Euskararen Gramatika

30.7.1. Perpaus jokatuak

30.7.1.1. Subjuntibozko forma eta menderagailua

30.7.1.1a Subjuntiboko forma hartzen du erregua, nahia, eskea, agindua… adierako predikatu gobernatzaileen osagarriko aditzak. -(e)n edo -(e)la izaten dira menderagailuak. -(e)n da menderagailu nagusi eta orokorki erabiltzen dena. -(e)la predikatu batzuekin baizik ez da erabiltzen. Hegoaldean, eskaera edo agindua adierazten duten predikatuekin ageri da batez ere eta baita, inoiz, ez beti, nahia adierazten duten predikatu batzuekin ere. Iparraldean, berriz, predikatu gutxirekin erabiltzen da menderagailu hau: agindua adierazten duten batzuekin zenbaitetan, ez beti. -(e)la erabiltzen da, halaber, euskalki guztietan, mendeko perpausa nagusitik ‘bereiz’ denean edo lokabe itxura duenean: Horixe nahi dugu, ondo senda dadila; Aitak deitu zigun, joan gintezela lehenbailehen; On degizula! Berehala ikusiko dugun moduan, subjuntiboko osagarri jokatuek ondoan dituzte -tzea nahiz -tzeko jokatugabeak.

30.7.1.1b Gobernatzaile izan daitezkeen predikatu motak eta menderagailuak alderatuz:

– Iritzi-jarrerak adierazten dituzten predikatuek -(e)n hartzen dute. Gertakaria modu ebentual edo gertagarrian agertzen dituzten iritzi-perpausek -(e)n menderagailua hartu ohi dute. Esan bezala, da kopula duten predikatuak izaten dituzte horrelakoek maiz gobernatzaile: on da, hobe da, beharrezkoa da, ezinezkoa da, komeni da… Baina bestelakoak ere izan daitezke, hala nola, ongi/gaizki iruditu, ongi/gaizki aurkitu, beldur izan, kasu egin eta abar. Frantsesek beldur ziren lagunak ethor zakizkon indarka libratzerat (Lafitte); Komeni da, oso komeni ere, euskaldun guztion jakin eta zabal ditzagun (Mitxelena); Horiek hola, eta gorapenetan gure adimenduaren jorraia ibili ondoan, on da jauts gaiten ere beherapenerat (Larzabal); Etorri, berez-edo etorri ohi da, baina, etorritakoan, komeni da eserita harrapa gaitzan (Joxerra Garzia).

– Nahia edo desira adierako predikatuak + -(e)n/(-(e)la). Nahia, gura edo desira adierazten duten aditz eta predikatuen osagarriek ere -(e)n menderagailua daramate normalean, baina -(e)la ere har dezakete, batez ere mendebaldean: nahi(ago) izan, gura(go) izan, opa izan… Neuk ere naiago dot guzurra izan dedin (Agirre); Bihotz-bihotzez opa dizut jarraikitasun hori elkarrekikoa izan dadin (Jon Muñoz); Eta Eurinomek, hornidura zaintzen zuen emakumeak, hala gerta zedila opa izan zion (Igerabide); Deseo diyot izan dezala / lenago ainbat kreditu (Txirrita). Ezen ere ager daiteke mendeko osagarriaren buruan: Nahi duzu zuk ezen egin behar zenduen deskargua eta egin eztuzuna zure ondokoak egin dezan (Axular).

– Eskaera edo galdea adierazten dutenak + -(e)n/-(e)la. Eskaera eta galdearen adierazpenean bana dabiltza euskalkiak menderagailuen erabileran. Iparraldean galdatu aditza erabili da batez ere (baina ez Iparraldean bakarrik) eta -(e)n da menderagailu ohikoena: Amak galdatu zion Anitari kafesnea prepara zezan (Landart); Lagunarte hartan doi-doia sartua nintzela, galdatu zidaten aho batez arren otoi afaltzera joan nendin (Jon Muñoz). Hegoaldean, berriz, eskatu (baita erregutu ere) da predikatu ohikoena eta -(e)la menderagailua: Adituen Batzordeak Eusko Jaurlaritzari eskatu dio ziurta dezala D ereduko eskaintza leku guztietan eta maila guztietan eskaintzen dela (Berria); Disko batek himno nazionala jotzen zuen, non Jaungoikoari eskatzen zaion bedeinka dezala herri hura eta bertako herritarrak (E. Mujika). Baina gaurko testuetan -(e)la galdatu eta -(e)n eskatu ere aurki daitezke: Hori dela-eta, Zapaterori eskatu dio eragin dezan «gai hau ahal bezain laster konpontzeko» (Berria); Aita lanjerretatik begira zezala galdatu behar gauero amarekin batean (Montoia).

Utzi aditzarekin ere -(e)n erabiltzen da: Gero, poliziari utziko diogu iker dezan eta mutil hori eta bere lagunak epailearen aurrera eraman ditzan (O. Arana). Baita gomendatu predikatuarekin ere, mendeko osagarri jokatua hartzen duenean: Maiz gomendatzen digute izan gaitezen bihotz onekoak! (Jon Muñoz); Horra zergatik gomendatu zioten beren Erregeri ez zedin higa hainbeste eginahal eta xahupidetan Errege Jaun Katolikoa, behargabe okaztatuz, baina halabeharrez, beste bide batzuk bila zitzan ordainetan (Xarriton).

– ‘Agindua’ edo ‘debekua’ adierazten dutenak + -(e)n/-(e)la. Iparraldeko euskalkietan manatu, erabaki, gonbidatu, debekatu eta antzeko predikatuen osagarriak -(e)n menderagailua hartzen du gehienetan, baina -(e)la ere har dezake: Jainkoak manatu zien mundu guzia jendez bete zezaten/zezatela; Berze kreaturak ere ditut gonbidaturen / ohore eta errespetu eman diezazuten (Etxeberri Ziburukoa). Hegoaldean agindu, debekatu eta abarren osagarriek -(e)la menderagailua hartu izan dute: Azkenik agindu eutsan sarri konfesau zedilla (Uriarte); Erabakitzen da, [fiatzalleak] ipiñi dezala zaldi, beor, mando edo mando-emea (Etxegarai). Gaurko testuetan ere bi menderagailuak ikus ditzakegu: Agindu ezazu egin dezatela urkabe bat, hogeita bost metrokoa, eta bihar goizean eskatu erregeari urka dezatela han Mardokeo (J. A. Mujika); Jainkoak agindu du mendi garai oro eta betidaniko muinoak apal daitezen, eta sakanak bete (Elizen arteko Biblia); Erregeak agintzen du askatuak izan daitezela (Iñurrieta).

Ezen lokailua ager daiteke subjuntiboko osagarriaren buruan: […] amalauean egiña, esaten ziolarik menazki ezen bere anaia ondraduak idurikatu zitzala eginpide guzti […] (Iztueta); Erran harginari ezen taila dezala spiral bat ene hilarrian, epitafio gisa (Irigoien).

– Lokabe itxurako subjuntiboek eta gobernatzailetik nolabait bereiz daudenek -(e)la menderagailua hartu ohi dute. Argi ikusten da bereizketa ondoko adibide parean, zeinetan bigarrenak daukan osagarria gobernatzailetik “bereiz”: Hau ere egin dadin / desir dut agian (Mattin) / Bertze desirik eztut egiten:/ zeruan gerta dadila! (Mattin).

“Bereiz” izate hori modu askotara gerta daiteke: a) adizki nagusia isilpean izanik, osagarriak lokabe itxura duelako: On degizula!, Jainkoak begira gaitzala! Exhortazioa edo debekua adierazten duten esaldietan ere -(e)la erabiltzen da 2. eta 3. pertsonetan, subjuntiboko formak hautatzen direnean: Ondo bizi zaiteztela. Lehen pertsonako formak dira salbuespen horretan: Nagoen isilik! Ez nadila gehiegi luza!; b) mendeko perpausa aipamen zuzen gisa hartuta-edo ematen delako: Esan daigun bada, ostera bere, santu andijagaz beragaz: ez gaizala inok eduki estutzat (Frai Bartolome); c) mendeko perpausa egitura etenean txertatua delako: Danok deseo bear deguna da bizi dedilla (Apaolaza).

30.7.1.2. Ezaugarri batzuk

30.7.1.2a Adierazpen perpausetan ikusi ditugun ezaugarrietako batzuk ikus ditzakegu subjuntiboko osagarrietan ere: predikatu konplexuak ere izan daitezke gobernatzaile (erreguka ari natzaio lagun diezadala), gobernatzailea isilpean gera daiteke (haserre agertu zen, utz genezala esku artean genuena), galde hitza adizki nagusiaren aurrean eman daiteke: [Nor] nahi duzue [etor dadin]?

Adierazpen perpausek bezala, ezen iragarlea izan dezakete lehen buruan: Nahi dute [ezen denak joan gaitezen], nahiz maiztasun handikoak ez izan subjuntiboarekin. Nahi duzu zuk ezen egin behar zenduen deskargua eta egin eztuzuna zure ondokoak egin dezan (Axular); Madrillera baño len, esaten ziolarik ezen ifiñi zitzala Gobernuko Sekretari guztiak lengo oñean (Iztueta).

Perpaus nagusian aurrekari bat izan dezakete: Hauxe eskatzen dizut gauzak ondo egin ditzazula; Hau da nahi duguna, zuk irabaz dezazula.

30.7.1.2b Nahi/gura eta behar predikatu gobernatzaileek ez dute onartzen adizki nagusiko subjektu bera izatea. Erreferentziakidetasun debekua dute: Ondo bizi zaitezen nahi dut; *Ondo bizi nadin nahi dut. Adizki nagusiak eta mendekoak subjektu bera dutenean adizki nagusia mendekoaren modalizatzaile (aditz modal) bihurtzen dugu: Ondo bizi nahi dut; Lan hori berak egin behar du (§ 30.7.2.2d, § 23.4).

30.7.1.2c On degizula! Egun on dizula Jainkoak! eta gisa horretako esaldietan izan ezik, gaur egun aditz analitikoa erabiltzen da gehienik subjuntiboko osagarrietan: Bere alboan egon gaitezela agindu digu; ?Bere alboan gaudela agindu digu.