Euskararen Gramatika

24.3.1. Adiera desberdinak egitura kopulatiboetan

24.3.1a Egitura kopulatiboetan esanahi edo harreman semantiko desberdinak adieraz daitezke, atributuaren eta subjektuaren artean dagoen erlazio semantiko eta gramatikalaren arabera. Izan aditzak adiera gehienak emateko aukera du; gainerako aditz eta egitura kopulatiboek aukera murritzagoak dituzte.

24.3.1b Izan aditzari dagokionez, batzuetan pertsonen edo gauzen ezaugarriak adierazten dira. Ezaugarri horiek izan daitezke propietate iraunkorrak edo berezkoak adierazten dituztenak (Tartalo begibakarra da; Mitxelena errenteriarra zen), eta orduan izaera mailako predikatuak deitu ohi zaie (izate horren iraupen aldi osoan egia izango direnak); izan daitezke, halaber, une, aldi edo egoera jakin bati dagozkion ezaugarriak (gaur goizean oso atsegina izan zara; Patxi hirugarren mailako ikasle da aurten), eta orduan egoera mailako predikatuak eratu. Guztiek ere egitura kopulatiboaren predikaziozko adiera azaltzen dute. Bereziki adjektiboekin edo adjektiboen gisako elementuekin aurkitzen ditugu horrelakoak: Jontxu gizena zen; Piper horiek minak dira; Aristoteles jakintsua zen; Beñat asko ikasia da; Polit dira lore horiek. Asko izaten dira horrelako adibideak. Adjektibodun izen sintagma osoa dutenek ere antzera jokatzen dute: Andoni gizon arduratsua da; Venezia hiri zoragarria da; Txindoki mendi dotorea da; Ainara lagun leiala zen. Ezaugarriak adierazten direla esaten da, halaber, atributu gisa lanbideak, karguak edo zereginak dituzten izenak ditugunean ere: Gaztetan sukaldari nintzen; Messi futbolaria da; Maddi medikua da. Izenekin errazago lortzen da izaera mailako irakurketa.

Beste batzuetan bi elementuren arteko identifikazioa edo berdintza adierazten da, egitura ekuatiboak osatuz. Har dezagun ondorengo adibidea: Arazo nagusia gurasoak dira. Artikulua daramaten bi izen sintagma azaltzen zaizkigu, eta ez da gurasoen ezaugarri bat edo propietate bat azaltzen, baizik eta arazo nagusia-ri erreferente zehatz bat ematen diogu (gurasoak), gainerako arazo posibleen artean (gizartea, lagunak, Internet eta abar) hautatuz, eta atributuarekin identifikatuz. Horrelako egituretan batzuetan zalantzak izan ditzakegu subjektua eta atributua zein diren erabakitzen; alegia, arazoa langabezia da adibidean, zein da subjektua? Auzi konplexua da, hizkuntzalaritzaren barnean eztabaidatua. Nolanahi ere, izenaren ezaugarri semantikoek —bereziki, erreferentzia ezartzeko gaitasunak— zeresan handia dute; ordenak eta intonazioak ere bai; eta askotan komunztadurak lagun diezaguke. Horrela, arazoa zu zara adibidea dugularik, garbi gelditzen da subjektua zu dela; nor da arazoa? galderaren erantzuna izango litzateke. Mota honetako identifikaziozko egituretan, batzuetan mendeko perpausa ere izan daiteke subjektua: arazoa da ez duzula entzuten (zein da arazoa?).

24.3.1c Zenbait kasutan, tartean elementu berak direla, bi irakurketak (ezaugarriak adieraztearena, eta identifikazioa bideratzen duena) dira posible. Adibidez, pentsa dezagun izan aditzaren bidez neska hori eta ekonomiako irakaslea lotzen ditugula. Ordena eta intonazio desberdinak erabil ditzakegu. Neska hori gure ekonomiako irakaslea da esaten badugu bi interpretazioak dira zilegi, baina ziurrenera errazago ulertuko dugu aipatzen den neskaren ezaugarri bat ematen dugula (ekonomiako irakasle izatea), subjektuaren lanbidea, kargua edo zeregina adieraziko bagenu bezala; eta atributua artikulurik gabe emango bagenu, adiera hori garbiago bideratuko litzateke, erreferentzia ezartzeko gaitasuna galduko bailuke: Neska hori ekonomiako irakasle da (‘zer da neska hori?’). Aldiz, Neska hori da ekonomiako irakaslea esaten badugu, bi elementuak identifikatzen dituen irakurketa gailenduko da (‘nor da ekonomiako irakaslea?’); berdin Ekonomiako irakaslea neska hori da esatean; eta sintagmaren datu gehiago ematen baditugu (hirugarren mailako ekonomiako irakaslea neska hori da), predikatu gisako irakurketa zailduko dugu, erreferentzia ezartzeko errazago utziz.

24.3.1d Egon aditza adiera kopulatiboan erabiltzen denean une edo egoera bati dagozkion predikatuak osatzen dira: Jon gaixo dago; Kafea beroa dago; Medikua urduri dago. Aipatu ditugun gainerako adieretarako (identifikazioa edo izaera mailako predikatuak) biderik ez du ematen egon aditz kopulatiboak (*Tartalo begibakarra zegoen; *Mitxelena errenteriarra zegoen), eta izenak azaltzen direnean artikulurik gabe agertzen dira (Izaskun tabernari dago Bergaran), egoera mailako predikatu gisa, une bati dagokion ezaugarria adieraziz.

24.3.1e Adiera lokatiboa duten elementuak ere sarri azaltzen dira izan eta egon aditzekin: Atzoko kaxak han daude/dira; Dirua mahai gainean dago/da; Josune ohean dago/da²¹³. Gramatikari batzuek diote aurreko adibideak zentzu zabalean egitura kopulatibotzat hartu beharko genituzkeela, eta azpimarratutako tokizko elementuak atributuak direla; azken batean, lokatibo horien ordez bestelako adberbioak edo adjektiboak azalduko balira bezalako egituren aurrean gaudela: Atzoko kaxak puskatuak daude/dira; Dirua eskuragai dago/da; Josune gaixo dago/da. Egon eta izan lotura aditzak izanik, nahitaez eraman behar dute predikazioa gauzatzen lagunduko dien zerbait, eta goiko kasuetan, lokatiboaren bidez (han; mahai gainean; ohean) aseko litzateke eskakizun hori. Nolabait esateko, “predikatu lokatiboak” izango lirateke, aditzok bai baitute ‘kokapena’ edo nolabaiteko ‘iraupena’ adierazten duten elementuei bide emateko gaitasuna. Baina ohart gaitezen beste batzuetan lokatiboa ez dela predikatu nagusia: Hori ohikoa da Donostian; Triste nago Euskal Herrian. Adibide horietan predikatu nagusiak ohikoa eta triste izango lirateke, eta lokatiboak adjuntuak izango genituzke.

²¹³ Hizkeren artean badira desberdintasunak era honetako egituretan, eta izan batez ere ekialdean erabiltzen da. Bestalde, subjektua jarduera adierazten duen izen bat denean izan aditza azaltzen da beti: Kontzertua Baionan izango da; Bilera Gasteizen da; Omenaldia arratsaldeko seietan izan zen.