Euskararen Gramatika

31.3. Zer den interpretazio zehaztailea eta zerk eragiten edo eragozten duen halakoa

31.3.1. Sintagma adjektibalak erreferente espezifiko (zehatz eta bakarra) duten izen-ardatzekin: pertsona izenordainak, izen bereziak

31.3.1a Izatez erreferente espezifikoa duten izen sintagmei ez dagokie berez modifikatzaile adjektibalik hartzea. Pertsona izenordainen kasuan, (ia) erabatekoa da debeku hori, espezifikotasunaren goren mailan baitaude ni, zu eta abar, pertsona zehatz batzuen erreferentzia ematen die-eta zuzeneko solas- inguruak. Izen berezien kasuan, berriz, gerta daiteke erreferentzia ez izatea nahitaez bakarra, hala nola Joanes, Etxeberri edo Markina diogunean. Kasu horretan, aukerakoa da erreferentea areago zehaztea: Zabaletako Joanes, Sarako Etxeberri, Arabako Markina, Joanes Etxeberri Sarakoa/Ziburukoa…

Azken adibidean bezala izen berezia amaieran ez badoa, determinatzailea hartzen du sintagmak, izen sintagma arrunten ereduan (non eta deitura bihurtu ez den: Peru Leartzako): Sarako Etxeberri / Etxeberri Sarakoa / gure Josune / Josune gurea. Modifikatzaile adjektibala perpausezkoa bada, hots, erlatibo- perpaus jokatu zein jokatugabea, areagotu egiten da erreferentea zehazten ari garelako interpretazioa: Saran jaioa den Etxeberrik… / Ziburun jaio(tako/riko) Etxeberriri… Bada berez aukera efektu hori arindu edo moteltzeko, perpausa eskuineraturik, baina ez da noski ohikoena gaur egungo euskaran: Etxeberri Saran jaioa denak; Etxeberri Ziburun jaio(tako)ak.

31.3.1b Perpausak adierazten duenaren arabera, eta izen bereziaren zehaztasun- mailaren arabera, zailago edo errazago izango da egitura horrek berezko duen zehazte-esanahi hori bere horretan hartzekoa den ala besterik adierazi nahi den, hots, honelakoren bat saihesteko erabili den: Etxeberrik, zeina Saran jaio baitzen,… Izen berezia buruan ez badoa, ez da halako eragozpenik, sintagmaren barneko aposizio modura (§ 28.9.2d) geratzen delarik orduan hura: Saran jaiotako [Joanes Etxeberri] idazle hark; Saran jaiotako [Joanes Etxeberri] mediku idazle horrek; Saran jaiotako [Joanes Etxeberri] (mediku) idazle bikainak.

31.3.1c Bereizi beharra dago, bada, IS arrunten moldeko halako egiturak eta burutzat izen berezi soila dutenak, azken horietan bakarrik gertatzen baita zehazte-interpretazioaren interferentzia. Perpaus erlatiboak izen bereziei —arruntei bezain usu eta aise— lotzen zaizkiela frogatu beharrez, ez dira adibide gisa aintzat hartzekoak segidan beste osagairen bat duten halako sintagmak. Izan ere, perpaus erlatibo baten ondotik doan izen bereziak erakuslea bakarrik har dezake, ez artikulua: Hau ez da nik miresten nuen Itziar; Hau ez da nik miresten nuen Itziar hura; Hau ez da nik miresten nuen *Itziarra. Joko hori, esan bezala, izenlagun guztiena da: gure Irene / *gure Irenea / gure Irene hori / Irene gurea. Hori, egiturari dagokionez; interpretazioari dagokionez, ikus § 31.3.3.

Bestela, bide beretik, antzeko testuinguruetan, pertsona izenordainak berak ere sar daitezke jokoan, gutxi asko, erakusleak baliatuz: Orain arte izan zaren zu (gazte) hori. Izan ere, halakoetan, bi kontu berezi ditugu: batetik, Joxe nahiz ni bat baino gehiago badirela ondorioztatzen dugu (inferentziaz); bestetik, erreferentzia bera seinalatzen dute erakusleak eta perpaus erlatiboak: hura = nik ezagutu nuen(a) / hori = orain arte izan zaren(a).

31.3.2. Interpretazio zehaztailea eragiteko gai den IS-konfigurazioa: [(sintagma adjektibal) I (sintagma adjektibal)] + -a(k)

31.3.2a Bidenabar, garrantzi handikoa da artikuluaz besteko determinatzaileek izen arruntezko ISetan ere duten portaera. Izan ere, zehaztaile nahiz murrizgarri (murriztaile ere erabili da) terminoei zentzu garbi bat emango badiegu, IS osoaren jokoari begiratu beharra dago, eta ez osagai bakoitzari. Argiago esanik, zehaztaile-interpretazioa hartzen duen (edo har dezakeen) konfigurazioa hau da:

31.3.2b Horren barnean integratzen dira, gero, askotariko joko semantiko eta pragmatikoak. Zehazgailu funtzioa betetzen duena, hots, zehazte-konfigurazioa osatzen —burutzen, ixten— duena artikulu determinatua da, esan bezala (hor, pluralekoa: -ak). Beste determinatzaile kidekoenek —batzuk artikulu indeterminatuak eta hauek/horiek/haiek erakusleek— ez dute balio funtzio horretarako. Lehenbizikoaren kasuan, indeterminatu / zehaztugabe izateak ezgaitzen du batzuk erreferente espezifiko bat zehazteko: labur geratzen da (zein liburu?: ?!liburu batzuk). Erakuslea, berriz, beste muturretik, bera da jada zehaztapena, perpaus erlatiboaren beharrik gabe (zein liburu?: (liburu) horiek), arestian izen bereziez ari ginela ikusi dugun moduan: liburu (zahar) horiek (= ekarri dituzunak). Horregatik, ez du zentzurik perpaus erlatiboen beren (nahiz edozein sintagma adjektibalen) zehaztailetasunaren kontuak honelakoetan: ekarri dituzun (ingelesezko) liburu (zahar) batzuk/horiek. Izatekotan, sintagma adjektibal multzoen arteko antolaera semantikoaren interpretazio-aukerak ditugu hor auzi: [ekarri dituzun [[ingelesezko liburu] [zahar]]]; [ekarri dituzun [[ingelesezko [liburu zahar]]]; [[ekarri dituzun [ingelesezko liburu]] [zahar]]…

Jakina, murriztu, edozein modifikatzailek murrizten du izen arrunt soilaren adiera: (ingelesezko) liburu zahar sintagma adigai murritzagoa da liburu baino, baina ez da kontu orokor hori buruan duguna zein galderaren erantzun espezifikoari dagokion zehazteaz ari garenean. IS zehaztaile arrunta beste hau da hor: ekarri dituzun liburuak (zein liburu?: ekarri dituzunak).

31.3.3. Kasuan kasuko interpretazioa: sintagma adjektibalen semantika eta pragmatika

31.3.3a Esan bezala, gero, semantikak eta pragmatikak aginduko dute. Sintagma adjektibalen artean nolako —eta ez zein— adiera hartzeko joera nabarmena dutenak, hots, izenondoak, ez dira guztiak berdin integratuko, beren esanahiaren arabera. Adjektibo kalifikatzaile askok interpretazio biak onartuko dituzte: Auto txikia/gorria erosi dute (zein auto?, nolako autoa?). Iritzi-emate eta enfasia nagusitu ahala, nekezago gertatuko da zein interpretazioa: Auto bikaina erosi dute (nolako autoa); ?!Bikaina (dena) aukeratu dute eta ez kaxkarra (dena). Alegia, egiturazko anbiguotasun kasuetan, perpaus erlatiboak —edozein sintagma adjektibalek— adierazten duen ezaugarria nolakoa, hartara lerratuko da interpretazioa, betiere testuingurua lagun. Eskuarki, ez da nagusituko interpretazio zehaztailea (beste liburu kuttun batzuekiko kontrasterik, alegia) honelako batean: behin eta berriro irakurri ohi ditugun liburu kuttunak (kuttunak = behin eta berriro irakurtzen ditugun(ak)); bai, aldiz, honelakoetan: goizean etxera ekarri dizkidazun eskola-liburuak.

Errepika dezagun ez dela halako bereizkuntzarik determinatzailea artikulua ez denean: behin eta berriro irakurri ohi ditugun liburu kuttun horiek/batzuk; goizean etxera ekarri dizkidazun eskola-liburu batzuk/horiek.

31.3.3b Laburturik, bada: interpretazio zehaztailea IS batzuen konfigurazio jakin oso batean oinarritzen da:

ISaren osagai diren egiturek (perpaus erlatiboek zein bestelako modifikatzaile adjektibalek) ez dute berez behartzen halakorik; izatekotan, semantikak eta pragmatikak lagundu egiten dute edo eragotzi halako interpretazioa ematen artikuluz determinaturiko IS osoari.

31.3.3c Izen berezietara itzulirik, baldin eta halakoekin erabili nahi badira perpaus erlatiboak (bai eta gainerako izenlagunak ere, hots, ezkerretiko sintagma adjektibalak), kontuan hartu behar da noiznahi aktiba daitekeela, konfigurazio horretan, interpretazio zehaztailea, gutxien uste denean ere: euskarak hainbeste zor dion Mitxelena beste Mitxelenaren batekin kontrastean interpreta daiteke, eta, ezaugarri horren murritzean ere, nortaz ari gara: Luis Mitxelena hizkuntzalari errenteriarraz ala Joakin Mitxelena bertsolari oiartzuarraz? Egia da bestelako joskera argiagoek ere —Mitxelena, zeinari hainbeste zor baitio euskarak nahiz Mitxelena, euskarak hainbeste zor dion (errenteriar) hizkuntzalari (bikain)a— ez dutela areago zehazten erreferentea, baina guztiz argi uzten dute Mitxelena bat bakarra dugula hizpide, beste inorekiko zehazte- kontrasterik gabe.

31.3.3d Izen bereziekin bezalatsuko kontua dugu berez erreferentzia bakarrekotzat jotzen ditugun izen arruntekin ere: beti ondoan izan dituzun gurasoek; hain gogaikarri egiten zaigun garizuman. Hor interpretazio zehaztailea eragotziko lukeena ez da egitura gramatikala, semantika hutsa baizik: nekez irudika dezakegu hor, esaldiak literalki hori iradoki arren, beste gurasorik edo beste garizumarik. Axularrek ere badu halako bat, ustez bakarra testu guztian: hanbat kalteren eta damuren haste eta pitzgarri den alfertasuna. Egitura gramatikala eta semantika eskutik joan daitezen, halakoetan eta bestelakoetan, bada betiere aukera egokirik: gurasoek, beti ondoan izan baitituzu; garizuman, hain gogaikarri egiten zaigun aldi horretan; alfertasuna, zeina hainbat kalte eta damuren haste eta pizgarri baita.