Euskararen Gramatika

40.5. Kanpoko moduzko perpausak

40.5a Kanpoko moduzkoek perpaus osoa modifikatzen dute, perpaus nagusi osoari dagozkio: Lehen esan dugun bezala, baleak ugaztunak dira; Egunkarian jartzen duenez, atzoko lurrikaran ehun lagun hil ziren. Azpimarratu ditugun mendeko perpausek ez dute modua zentzu estuan adierazten; beren eginkizuna perpaus nagusian adieraziko denari ‘bidea ematea’ da, ondoren esango denaren iturria edo jatorria ematen digute; perpaus nagusiko predikaziotik kanpora daude, perpaus nagusi osoari dagozkio —ez aditzari edo aditz sintagmari bakarrik— eta perpaus nagusiko adierazpena kokatzen laguntzen digute. Adberbio soilak aztertu ditugunean ere aipatu dugu adberbio batzuek perpaus osoa modifikatzen dutela: tamalez, zorionez, egia esan eta abar. Gauza bera gertatzen da mendeko perpaus adberbialekin ere. Perpaus nagusitik pausaz bereizita egoten dira, gehienean aurretik, baina ondoren (Baleak ugaztunak dira, lehen esan dugun bezala) edo tarteki modura ere (Baleak, lehen esan dugun bezala, ugaztunak dira) ager daitezke⁴²⁹. Ez dira galdegai izaten, eta ezeztapenaren eraginpetik kanpora agertzen dira. Alegia, Leire ez da dieta eginda argalduko diogunean —barneko moduzkoa—, ezeztapena azpimarratutako zatiari ere badagokio; aldiz, Esan didatenez, Leire ez zegoen kaltetuen artean esatean, azpimarratutako mendeko perpausa ezeztapenaren eraginpetik kanpo dago. Gauzak horrela, gerta daiteke perpaus berean era honetako kanpoko moduzko bat eta barneko moduzko garbi bat edo bigarren mailako predikazioa duena batera azaltzea: Egunkarian jartzen duenez, konpainia horrek iruzur ugari eginez lortu zuen arrakasta (lehena kanpoko moduzkoa, bigarrena aditzari begirako barneko moduzko adjuntua); Garbi ikusi duzuen bezala, txirrindulariak guztiz nekatuta iritsi dira (lehena perpausaz kanpoko moduzkoa, ondoren bigarren mailako predikazioa gauzatzen duen barneko moduzkoa). Gerta daiteke, halaber, forma bera eginkizun desberdinetarako erabiltzea: Garbi ikusi duzuen bezala, atzoko etapa gogorrean iritsi ziren bezala helmugaratu dira txirrindulariak gaurkoan ere, mendate gutxiagokoa izan arren. Izaera eta funtzio sintaktiko desberdinak baitituzte kanpoko eta barneko moduzkoek.

40.5b Kanpoko moduzko perpausak ere ez dira guztiak berdinak, eta modifikatzen duten perpausarekiko harremanean ñabardura desberdinak agertzen dituzte.

40.5c Batzuetan, enuntziatzeari berari buruzkoak dira mendeko perpausak: Benetan hitz eginez, ez nuen uste lortuko zenuenik; Labur esanda, ekintza primeran irten da. Lehenengo adibideko azpimarratutako zatian ez gara ari ‘uste izatearen’ moduaz, edo ‘lortzeko’ moduaz: hizketan hastearen edo esaten denaren arrazoia edo modua aipatzen ditu; komunikazio ekintzari dagokio, ez predikazioari berari. Hitza ateratzeko edo mintzatzeko modua edo arrazoia deskribatzen dute, modu edo arrazoi hori era zabalean hartuta: handik aurrera esango dena zer eratan edo zer testuingurutan esango den. Esaten denaren luze/laburra, benetakotasuna, sakontasuna, zehaztasuna, asmoa, arrazoia edo testuingurua bezalakoak aipatzen dira: Gauzak ondo aztertuz, azken urte hauek ez dira hain txarrak izan; Zintzoak izanez, Mareni aitortu beharko genioke proiektuari egin dion ekarpena; Zehatzak izanez, aitortu behar da bertakoen arteko liskarra dela bereziki, ez kanpokoekikoa; Laburtuz, gauzak ez dira guk nahi bezala atera; Gaia aldatuz, uste dut bihar eguraldi ona izango dugula; Harira itzuliz, farmaziako erosketak gaur egitea dugu egokiena. Askotan esate aditzak (esan, galdetu, hitz egin, adierazi…) edo gogo aditzak (pentsatu…) azaltzen dira mendeko perpausean, eta aditz horiek adierazten duten ekintza/gertakaria nola gauzatuko den zehazten duen elementu bat —sarri adberbioa bera— agertzen da (benetan hitz eginez, labur adieraziz, egia esanda, ondo pentsatuta eta abar); gainera, mendeko perpausaren ondoren isilpean dagoen esate aditz bat uler daiteke: harira itzuliz/laburtuz, (esan dezagun)…

Esaten denari buruz hiztunak duen jarrera azaltzen dutelarik, era honetako kanpoko moduzkoak hiztunari begirakoak izaten dira adierazpen perpausetan: lehenengo eman dugun adibidean igorleak egingo duen komunikazio- ekintzaren benetakotasuna iragartzen da, bigarrenean laburtasuna edo sintesia. Baina jarraian galdera bat dagoenean (Benetan hitz eginez, zuk egin al duzu?; Labur esanda, ondo irten al da ekintza?), entzuleari begirako bihurtzen da mendeko perpaus bera: entzuleari egiten zaio orain benetakotasun edo laburtasun eskaera. Horrelakoetan -t(z)eko menderagailua —bereziki helburuzkoetan erabili ohi dena— hauek adina edo gehiago erabiltzen da (Labur esateko, ekintza oso gaizki irten da), baina eginkizuna berbera da: enuntziazioa nola edo zergatik egingo den adieraztea, esate ekintzari bide ematea. Enuntziazioari buruzko moduzko hauek bestelako balioak ere hurbil izaten dituzte: Ondo pentsatuz, bizitza gogorra da; uler daiteke moduzko erara, edo baldintza gisa (‘ondo pentsatzen bada’).

40.5d Beste batzuetan moduzko adberbio sintagmak enuntziatuari buruzkoak izaten dira, perpausean esaten denari buruzko ‘modua’ azaltzen da, eta perpausaren modalitatearekin (hiztunaren ziurtasun maila esango duenaz, eta abar) loturik egoten dira (Dirudienez, Josu datorren urtean Bilbora joango da), edo baieztatzen dena zerbaiten edo norbaiten baitan jartzen dute: Aneren arabera, Manexek ez du ezer larririk. Berdin gerta daiteke mendeko moduzko perpausekin: Anek dioenaren arabera, Manexek ez du ezer larririk; Itxura/aztarna guztiek azaltzen dutenez, Josu datorren urtean Bilbora joango da; Medikuak esan duenez, Manexek ez du ezer larririk; Egunkarian jartzen duen bezala, auto elektrikoak oso bizkor ugarituko dira; Alabantza, esate baterako, alaba antza da bistan dagoen arabera (Mitxelena); Hau da atzenean jaiera bat ondasun handiak berekin dakartzana, orain ikusiko dugun bezala (Agirre Asteasukoa). Adibide guztietan ere ikusten dugu mendeko perpausa pausa batez bereizirik dagoela; nolabaiteko ‘perpaus orde’ moduko bat da, eta perpaus nagusian esaten duena berresteko balio du, edo bere egiatasuna zeren araberakoa den azaltzeko. Jakina, nekez izango dira horrelakoak galdegai.

40.5e Perpaus nagusiaren aurretik, neurri batean aurreko bi multzoetakoen antzera joan ohi dira ondorengoak bezalakoak ere: Aurrekontuei dagokienez, iazkoak luzatuko direla uste dut; Etiopiaz ari garela, nahitaezkoa da etnien eta hizkuntzen ugaritasuna aipatzea; Lekukotasun idatziei erreparaturik, eta esparru geografikoari gagozkiola, esan daiteke -tuta moldea Hegoaldeko tradiziokoa dela (EGLU-VII: 310). Adibide hauetan, azpimarratutako zatiaren bidez mezua zeri buruzkoa izango den aurreratzen da, mintzagaia nabarmenduz; hiztunak zer ikuspegitatik hitz egin nahi duen, hizketagaia zein izango duen aurreratzen dute. Baina aurreko bi multzoetan (enuntziazioari buruzkoetan eta enuntziatuari buruzkoetan) ez bezala, aurreratutako elementuak predikazioaren barnekoak dira hemen, eta alde horretatik, perpausari buruzko kanpoko moduzkoen artean sartzea zaila gertatzen da.

Antzera gertatzen da ondorengoak bezalakoekin ere: Ahal zuten hots gutxiena eginez, gazteak barnetegitik kanpoko askatasunera irten ziren; Xehetasun guztiak aztertuz, bere plangintza pixkanaka borobilduz joan zen. Hauetan ere perpausaren aurretik eta komaz bereizita azaltzen zaizkigu mendeko perpausak, ondoren etorriko den perpaus nagusiari nolabaiteko marko orokor bat emanez; baina azken batean, aurreratutako elementuak dira, eta perpaus nagusiko predikazioari dagozkio. Ezin sartu kanpoko moduzkoen artean.

⁴²⁹ Era honetako osagaiak, predikazio nagusitik kanpokoak izanik, askotan diskurtsoko zenbait ñabardurari edo harremani egiten diete erreferentzia, eta diskurtso markatzaile eginkizunetan sarri erabiltzen dira.