Euskararen Gramatika

26.6.2. Modua

Indikatiboaz bestelako moduak subjuntiboa, agintera eta hipotetikoa dira. Hauetan orotan, [aditzoina + *edin/*ezan] adizkia da nagusi —mendebaldean, [-tu + egin] da adizki trantsitiboa—, nahiz eta adizki sintetikoa ere erabiltzen den.

26.6.2.1. Subjuntiboa

26.6.2.1a Subjuntiboa izendapen morfologikoa da, mendeko perpausei mugatuak diren adizki jokatuei ezartzen zaiena. Halere, testuinguru asertiboetatik kanpo erabiliak diren ber, karga semantiko berezia hauteman dakieke adizki horiei: kutsu irreala dute askotan.

Gorago erran dugun gisan (§ 26.3.2.5.1b), [aditzoina + *edin/*ezan] adizki analitikoaren erabilera nahitaezkoa da mendeko perpaus jokatu zenbaitetan, eta hortik, subjuntibozko adizkitzat daukagu. Gainerako adizkiek duten denbora komunztadura berbera du, erran nahi baita aldi oraineko adizkiak orainaldiko subjuntiboa osatzen duela (etor dadin, egin dezan), aldi iraganekoak iraganaldiko subjuntiboa (etor zedin, egin zezan) eta alegiazko aldikoak alegiazko subjuntiboa (etor ledin, egin lezan) (ikus § 30.2d).

Euskararen subjuntiboak inguruko erromantzeenak baino erabilera mugatuagoa du; ikus dezagun zehazkiago zer hedadura duen joskeran.

26.6.2.1b Zalantzarik gabe, helburuzko perpausetan (ikus 37. kapitulua) da gehien erabiltzen, hobeki erranik, ez daiteke [aditzoina + *edin/*ezan] perifrasiaz bestelako adizki jokaturik erabil testuinguru horretan: Aldaketa hori negurako egin da, hodietako ura izoztu ez dadin (J. Zabaleta); Hau adierazten diot neure jaun horri, nire berri izan dezan eta onez har nazan (J. A. Mujika); Ulertu nuen nahi ninduela higitu, harrotu, jalgi nendin (Aintziart); Mira eginda nengoela esan beharrik ez nuen Anton hartaz ohar zedin (Jimenez); Barandaren kontra bermatu zen ilara amaigabea pasa zedin (Saizarbitoria). Idazlan klasikoei jarraikiz, idazle zenbaitek —nagusiki ekialdekoek— -tzat edo amoreagatik postposizioa lagundurik osatzen dute adizkia, nolabait helburua indartzeko: Lehenbizikoak oihalaz estaltzen eta estekatzen derauko buru guzia, oihurik egin ez dezantzat (X. Arbelbide); Jason Gonzalez de Mendaviari bihar emanen nizkion indizeak oro, eta bereziki odol-ttantta, medikua zenez gero ahal bezain laster azter zezantzat (Borda); Zenbat aldiz azken egun horietan, kirestasunez beterik ezinagoan, amets zoroari uko egitera ez zen saiatu, lehenagoko gizona izan ledintzat berriz ere (Mirande); Eta gero, isilik geratzen naiz, isilak bere besoetan har nazan amoreakatik (Irigoien); Kastelak besoa tinkatzen zion, isil zedin amoreagatik (Borda).

26.6.2.1c Subjuntibozko adizkia mendeko perpaus osagarri zenbaitetan ere erabiltzen da. Euskalkien eta perpaus nagusiko predikatuaren arabera, adizkiak -n edo -la menderagailua beretzen du (ikus zehatzago § 30.7.1a). Honako adierako predikatuak dira beren osagarria subjuntibozko adizkiaren bidez osatzen dutenak (ikus baita ere § 30.7.1b-d):

(i) agindu-, eske-, erregu-aditzak: Zure legezko errege honek errendi zaitezen agintzen dizu! (Urkixo); Adierazi zidan ez nendin urrunt haren gortetik, ohoratuko ninduela horren sari (Xarriton); Otoizten haut gurekin gera hadin (Juan Garzia); Armadako amabiak hala egin zedin agindua bazuen, agindua bete eta kito (Jimenez); Lubis eta Pantxo bi anaiek berekin joan nendila eskatu zidaten (Atxaga); Inork inoiz hala egin ez zezan erregutu nuen (Jimenez);

(ii) hiztunaren iritzi-jarrera adierazten duten predikatuak: on da, hobe da, beharrezkoa da, beldur izan, komeni izan… Hobe da arrazoi erratuak itxura bien kausak oker eman ditzan (X. Amuriza); Ados zira horrela izan dadin, gu denentzat, txofurrentzat, pixka bat errepresione bat? (Oxandabaratz); Ordezkari ofiziala izan zedin berdin zitzaion (Touyarou); Beldur naiz gure herri honek zerbait paira dezan, sekulan gudukak hasten badira zinez (Aintziburu eta Etxarren); Esate baterako, arauak ematen dituenean […] aholkuak izan daitezen komeni da, ez legeak (Iñurrieta);

(iii) hiztunaren nahia edo desira adierazten duten predikatuak: Esna nendin nahi zuen Teresak (Atxaga); Gainera, badirudi aski hedatua dagoela gizartearen maila batzuetan, eta onartua, enpresek badutela eskubidea adierazteko unibertsitateari zer nahi luketen erakunde honek egin lezan, zer espero duten egin dezan (Pérez Iglesias eta Salaburu).

26.6.2.1d Antzina, hala helburuzko perpausek nola osagarriek, molde sintetikoa ere har zezaketen delako adizki analitikoaren ordez: Hihaurk lan egin-ahala, berzek degiten eztutzala (Oihenart) ‘ez ezak utz besteek egin dezaten’; Orduan mana zitzan espresuki bere dizipuluak nehori ez lerroten (Leizarraga) ‘orduan bere dizipuluei manatu zien inori erran ez ziezaioten’.

26.6.2.1e Euskara zaharrean, subjuntibozko adizkiak perpaus erlatiboetan ere erabiltzen ziren. Aldi oraineko adizkiek irakurketa ez-erreferentziala zuten, eta aldi iraganekoek, berriz, erreferentziala: Jautsi din ezkurra ororen su egur ‘jauts dadin ezkurra’ (RS); Idia geinha dezanak, uztar diro (Oihenart); Itaxura ezansia zezanak bere etxea gal zezan (Oihenart). Delako usadioa XVIII. menderako galdua zen arren, XXI. mendeko idazle zenbaitek berenganatu dute orainaldiko subjuntiboaren erabilera erlatibozkoetan; halakoetan, antzina bezala, adizkiak irakurketa ez-erreferentziala du: Hara, gaur lur hauetatik botatzen nauzularik, zure begibistatik urrun ibili beharko dut, noraezean galdua munduan; Aurki nazan edonork hil egingo nau (J. A. Mujika); Merke aterako zaio[la] sakrifizioa bere behatzaren oferenda egin dezanari edo hartarako prest egon dadinari (Irigoien); Hemen, bihotz zintzoz otoitz egin dezanak lortuko du eskatzen duena (Asisko Frantzisko).

26.6.2.1f Halaber, klasikoak eredu harturik, denborazko perpausetan orainaldiko subjuntibo-adizkiak erabiltzeko joera berrezarri da XXI. mendeko testu jaso zenbaitetan. Zehatzago, -ean atzizkia edo arte postposizioa oinarri dituzten perpausetan agertzen dira, eta etorkizunean kokatua den gertakari bat dakarte: Euriak eta elurrak iragan daitezenean, erresinola Hegoaldeko bere lurraldeetatik itzul dadinean, gortearen eta Poeten Batzarrearen aitzinean errezitatuko duk laudorioa (Juan Garzia); Eta ni horra joateko eguna irits dadinean, orduan zigortuko ditut beren bekatuagatik (J. A. Mujika); Musen ezti gozoz gantzutu bezala egin nahi izan dizut, ea horrela zure gogoa nire bertsoei atxikia eduki ahal dudan, gauzen izaera guztia nola osatua den eta nolako itxura duen ikus dezazun arte (X. Amuriza); Adiskidantzaren izenean, zaude emakume hori neuretu dezadan arte, baldin hura gaitzerran nahi bazeneza (Jon Muñoz).

26.6.2.2. Agintera

Adizki jokatuen morfologia tratatzean agintera eta jusiboa zehazki deskribatu baititugu, han erranak ez ditugu hemen errepikatuko. Irakurleak jo beza, beraz, atal hauetara: § 26.1.5.4, § 26.2.3c, § 26.3.5.1c.

26.6.2.3. Hipotetikoa

Gerta litekeena adierazteko, hau da, alegiaren esparruko hipotesi baten egiteko, baldintza irrealeko apodosian erabili ohi diren adizkiak erabiltzen ditu euskarak (ikus § 34.5.2.3i): adizki sintetikoak, [-tuko + izan/*edun] erdialdeko hizkeretan, eta [aditzoina + *edin, *ezan] mendebaldean eta ekialdean —zehatzago, egitura trantsitiboetan zuberotarrek [aditzoina + -iro-] dute eta mendebaldeko hiztunek [-tu + egin]—. Sintetikoa izan ala analitikoa, adizkiak alegiazko morfologia du eta -te/-ke atzizkia darama: Gogotik joan ninteke/joanen nintzateke konzertu baten entzutera; Bizia emanen nuke zu zoriontsu izan zintezen! (Jon Muñoz); Eta komeniko litzateke unibertsitateko irakasleek ere unibertsitatetik kanpo gertatzen den hori gogoan izatea (Pérez Iglesias eta Salaburu); Ondo letorke azken urteotako batenaz bestekoei erreparatzea, datu zerrendei begira, ekain normaltxu batek zer eman behar ligukeen, edo gutxienez, zer espero genezakeen jakiteko (P. Zabala).