Euskararen Gramatika

28.3.1. Elkarketa mota desberdinak

28.3.1a Juntaduraren bidez perpausak ere elkartzen direla esan dugu; eta esan dugu horrelakoetan gramatika egituraren aldetik perpaus biak maila berean daudela, perpaus bata ez dagoela bestearen mende. Baina hizkuntzan gertatzen da, halaber, bi perpaus elkartzea, eta biak maila berean ez egotea: menderakuntzaren aurrean egongo ginateke, eta mendekotzat jotzen den perpausak beste edozein sintagmak perpaus nagusiaren barnean beteko lukeen zeregina beteko luke (ikus 29. kapitulua).

Gehienetan ez da arazo handirik izaten bi elkarketa-mota hauek desberdintzeko, baina badira zalantza eragin dezaketen kasu batzuk. Juntadura eta menderakuntza desberdintzen dituzten ezaugarriei begiratuz, ondorengoak aipatu beharko genituzke:

28.3.1b Morfologia. Perpaus juntatuetan juntagailuak agertuko zaizkigu, hitz beregainak (eta, baina, edo…); aldiz, menderakuntzan adizkiari itsatsitako atzizkiak (-en, -ela eta hauetatik eratorriak: -enez, -enik, -enez gero, -elako(z) …) nahiz aurrizkiak (ba-, bait-); eta elkartzen diren bi perpausetako batean aditz jokatugabea badugu, aditzoinaren, partizipioaren (-tu (izan)a, -tuz, -turik, -tu ondoren…) nahiz aditz izenaren (-t(z)ea, (-t(z)en, (-t(z)era, (-t(z)eko…) gainean eraikia, orduan ere menderakuntza izango da. Desberdintasun morfologiko honen arabera egin ohi da juntaduraren eta menderakuntzaren arteko bereizketa.

Nolanahi ere, batzuetan eta juntagailuak aditzari itsatsitako atzizkien jokaera duela pentsa liteke ondorengoak bezalako perpausetan: Goazen dantzara, azkeneko eguna da-eta (adizki jokatuarekin); Goitik behera bustita iritsi zen (adizki jokatu gabekoarekin). Morfologiari dagokionez, eta azaltzen zaigu; baina euskaraz eta-k juntaduratik menderakuntzarako pausoa eman berri duelako seinale izango lirateke egitura horiek.

28.3.1c Adizki alokutiboak. Euskarazko tradizioan mendeko perpausetan ez da adizki alokutiborik erabili; juntatutako perpausetan bai, ordea. Mendeko perpaus bat alokutibo eran jartzen saiatzen bagara gramatikala ez den emaitza lortuko dugu. Hau da, Miren berandu etorri dun perpausa zuzena da; baina perpaus bera nagusiago den beste baten barnean txertaturik agertzen bada, orduan alokutiboa erabiltzerik ez dago: *Miren berandu etorri dunala uste dinat / Miren berandu etorri dela uste dinat. (Hala ere, esan behar da gaurko zenbait euskaldunen hizkeran lege honen indarra aski ahuldua aurkitzen dela, forma alokutiboak nonahi sartzen baitituzte). Perpaus juntatuetan, berriz, zilegi da alokutiboak erabiltzea: Miren berandu etorri dun eta kontzerturik ez dinagu ikusi²²⁷.

Baina aurreko irizpidearekin, desberdintasun morfologikoarenarekin, gertatu zaigun bezala, oraingoan ere -eta enklitikoaz osatutakoak kontuan izan behar dira: Utz ezak lana, berandu duk-eta. -eta enklitikoaz osatzen diren perpausetan alokutiboa zilegi da, nahiz eta eskubidea dugun, -eta horren enklitikotasunari esker, mendeko kausazko perpaustzat hartzeko.

28.3.1d Hitzen hurrenkera. Mendeko perpausek perpaus nagusiaren barnean gainerako sintagmek edo osagaiek betetzen duten lekua eta zeregina betetzen dutela esan dugu gorago. Ondorioz, mendeko perpausek gainerako osagaiek perpausaren barnean duten mugikortasun bera erakutsiko dute: Isilik egoteko agindu zion Mirenek Josuri atzo / Mirenek Josuri isilik egoteko agindu zion atzo / Atzo Mirenek Josuri isilik egoteko agindu zion… Juntaduran, ordea, juntagailuaren bi aldeetara kokatzen dira juntatutako perpausak; egin daitekeen hurrenkera-aldaketa bakarra —zilegi denean— juntagaien ordena aldatzea da, baina ordena aldaketa horrek esanahi aldaketa ekar dezake berarekin, menderakuntza bidezko perpaus elkartuetan ez bezala; ikus, adibidez, ondorengo bien arteko aldea: Berandu altxa naiz eta sukarra nuela ikusi dut / Sukarra nuela ikusi dut eta berandu altxatu naiz.

Irizpide honetan ere, aurrekoetan bezala, aurki daitezke mugako adibideak. Adibidez, zenbait hizkeratan, lehenengo juntagaia adizki laguntzailerik gabe azaltzen denean, ondorengoa bezalako adibideak aurki ditzakegu: Josu, iaz, lanetik baimena eskatu eta urtebetez Ameriketara joan zen. Horrelako adibideez aurrerago hitz egingo dugu.

²²⁷ Alokutiboaren eta menderakuntzaren gaia sakontasun handiagoz agertzen dira 27. eta 29. kapituluetan.