Euskararen Gramatika

36.6. Aldiberekotasun zehatza

36.6.1. Aldiberekotasun zehatza seinalatzen duten formak

36.6.1a Forma batzuek aldiberekotasun zehatza adierazten dute berariaz, erreferentzia ematen duen gertakaria iraupenekoa dela seinalatuz. Adierazpen orokorreko formek ere adieraz dezaketena espresuki seinalatzea dute zeregin forma hauek, ondoko adibideak alderatuz ikus daitekeen moduan: Haurra lo dagoenean, itzalita edukitzen dugu telebista - Haurra lo dagoen bitartean, itzalita edukitzen dugu telebista. Aurreneko perpausean aditzaren aspektu lexikoak adierazten du gertakaria iraupenekoa dela; bigarrenean, bai aditzaren aspektu lexikoak eta baita ondoko formak ere. Hauek dira gisa horretako perpausak egiteko erabiltzen diren formak: -no (hemen deno), «{-n ∼ -tu} bitartean» (hemen den bitartean; bazkaldu bitartean) eta «{-n ∼ -tu} artean» (hemen den artean; bazkaldu artean).

36.6.1b Forma hauekin eginiko perpausetako predikatuak iraupenekoak direnez, egoera edo jarduera adierazten dutenak izaten dira maiz (hemen deno, mendian dabilen bitartean), baina gauzatze prozesua adierazten dutenak ere izan daitezke (etxeko lanak egin bitartean); erdiespeneko predikatuak, berriz, pluraltasunak edo errepikatzeak egiten ditu iraupeneko, ohi bezala (ikusleak sartzen diren bitartean, hots, ‘sartzen ari diren bitartean’; egunero garaiz etortzen zaren bitartean), edo prozesu gisa ulertzeak (trena gelditzen den bitartean, hau da, ‘gelditzen ari den bitartean’). Uneko predikatuak epeko bilakatzen dira, halaber —interpretazio hori onartzen dutenean—, ezezka emanda eta iraupeneko forma erantsita; hala gertatzen da, esate baterako, honako perpaus honetan: Egun hauetan ez da etorriko baserritarra azokara, gaixorik baitago; hura etortzen ez den bitartean haren lekuan jar zaitezke zu, hau da, ‘etortzen ez den denboran’, ‘etorri gabe dagoen denboran’.

Perpaus hauek aditzera ematen duten aldiberekotasuna guztizkoa da perpaus nagusiko predikatua ere iraupenekoa denean: Lo zeunden bitartean, isilik egon dira etxekoak; mendekoaren iraupen-epeak ematen dio erreferentzia nagusikoaren epeari (‘lo egotearen’ epeak ‘isilik egotearen’ epeari, adibidean). Hortaz, gertakariaren kokapena ez ezik —hau da, aldiberekotasuna—, haren iraupenaren zenbatekoa ere ematen dute aditzera perpaus hauek.

Aldiberekotasuna ‘partziala’ edo ‘inklusiboa’ da, berriz, perpaus nagusiko predikatua unekoa denean, gertakari nagusiak mendekoaren une batekin bat egiten duena: Lo zeunden bitartean sartu dira lapurrak etxean.

36.6.2. -no, … bitartean, -n artean, -tu ahala, -tu arau

36.6.2a Erlatiboaren gainean eraikitako -no formak (< -n + -no) iraupenaren epe osoa adierazten du batez ere gaurko erabileran³⁵¹. Predikatu nagusia ere gehienetan iraupenekoa izaten da (Mundu honetan zeno, zuzenaren ondotik ibili da; Zamaria gazte deno hezten da), baina unekoa ere izan daiteke (Zoaz, ordu deno, medikuarenera). Ekialdeko euskalkietan erabiltzen da forma hau. Lehenagoko garaietan -no eta -ino aldaerak zituen, baina gaur egun -no aldaera nagusitu da; forma hori darabilten Hegoaldeko autore bakanak dira -ino aldaera hobesten dutenak.

Badirudi mundua mundu deno bezalako esapideak ez datozela bat kapituluaren sarreran esan denarekin, egoera iraunkorra adierazten duten predikatuek ez dutela, alegia, denborazko perpausak eratzeko balio, denborazko erreferentzia emateko gai ez direnez (§ 36.2.3a). Ez dago, hala ere, hor kontraesanik, esapide horiek ez baitute denbora mugatzen; adibidekoa, esate baterako, ‘beti’ esateko modu enfatiko bat da, eta horixe da, hain zuzen ere, egoera iraunkorreko predikatuen ezaugarria, ‘betiko propietateak’ adieraztea³⁵².

36.6.2b Bitartean postposizioarekin eginiko -n bitartean eta -tu bitartean formek ere iraupeneko gertakaria adierazten dute³⁵³. Aldiberekotasuna guztizkoa da, ohi bezala, predikatu nagusiko gertakaria ere iraupenekoa denean: Nagusia kanpoan izan den bitartean, lasai egon gara; Dutxa hartu bitartean, kantari aritzen da; partziala edo inklusiboa, berriz, nagusiko gertakaria unekoa denean: Etxekoak lo zeuden bitartean, mendirantz abiatu da Ane. Partizipioarekin eraturiko -tu bitartean forma gauzatzea eta jarduera adierazten duten aditzekin erabiltzen da batez ere, iraupenaren adiera honetan (garbitu bitartean; ibili bitartean). Aldaerak: -tu bitarte; erabilera urriagokoak dira -n bitarteo (goi nafarrerakoa), eta -en bizkitartean.

Forma hauen balio nagusia iraupenaren zenbatekoari dagokiona den arren, azken mugako gertakaria adierazteko ere erabiltzen dira uneko predikatuarekin doazenean: Hemen egongo da […] ni etorri bitartean (Altzaga). Subjuntiboarekin, geroari dagokionean: Axularri dagokionez, ez gaude horren egoera onean, Aita Villasantek hasi duen lan ederra buka dezan bitartean (Mitxelena).

Zenbaitetan kontrastea ematen du aditzera -n bitartean formak, denbora nozioarekin batera: Lagun batzuek mendirantz jo duten bitartean, beste batzuk hondartzara joan dira. Hortik, denborazkoaz bestelako aurkaritza adieraztera pasatu da hiztun batzuen usadioan, gaztelaniaren pare: Jon on-ona den bitartean, anaia bihurri hutsa da edo Jon on-ona da, anaia bihurri hutsa den bitartean. Ez da hori aurkaritza adierazteko modurik gomendagarriena³⁵⁴. Denborazkoaz beste, gainera, baldintza moduko adieran ere erabili izan da inoizka forma hau, gaztelaniaren pare honetan ere: Gizonak, buruz dabilen bitartean behintzat, ez dik izan behar egite zintzoen lotsarik (Barrensoro), batez ere ezezka emanda: Okerra jakinaren gainean egiten ez duzun bitartean, ez duzu hobenik.

36.6.2c Artean postposizioarekin eginiko -n artean eta -tu artean formak, azkenik, bietara erabiltzen dira, iraupeneko aldiberekotasuna adierazteko ez ezik, baita iraupenaren azken mugako unea seinalatzeko ere: Lo gauden artean ametsetan dabil gure burua eta Laguna datorkizun artean egon hemen gurekin, hurrenez hurren. Aditzaren aspektu lexikoak eta testuinguruak laguntzen digute adiera biak bereizten. Iraupeneko predikatuek epe osoko gertakaria ematen dute aditzera —jarduera edo egoera adierazten dutenak izaten dira, gorago esan den moduan (‘lo egon’, adibidean), edo errepikatze-pluraltasunak iraupeneko eginiko erdiespenekoak (‘egunero garaiz iritsi’)—; unekoek, berriz, epearen azken muga seinalatzen dute (‘etorri’). Gauzatze predikatuak anbiguoak dira, gauzatze prozesua nahiz gauzatze burutua adieraz baitezakete: Hemen egongo naiz, lan hori egiten duzun artean, hau da, ‘egiten ari zaren bitartean’ edo ‘egina izan dezazun arte’. Eta, berdin, nahi izan eta behar izan modalekin eginiko perpausak ere: Gera zaitez etxean nahi duzun artean, hots, ‘nahi duzun denbora guztian’ edo ‘nahi dezazun unea arte’. Batera zein bestera, hala ere, epe bera adierazten da.

Iraupeneko predikatuekin, bada, aldiberekotasuna adierazten dute artean postposizioa daramaten formek; adizki jokatuko -n artean da adiera honetan maizenik erabiltzen dena. Aldiberekotasuna osoa da predikatu nagusiko gertakaria ere iraupenekoa denean: Ni bizi naizen artean ez zaizu ezer faltatuko; Ekaitzak iraun artean, babesean egon gara. Partziala, berriz, nagusiko gertakaria unekoa denean: Hizketan ari zen artean, begi keinu bat egin du. Baditu aldaerak: arteko eta arte soila (erabilera urrikoa adiera honetan): Nire laguntza izango du bizi den arteko; Hau etxean dagoen arte, bakerik ez da gurean; Zure laguna izango naiz bizi naizen arte.

36.6.2d Badirudi, hala ere, artean eta arte bereizteko joera zabaltzen ari dela azken aldian mendebaldeko euskalkietan: artean iraupena adierazten duten perpausetan erabiltzen da batez ere (hemen dagoen artean), eta arte, berriz, azken muga adierazten dutenetan batez ere (etorri arte)³⁵⁵. Iraupeneko aldiberekotasuna adierazteko erabili izan da inoiz -n arteraino forma ere (dirauen arteraino); gaur egun, ordea, azken muga adierazteko baizik ez da erabiltzen.

Arte guztian sintagman, berriz, izena da arte, eta, hortaz, ohiko erlatibotzat hartu behar dira minak iraun dion arte guztian bezalakoak; halaz ere, forma hori ere postposizio bilakatzeko bidean dela pentsa daiteke, beharbada, artean-ekin eginiko formaren pareko enfatikoa.

Iraupen guztiz laburra adierazten dute begiak ixteko artean, burua itzultzeko artean edo begiak itzul artean gisako esaldiek.

36.6.2e Azkenik, -tu ahala / ahalean (Hegoaldea) eta -tu arau (Iparraldea) formen erabileretako bat gertakari biren aldibereko gauzatze progresiboari dagokiona da: Zorrak gehitu ahala, egoera estutzenago zihoakion; Jautsi arau, oihua gorago egiten zuen (Lafitte).

³⁵¹ Erabilera zaharragoan azken mugako unea adierazteko ere balio zuen. Lafittek bietariko adibideak ematen ditu: hemen deno (‘tant qu’il est ici’) eta heldu deno (‘jusqu’à ce qu’il arrive’) (1962: 399, 458). Oyharçabalek, ordea, honela dio: “Pratiquement, les constructions en -o ne servent plus qu’à exprimer des constructions correspondant au français tant que” (1987: 431).

³⁵² Forma hau batez ere denbora adierazteko erabiltzen bada ere, bistak ematen dueno bezalako esaldietan lekua seinalatzen du.

³⁵³ Iparraldean ez dira oso erabiliak forma hauek. Partizipioarekin eginiko -tu bitartean forma Duhaldek erabiltzen du, eta -n bitartean forma Axularrek, Pouvreauk eta Urtek (ikus OEH s. v. bitartean).

³⁵⁴ Erabiltzekotan, mendekoa aurretik doala onar daiteke errazago: […] frantsesak diphtongue idazten duen bitartean, diphtong agertzen da bai ingelesez bai alemanez (Mitxelena). Bitartean adberbioa ere erabili izan da adiera honetan, bizkitartean bezala: Etxea zutik egotea nahi dute, eta bitartean hari azpiak jaten ari zaizkio (Villasante).

³⁵⁵ De Rijkek: “[…] during the latter half of the 20th century a new system arose in the western dialects and has imposed itself on southern Batua. In it, uninflected arte, and its by now rare alternatives arteraino and arteino, are used only to convey the meaning ‘until’, while inessive artean is reserved for the senses ‘as long as’ and ‘while’” (2008: 533).