena (Uriarte); Uste dut […] hari legez lagunduko deustazula heriotzako ordu larrian (Barrensoro). Baina -tu legez moldeko perpausak —aditz laguntzailea isilpean dutenak— aurkitzea zail egiten da; gehienera ere aditz modalekin agertzen dira horrelakoak tradizioan, eta autore jakin batzuenak dira: Urdailetik bete ezik behar lez hestea […] (K. Enbeita); Eta zer esan, gura legez urtean bizi, eta pazkoaz baino konfesatzen ez direnen gainean? (Mogel). Eta horietan ere, badirudi hiztunek nahiago dituztela aditz laguntzailedun adibideak (behar den legez; gura duten legez).

40.10i -tu aginean (aginik). Molde honen bidez mendeko perpausak adierazitakoa gertatzeko unean dagoela adierazten da, eta, batez ere, arrisku edo egoera larria iradokitzen du egitura osoak; patu txarra adierazten duten aditzekin erabili ohi da: hil, hondatu, ito, jausi, galdu… gisako aditzekin, alegia. Adierari dagokionez, -tzeko zorian eta -tu beharrean moldeen baliokidea dela esan daiteke. Izan ere, agin eta zori adieran baliokideak direla esan genezake.

Mendebaldeko erabilerakoa bakarrik da, testu klasikoetan eta berriagoetan ere aurkitu dezakeguna. Bi forma ditugu: bata, inesiboko marka hartzen duena (-tu aginean) eta bestea partitibokoa hartzen duena (-tu aginik). Testu klasikoei erreparaturik, esan daiteke lehenak bigarrenak baino ugariagoak direla. Hona hemen zenbait adibide: Putzura jausi eta ito aginean egon zen gure semea; Erregutu egiozu biotz biotzerik Yaungoikoari, iya betiko galdu aginean, edo orretarako bidean dagozanak gaiti (Añibarro); Laguna jausi aginik ikusi zenuenean, zuhaitzean gora egin zenuen hura salbatu nahian.

40.10j -tu orde (ordean, ordez). Molde honen bidez, bi gertaera parez pare izanik bata egin beharrean bestea egiten dela adierazten da. -tu beharrean moldearen hirugarren balioaren kidea dugu hau (Barkamena eskatu beharrean, hartzekoekin etorri zen); bai eta mendebaldeko -tu barik moldearen bigarren erabilerarena ere (Barkamena eskatu barik, hartzekoekin etorri zen). Orde azal daiteke bere horretan, inolako postposizio itsatsirik gabe, edo inesiboa nahiz instrumentala erantsita: Barkamena eskatu orde/ordean/ordez, hartzekoekin etorri zen.

Hegoaldeko erabileran balio honetan tradizio sendoena duen moldea -tu beharrean da, eta Iparraldean orde postposizioa duten moldeak ditugu nagusi: -tu orde eta -tzeko orde. Postposizioa ordean forman ere erabil daiteke, -tu partizipioaren ostean Hegoaldean eta -tzeko formaren ondoren Iparraldean. Bil ditzagun adibide batzuk: Plazara joan orde, doa dantzara eta ostatura (J. P. Arbelbide); Bide hau hartu ordean batzuk ibili ohi dira herriz herri (Agirre Asteasukoa); Laidostatua izateko orde izanen dela goraltxatua (Laphitz); Berak ere, airean ibiltzeko ordean, umeak bezala herrestan zabiltzak (J. B. Elizanburu).

Forma nagusi horiez gain, -tu ordez aldaera ere zabaldu da gerora Hegoaldean, -tzeko ordez Iparraldean bezala. Adibide batzuk: Hark niri eman ordez, nik hari jaten eman behar (Orixe); Gazteari, maitatzen erakusteko ordez, gorrotatzen erakutsi ohi zaio (M. Atxaga); Damu zuen sekula eskolan ezarri izan zuelakotz, berarekin gordetzeko ordez, bera egoteko ordez haren irakasle bakarra (Mirande).

⁴³³ -tu ezta moldeak moduzko adieran ez du aditz guztietara hedatzen den tradiziorik. Aldiz, -tu ezta ere moldea, kontzesiozko balioarekin, arrunta da hizkera horietan (ikus 39 Kontzesio perpausen kapituluan § 39.3.5c atala): Film hori ikusi ezta ere axola gutxi du; Josu lanera joan ezta ere berdintsu izango da; Telebista ikusi ezta ere bizi gaitezke.

⁴³⁴ Gehienetan perpaus murriztuan formaz partizipio burutua dena azaltzen zaigu (-tu bezala), baina forma horrekin bestelako aspektu balioak ere ‘estal’ daitezke. Adibidez, Etorri bezala joango dira perpausaren azpian egon daitezke ‘etorri diren bezala’, ‘etorri ziren bezala’ edo ‘etorriko diren bezala’; edo Etorri bezala joaten dira esatean, ‘etorri ziren bezala’ edo ‘etortzen diren bezala’ adieraz dezakegu.