Euskararen Gramatika

23.2.1. Morfologia egitura

23.2.1.1. Aditz bakunak, eratorriak eta elkartuak

23.2.1.1a Morfologia osaera kontuan hartzen badugu, aditz asko eta asko bakunak direla esango dugu. Barne egiturarik ez dutenak, gehiago zati ezin daitezkeenak dira aditz bakunak. Berdin dio jatorriz euskal aditzak diren edo maileguz hartuak: ahaztu, barkatu, bedeinkatu, erori, esan, etorri, etzan, gelditu, ikusi, irakurri, joan, sartu, dimititu, heredatu, simulatu, sufritu…

23.2.1.1b Beste aditz asko izenetatik edo adjektiboetatik eratorriak dira: adiskidetu, amatu, egurtu, gizondu, lekutu, loratu, lotsatu, umetu, zigortu / alaitu, apaindu, belztu, bigundu, gorritu, laztu, sendotu… Eratorpenean aztertzen dira mota honetako eratorriak (ikus § 6.1).

Aditza bera ere izan daiteke aurrizki bat hartu eta beste aditz bat sortzeko oinarria: arraeraiki, berregin, desegin…… (ikus § 6.5).

23.2.1.1c Aditz kategoriako osagai bat eta izen edo adjektibo kategoriako osagaia elkartuz ere sor ditzakegu aditzak. Aditz elkartuak ditugu aurreikusi, gurutziltzatu, hostoberritu, tokialdatu, goretsi, luzetsi (ikus § 9.3).

23.2.1.2. Aditz arazleak

23.2.1.2a Aditz arazle edo kausatiboak ere aditzoinari arazi erantsiz osatzen ditugu: etorrarazi, eginarazi, ibilarazi, ikusarazi, mugiarazi, sinetsarazi… 23. arauan eman zituen Euskaltzaindiak aditz arazleak osatzeko morfologia jarraibideak. Batetik, arazi forma hobetsi zuen euskara estandarrerako, eta ez lehian zuen erazi (adierazi da salbuespena); bestetik, aditzoinari elkarturik idatzi behar dela arautu zuen. Baina arau horretan ontzat eman ziren sortarazi eta agertarazi (aditzoinak berez ez duen -t- dutenak), gero baztertu egin dira Euskaltzaindiaren Hiztegian eta sorrarazi edo agerraraziren alde egin; beste aditz batzuetan ikusiko dugu, ordea, -t-dun aldaera (ulertarazi).

23.2.1.2b Arazi formaren ondoan, erazi (batez ere erdialdeko eta ekialdeko aldaeretan), erazo eta arazo (mendebaldekoetan) ere erabili dira: Beren bide makurrak utz-erazirik ekarri zituen gure lege santako bide zuzenera (Mendiburu); Beretatik asko il erazi zituen (Uriarte); Santa Helenak eraiki erazi zien eliza eder bat (Intxauspe); Ikurrin gorri aundiak aizetan zabal erakusten ditue, eta “Marselletarra” ta “Internazionalen” doiñuak entzun-erazo (Erkiaga).

23.2.1.2c Mendebaldean eragin baliatu da kausatibotasuna adierazteko: Tartetxo bat lehenago otu zitzaidanak […], harexek esan eragin zidan nire graziaren egia (Jimenez); Ikusi eragin diezadala zein onuragarriak diren dauzkagun ohiturak (Elexpuru); Zelan iraun eragingo deutsegu grazia onei? (Mogel); Otsoari belarriak agertu eragin eutsazalako (Agirre). Eragin da, gaur ere, [izena+egin] motako aditz lokuzioen forma arazlea, eginarazirekin batera: Barre eragiten zion horrek (K. Zabala); Txoratu egiten zuen tipulek negar eragin diezaguketela ikusteak (Olarra); Davidek Israel lurraldean bizi ziren atzerritarrak biltzeko agindu eta hargintzan lan eragin zien (Elizen arteko Biblia); Nola daiteke gizon batek milari erasotzea, / eta bik hamar milari ihes eragitea? (J. A. Mujika); Jende askori entzumenean kalte eragiteko bezain zarata ozenak sortzeko gaitasuna (Aldasoro).

Nolanahi ere, ugariak dira arazi hartzen duten [izena+egin] lokuzioak: amets eginarazi, gogoeta eginarazi, ihes eginarazi, negar eginarazi, oihu eginarazi, porrot eginarazi, talka eginarazi, zin eginarazi…: Nik biziki maite dut irri egitea eta irri eginaraztea (Oxandabaratz); Eta horrexek alde eginarazi zien (An. Garikano); Hormonek negar eginarazten zidaten (Iturbe).

Testu zaharretan erazi ere ageri da balio arazleko aditz lokuzioak sortzeko: Zeñak bekatu erazi zion Israeli (Uriarte).

23.2.1.2d Arazi eta eraginen osaerari erreparatzen badiogu, bestalde, bietan ikusiko dugu -ra- morfema, euskararen historian aditz arazleak sortzeko baliatu zena: irakatsi, erakutsi, iragan, erakarri, erantzun, eroan eta beste aditz batzuetan ikus daitekeena (eratorri Arana Goirik sortua). Jatorriz, beraz, ikasi, ikusi, igan, etorri, entzun edo joan aditzen forma arazleak dira aditz horiek, eragin, eginena zen bezala: Mark harturik erekharrak eurekin (Leizarraga); Berak lenik egiten duela, guri gero eragin nai diguna (Mendiburu). Baina literatura tradizioan ere nekez aurkituko ditugu balio arazlean -ra- morfema duten aditz horiek.

23.2.1.2e Bada beste modu bat ere arazle edo kausatibo balioa emateko: aditz laguntzailea. Inkoatibo/kausatibo oposizioa eratzen duten aditzetan ikusten da modu hori: hil da / hil du; atera da / atera du; zuritu da / zuritu du (§ 23.2.2.2f, § 23.2.2.5c, § 23.2.2.5d). “Kausatibo lexiko” deitzen diete Ortiz de Urbinak (2003a) eta Oyharçabalek (2003b) horrelakoei¹⁸⁹. Absolutiboko argumentua besterik ez duten aditzak dira forma kausatiboa horrela adieraz dezaketenak; eta horien artean ere, jarduera edo gertatzea adierazten duten aditzek ez dute balentzia aldaketa onartzen (gertatu da / *gertatu du; mintzatu da / *mintzatu du); ezta aditz bihurkariek ere (ikus § 23.2.2.2): jantzi dut edo garbitu dut aditz trantsitibo hutsak dira, ez jantzi naiz eta garbitu naiz bihurkarien aldaera kausatibo edo arazleak. Egoera nahiz leku aldaketa adierazten duten aditzek eta aditz psikologikoek bakarrik era dezakete aldaera kausatiboa laguntzailea aldatuz (Oyharçabal 2003b): hautsi da / hautsi du; zabaldu da / zabaldu du; hurbildu da / hurbildu du; aspertu da / aspertu du; izutu da / izutu du.

23.2.1.3. Aditz predikatu konplexuak

Ugariak dira izen batez, adjektibo batez, adberbio batez edo postposizio sintagma batez gehi aditz batez osatutako aditz predikatu konplexuak ere. Hitz bat baino gehiagoz osaturiko aditz hedatutzat jo ditzakegu halakoak, sintaxiaren eta morfologiaren artean kokatzen direnak: badituzte morfologiako egituren ezaugarriak, baina baita sintaxi egiturenak ere (Zabala 2004). Predikatu konplexu hauetako aditzen eduki semantikoa murriztua izan ohi da: aditz arinak (egin) edo lotura aditzak (izan, egon, ibili) izaten dira. Osagaien jokabide sintaktikoan zurruntasun maila desberdinak aurkituko ditugu: aditz predikatu horietako batzuetan osagaien hurrenkera guztiz zurruna da; beste batzuetan malguagoa. Esanahiari dagokionez, ihartze prozesuak gertatzen diren heinean, esanahia ezin izaten da osagaienetatik abiatuta asmatu. Ikasi egin behar izaten da.

Atal honetan predikatu konplexu hauen morfologia egituraz arduratuko gara eta aurrerago aztertuko dugu hauen balentzia eta argumentu egitura (ikus § 23.2.2 eta § 23.3).

23.2.1.3.1. [izena + egin], [PS/adberbioa + egin] egiturako aditz lokuzioak

23.2.1.3.1a Izenak eta aditz arin batek osa dezakete predikatua. Adibidez: agur egin, alde egin, aurre egin, barau egin, barre egin, dantza egin, dei egin, deiadar egin, doministiku egin, eraso egin, errieta egin, eskaera egin, eztanda egin, eztul egin, garrasi egin, hitz egin, hots egin, huts egin, ihes egin, iruzur egin, irri egin, jolas egin, kalte egin, keinu egin, kale egin, lan egin, lo egin, min egin, muzin egin, negar egin, oihu egin, otoitz egin, porrot egin, salto egin, tiro egin, traizio egin, txalo egin, uko egin, zalantza egin, zin egin. Batzuetan lokuzioan bakarrik aurki daiteke lehen osagaia: laprast (egin), turrut (egin). Aditz lokuzio esaten zaie horrelako egitura duten predikatuei. Gramatikari batek baino gehiagok aditz elkartuen artean aztertu dituzte; izan ere, itxuraz, izenaz eta aditzaz osatutako aditz elkartuak dirudite, hostoberritu edo gurutziltzaturen parekoak. Horixe dute, hain zuzen ere, lokuzio hauek lehen ezaugarri morfologikoa, izen soila (determinatzailerik gabea) izatea lehen osagaia.

23.2.1.3.1b Meteorologiako gertakariak adierazten dituzten euria egin, elurra egin, izotza egin… aditzetan lehen osagaiak badu mugatzailea, baina hori da har dezaketen determinatzaile bakarra; ezin dute, adibidez, erakuslerik hartu (*elur hori egin, *izotz hau egin). Nolanahi ere, determinatzailerik gabeak ere badira: bero egin, hotz egin.

Meteorologia gertakariak adierazi ez arren, aurki daitezke lehen osagai determinatzailedunak (gutxi izan arren): bizarra egin, harrikoa egin, itxura(k) egin, planta(k) egin. Baita -a/Ø alternantzia ere: eztul egin (ugariena) / eztula egin.

Askoz adibide gutxiago ditugun arren, adberbioa edo postposizio sintagma ere izan daiteke lehen osagaia: atzera egin, aurrera egin, behera egin, borrokan egin, euskaraz egin, gora egin, haginka egin, hanka egin, harrika egin, hazka egin, hegaz egin, hegan egin, korrika egin.

23.2.1.3.1c Mugatzailerik hartzen ez duen lehen osagaia izateak berarekin dakar aditz hauek ez erreferentzialak izatea; hau da, erreferentzia jakina baino areago, erreferentzia generikoa dute (lan egin / agindu dizuten lana egin). Honetan ere bat letozke hitz elkartuen erreferentzia generikoarekin. Determinatzailea hartu arren, euria edo elurra generikoak dira, ez espezifikoak.

23.2.1.3.1d Baina lokuzio hauek badituzte aditz elkartuetatik bereizten dituzten ezaugarriak ere; Hitz-Elkarketa/3 lanean jaso zituen Euskaltzaindiak (1991) funtsezko ezaugarriak. Mota hauetako aditz lokuzioak aztertu dituzten hizkuntzalariek ere (besteak beste, Mitxelena 1977d; Azkarate 1990b; Zabala 2004; Martinez 2015) hainbat ezaugarri nabarmendu dituzte: partitiboa hartu ahal izatea, izena lekuz aldatzeko aukera, edo elipsia koordinazio egituretan. Horregatik, ihartzera jo duten jatorrizko sintaxi egituratzat hartu beharko lirateke. Ihartze bide horretan, esanahi berezia ere hartu du zenbait aditz lokuziok: hanka egin, kale egin, porrot egin. Ihartze bide horretan aurrera egin ahala, galdu egiten dituzte sintaxi egituren antzekotasunak: hurrenkera finkoa izaten dute, izenak ez du partitibo markarik hartzen eta abar (*ez du kalerik egin, *egin zuek porrot…).

23.2.1.3.1e Partitiboa onartzen du lehen osagaiak gehienetan, ez du lanik egin, ez du negarrik egin… Egia da aditz esapide hauetako batzuetan izenak ez duela partitiboa hartzeko aukerarik, ez behintzat bestelako ñabardura semantikoren bat erantsi gabe (ez du hitz egin / ez du hitzik egin, ez du inoiz hutsegin / ez du inoiz hutsik egin). Gutxi batzuk dira horrelakoak, ihartutzat har daitezkeenak hain zuzen ere (alde egin, huts egin, kale egin, porrot egin). Lokuzio gehien-gehienek onartzen dute partitiboa (Martinez 2015), baina ez amaiera edo muga jakinik gabeko jarduerak aditzera ematen dituztenek (Etxepare 2003): esaterako, argi igorpena adierazten dutenek (dir-dir egin), edo erdiespenak adierazten dituztenek (bat egin, eztanda egin, leher egin).

23.2.1.3.1f Sintaxi egituren pareko askatasuna dute aditz lokuzio haueta- ko askok eta askok osagaien ordenari dagokionez: izena lekuz alda daiteke galdegai/mintzagai jokoaren arabera (§ 41.4.1-2): Egiozu otoitz Profetari (Zubizarreta); Ez dizut nik dei egin. Itzul zaitez eta egizu lo (Elizen arteko Biblia). Bi aditz lokuzio ditugu adibide horretan: lehenak [izen+aditz] ordena gorde du, bigarrenean izena atzera pasatu da, mintzagai hanpatugabearen gunera. Galdegai kontrastea ere marka daiteke lokuzio horietako izenekin: Baina umeak ez du lo egiten, negar baizik. Diskurtso markatzaileak ere eman daitezke izenaren ondoren: Batzuetan barre ere egiten du (Oñederra); Baina lo behintzat ez zuen askorik egingo (Olano).

23.2.1.3.1g Bi aditz lokuzio koordinatzean, aditzaren elipsia, lehen lokuzioko aditza isilpean uztea da ohikoena: Otoitz eta barau egin ondoren; Askok, handi nahiz txiki, iseka eta irain egiten zieten (Asisko Frantzisko, Asisko Klara); Vassiak ez zekien barre edo negar egin (Sastre). Egiazko aditz elkartuetan ezin da lehen osagaiko aditza isilpean utzi: *leku eta herrialdatu.

23.2.1.3.1h Lokuzio hauetako egin aditz arina da, berezko esanahirik ia ez duena. Ez da esanahi osoa duen egin, zerbait sortzea adierazten duena (etxea egin, habia egin, tratua egin). Egin horren objektuak erreferentzialtasun osoa izaten du eta erlatibo baten buru izan daiteke (txoriak egin duen habia, egin duzuen tratu hori). Subjektuak, berriz, ‘egilea’ paper tematikoa (ikus § 23.3) hartzen du. Egin arinak ez du horrelako ezaugarririk; ezin dio subjektuari paper tematiko jakin bat esleitu. Izenak eta aditzak osatzen duen lokuzioak du eginkizun hori. Horregatik, izenaren araberakoa da lokuzioak subjektuari esleitzen dion paper tematikoa: hitz egin (egilea), barau egin (esperimentatzailea). Bi egin hauetaz gain, egin aditz laguntzaile ere bada mendebaldeko hizkeretan (esan dagigun egia osoa (§ 26.3.3)) eta aditzaren beraren galdegaitasuna nabarmentzeko ere erabili ohi da Hegoaldean (ikus § 41.4.1d, § 41.4.1e).

23.2.1.3.1i Aditz lokuzio hauetako askok eta askok jarduera motaren bat adierazten dute: barau egin, barre egin, dantza egin, errieta egin, garrasi egin, hegan egin, iruzur egin, iseka egin, lan egin, lo egin, mesede egin, oihu egin, porrot egin, pixa egin… Beste batzuek burutzapenak (harrikoa egin) edo erdiespenak (alde egin, ihes egin, irrist egin, tiro egin); batzuek egoerak ere adierazten dituzte (bero egin). Argi geratzen da amaierarik gabeko jarduera adierazten duten eta amaiera duen aditz predikatuaren arteko aldea: Jonek bi orduan lan egin du, baina ez du lana amaitu / *Jonek bi orduan harrikoa egin du, baina ez du harrikoa bukatu (Zabala 2004; Martinez 2015). Aditzak bere baitatik dakarren aspektuari aktionsart edo aditzen aspektu lexikala esaten zaio (ikus § 26.1.4.1).

Rodríguezek eta García Murgak (2001), Etxeparek (2003), Zabalak (2004) eta de Rijkek (2008) [izena + egin] lokuzioen sailkapen semantikoa ere egin dute. Hiru sailkapenak guztiz bat etorri ez arren, honako sail hauek bereiz ditzakegu:

a) Igorpenak adierazten dituztenak, dela soinu igorpenak (barre egin, deiadar egin, hasperen egin, intziri egin, negar egin, oihu egin, zurrunga egin), dela hizketazko igorpenak (agur egin, berba egin, birao egin, burla egin, dei egin, errieta egin, galde egin, hots egin, mehatxu egin, oles egin, otoitz egin, zin egin), edo argi igorpena adierazten dutenak (dir-dir egin, diz-diz egin).

b) Jarduera fisikoak eta kognitiboak adierazten dituztenak, mugimendua adierazten dutenak barne: amets egin, duda egin, gogoeta egin, hausnarketa egin, kasu egin, kontu egin, itxura(k) egin, muzin egin, paso egin, zirt edo zart egin; aharrausi egin, botaka egin, dar-dar egin, doministiku egin, eztul egin, kaka egin, lo egin, oka egin; ausiki egin, bultza egin, buru egin, gogor egin, haginka egin, hozka egin, kalte egin, putz egin; alde egin, hanka egin, ihes egin, irrist egin, jauzi egin, korrika egin, labain egin, laprast egin.

c) Bestelako jarduerak adierazten dituztenak: bekatu egin, bizarra egin, guardia egin, harrikoa egin, huts egin, lan egin, ohea egin.

d) Gertaera meteorologikoak adierazten dituztenak: bero egin, eguzkia egin, euria egin, fresko egin, hotz egin, izotza egin.

23.2.1.3.2. [izena/DS + eman/hartu] egiturako aditz lokuzioak

23.2.1.3.2a Eginen ondoan, maiztasun txikiagokoak izanik ere, badira eman eta hartu aditzekin osatutako lokuzioak ere: abisu eman, adore eman, aholku eman, amaiera eman, amore eman, antz eman, arrazoi eman, atsegin eman, aukera eman, beldur eman, berri eman, buru eman, fede eman, kasu eman, kontu eman, lur eman, meza eman, min eman, musu eman, nazka eman, pena eman, su eman; arnasa hartu, atseden hartu, esku hartu, hats hartu, kargu hartu, kontu hartu, lo hartu, mendeku hartu, min hartu, parte hartu, su hartu, usain hartu…

Hauetan ere lehen osagaia gehienetan determinatzailerik gabeko izen soila izaten da, baina determinatzaile eta guztikoa ere izan daiteke (are plural markaduna): animoak eman, beldurra eman, eskerrak eman, etsia hartu, lanak eman, bide(a) eman, kontuak eman… Baina determinatzailea finkatua dago, ez dago aukerarik beste determinatzaile bat aukeratzeko.

Ergatibo sintagma ere izan daiteke lehen osagaia: buruak eman, bihotzekoak eman. Hemen sar daiteke aurreraxeago determinatzaile sintagma edo postposizio sintagma lehen osagai dutenen artean sartu dugun gogoak eman ere (§ 23.2.1.3.3).

23.2.1.3.2b Lokuzio hauetako izen osagaiak ere eginekin osatzen diren lokuzioetakoen ezaugarriak ditu: lekuz alda daiteke (hau da, mintzagai hanpatugabe gisa eman daiteke), partitiboa har dezake eta abar. Gauak ematen dit beldur; Egizu kontu; Besoak ez zion jada minik ematen (I. Mendiguren).

23.2.1.3.2c Batzuetan, izen bera izanik, egin nahiz eman aditzekin osa daiteke lokuzioa, esanahia aldatu gabe: atsegin egin / atsegin eman, min egin / min eman, errieta egin / errieta eman. Beste batzuetan, ostera, esanahi desberdina dute lokuzio batek eta besteak: ikara egin / ikara eman.

23.2.1.3.2d Lokuzio hauetako aditzen esanahia, funtsean, eman eta hartu aditzen esanahi bera da (edo oso gertu dago, behintzat). Hortaz, ezin esan dezakegu eginen pareko aditz arinak direnik. Aditzaren argumentu egitura bera du lokuzioak ere: egilea edo arazlea adierazten du eman lokuzioetako subjektu ergatiboak; esperimentatzailea, aldiz, hartu lokuzioetakoak: min eman zidan irainak / batek edo bik min hartu zuten orkatila arroketan bihurrituta (K. Izagirre). Horregatik ez da harritzekoa mota honetako bikoteak aurkitzea: atsegin eman / atsegin hartu, esku eman / esku hartu, hats eman / hats hartu, min eman / min hartu.

23.2.1.3.2e Eman eta hartu aditzekin osatzen diren lokuzio gehienek modu bateko edo besteko jarduerak adierazten dituzte: jarduera fisikoak (arnasa hartu, hats hartu), psikologikoak (amore eman, atentzioa eman, atsegin eman, atsegin hartu, etsia hartu, min eman, min hartu), pertsonen arteko harremanekin zerikusia dutenak (aurpegi eman, bizkarra eman, errieta eman, eskerrak eman, fede eman, kargu hartu, kontu(ak) hartu, musu eman…). Beste batzuek ekintza baten hasiera edo amaiera adierazten dute: azkena eman, buru eman, hasiera eman, gaina hartu (Zabala 2004).

23.2.1.3.3. [izena/DS/PS + eman, hartu, jan, jo, lotu, sartu…]: lur jo, gogoak eman, bideari lotu, kontuan hartu

23.2.1.3.3a Aditz predikatu konplexutzat har ditzakegu azkena jo, behea/erreka jo, begiak ireki, begiak itzuli, begiak josi, burua jan, gaitz opa, hitza bete, hanka sartu, hitza jan, kontu atera, larrua jo, lur jo, kanpaia jo, txalo jo, ziria sartu…

Predikatu hauetako aditzak eduki semantiko osoa du (ezin da esan aditz arina denik), baina osagaien morfologia berezia da eta, batez ere, esanahia gehienetan ez da konposizionala. Izan ere, determinatzaile sintagmak ez du aukerarik ematen plurala hartzeko (edo singularrean azaltzeko plurala bada), edo erakusle determinatzailea hartzeko (*begi horiek josi). Bide beretik, postposizio sintagma lehen osagai dutenetan ere, ez dago aukerarik beste postposizio atzizki bat hartzeko: kontuan hartu bai, baina *kontura hartu ez; burutik egin bai, baina *buruan egin ez, eta abar.

Esanahia ere askotan ezin da asmatu izenaren eta aditzaren jatorrizko esanahia kontuan hartuta. Mota honetako predikatuen deskribapen zehatza aurki daiteke Zabalaren (2004) lanean.

Nolanahi ere, zalantzazkoa izan daiteke aditz predikatu konplexutzat hartu behar ditugun ala ihartutako esapidetzat.

23.2.1.3.3b Lehen osagaia ergatibo edo datibo sintagma ere izan daiteke: arimak eman, buruak eman, gogoak eman, loak hartu, negarrari eman, bideari lotu, ihesari lotu. Ekintza baten hasiera adierazten dute datibo sintagma duten predikatuek. Orduan buruak eman zidan, edo gogoak, edo arimak, edo nik ote nekien ba ni baitako zerk eman zidan, alferrik zirela otoitzak (Jimenez).

23.2.1.3.3c Postposizio sintagma dute lehen osagai beste askok. Horrelako egitura batzuek egoerak eta egoera aldaketak edo jarduerak adierazten dituzte: aldean izan, bistan izan, boladan egon, burutik egon, gogoan izan, hizpidean egon, kontuan eduki, kontuan izan, modan egon, modan jarri, jolasean ibili, lanean aritu. Beste batzuetan, adjuntua da postposizio sintagma, modifikatzailea, -n, -ra edo -tik postposizio atzizkiak har ditzakeena: ahotan hartu, ahotan erabili, gogoan erabili, gogoan hartu, kontuan hartu, harira etorri, pikutara bidali, bazterrera eman/utzi, burura ekarri/etorri, gogora ekarri/etorri, larrutik pagatu, burutik egin, eskutik irabazi, eskutik eduki.

23.2.1.3.3d Osagaien hurrenkerari dagokionez, predikatu konplexu hauetako askok ematen dute aukera lehen osagaia aditzaren ondoren emateko (mintzagai hanpatu egiteko, alegia): Ez dator harira, ordea, nire barrukotasunaren zoko ilunak airatzea (Saizarbitoria); Entzumenaren sentiberatasuna kentzea eta tresnaz lagundutako komunikazioa daude boladan (Olarra); Ahalik eta erarik naturalenean erditzea dago modan (Iturbe); Botanikaz edo geologiaz pentsatzeak Artola dakarkizu burura (Montoia). Hala ere, semantikoki ihartuak dauden predikatuetan nekez aldatuko dugu osagaien hurrenkera: ??Bidali pikutara lagun horiek; ???Lanean izandako hanka sartzea pagatu zuen larrutik. Atal honetan aztertu ditugun gainerako predikatu konplexuen parekoak dira honetan.

23.2.1.3.4. [izena/adjektiboa + izan (da/du)] egiturako aditz predikatuak

23.2.1.3.4a Beste predikatu batzuek [izena + izan (da/du)] egitura dute. Bi motatako aditzak bereiz ditzakegu izan aditzaren balioen arabera (izan naiz / izan dut). Lehen motakoak naiz laguntzailea hartzen dutenak dira: adin izan, ahalke izan, aiher izan, arrangura izan, beldur izan, damu izan, egarri izan, falta izan, gai izan, gauza izan, gose izan, kexu izan, lotsa izan, pena izan… Hemen adibide batzuk: Zure adin ginenean Otañoren kantuak abesten genituen (Salaburu); Arrangura dela etxe horren geroaz diru aldetik (X. Arbelbide); Pena litzateke hau guztia bertan behera uztea (Juaristi).

Bigarren motakoak, du laguntzailea hartzen dutenak, berriz: ardura izan, arrazoi izan, axola izan, balio izan, behar izan, damu izan, desio izan, gorroto izan, higuin izan, merezi izan, nahi izan… Batzuetan zaila da lehen osagaia zein kategoriatakoa den esatea, predikatuaren barruan bakarrik erabiltzen baita: itxaro izan.

23.2.1.3.4b Hala ere, lokuzioko osagai diren hitz askoren izen kategoria ez dago beti garbi. Adibidez, gose, egarri, lotsa, beldur eta gisakoak garbi dago izentzat jotzekoak direla testuinguru askotan, baina egoera sentipen bati dagozkion predikatu osagarri gisa erabiliak dira lokuzio arrunt askotan: gose/beldur naiz¹⁹⁰. Bestalde, jakina da izenak ere predikatu osagarri funtzioan joan daitezkeela (izen eta adjektibo kategorien arteko muga ere ez da garbi eta finkoa beti: langile (oso) gaztea / gazte (oso) langilea). Alkate / lagun / gidari da/dute eta gisakoak, berriz, predikatu osagarrizko esapide arruntak dira (§ 24.2c).

23.2.1.3.4c [adjektibo+izan] egiturako predikatuak ere baditugu: ageri izan, aiher izan, aski izan, ezagun izan, gogoko izan, gustuko izan, hobe izan, komeni izan, nahiago izan, nabari izan, posible izan, segur/ziur izan, zale izan, zilegi izan… Zalantza sor daiteke predikatu konplexutzat hartu behar diren mota horretako egiturak ala lehen mailako predikaziotzat (ikus § 24.3.3.1). Predikatu nagusiaren barruan ageri dira beti adjektibo horietako batzuk, inoiz ez sintagma baten barruan (aiher, aski, komeni, nahiago…); baina horrek berak ere zalantzan jartzen du egiaz adjektibo kategoriakoak diren. Bestalde, predikatu konplexua da argumentuak hautatzen dituena, dela perpaus osagarri jokatua (nabari du ez dela asko ibili mendian), dela perpaus osagarri jokatugabea (merezi du gauzak patxadaz egitea). Horregatik hartu ditugu predikatu konplexutzat.

23.2.1.3.4d Badira da nahiz du laguntzailea hartzen duten predikatuak: ageri da / ageri duzu, ezagun da / ezagun duzu, damu naiz / damu dut eta abar. Hiztegiek ematen dute predikatu bakoitzaren balentziaren edo erregimenaren berri.

23.2.1.3.4e Predikatu hauetako aditza, izan (da zein du), ia laguntzaile soila da; izenak ematen du esanahia eta aditzaren aspektu balioak adierazteko euskarria baino ez da izan: maite izan dut, maite izaten dut, maite izango dut (ikus § 26.5). Baina batzuetan izenak zuzenean har dezake aspektu prospektiboaren morfema: maiteko zaitut, beharko dut, axolako dizu, nabariko da. Inoiz isilpean ere utz daiteke izan: Merezi bai zuek jan gabe gelditzea!

23.2.1.3.4f Predikatu hauetan ere osagaiek aditz elkartuek ez bezalako jokabidea dute. Aurreko aditz predikatu konplexuetan ikusi dugun bezala, izena lekuz alda daiteke beste osagai baten galdegaitasuna markatzeko: Bihotz-bihotzez zaitut maite; Ez izan horien beldur; Horregatik naiz beldur (Elizen arteko Biblia); Jaunari bakarrik izan beldur (Elizen arteko Biblia); Ez da kexu sortutako ezerengatik (J. M. Lekuona). Baina aspektu ñabardurak adierazteko izan ere ageri denean (kexu izan, kexu izaten, kexu izango), corpusetako adibideek erakusten dute ez dela hurrenkera aldaketarik gertatzen: Ez gaitezen kexu izan ezin garelako […] pozez garrasika hasi (Atxaga); Jakizue berarekin noranahi heltzen zaretelarik ere, ez naizela kexu izango (Montorio); Ez zara ezeren beldur izango (Elizen arteko Biblia).

Bi predikatu elkartzen ditugunean ohikoa da aditzaren elipsia: Eskertu egin zuten Irisarriren eskaintza, gose eta egarri baitziren (Juaristi); Bereziki laborariak kexu eta arrangura direlarik (Aintziart). Beste egitura hauetan ere aditza isilpean uzten dugu: Ni beldur, ez dela sekulan ezkonduko Dominique (Landart).

23.2.1.3.4g Izan aditzaren laguntzarekin osatzen diren predikatu hauek aditz eratorria dute askotan ondoan: beldurtu, maitatu, gosetu, egarritu, lotsatu, damutu, gorrotatu, higuindu, zaletu… Ez dira, baina, guztiz berdinak. Egoera aldaketa adierazten dute horietako askok (ez guztiek), aditz telikoak dira eta inkoatibo/kausatibo oposizioa eratzen dute (ikus § 23.2.2.2f, § 23.2.2.5c, § 23.2.2.5d): beldurtu (da/du), gosetu (da/du), egarritu (da/du), damutu (da/du), higuindu (da/du) edo zaletu (da/du). [Izena+izan] egiturakoek, ostera, gehienetan egoerak adierazten dituzte (ikus § 11.5d).

23.2.1.3.4h Emankortasunari dagokionez, Hitz-Elkarketa/3 lanean (1991: 20) esaten den bezala, adibideek zerrenda dagoeneko osatua eratzen dutela dirudi; aspalditxoan ez da berririk sortu. Beste modu batera esanda, egitura hauek ez dira gaur emankorrak.

23.2.1.3.5. [adberbioa/PS/adjektiboa + egon, ibili] aditzekin osatutako predikatu konplexuak

23.2.1.3.5a Predikatu konplexuen artean sartu izan dira, azkenik, egon eta ibili aditzekin osatzen diren zain egon, eske ibili, bila ibili eta gisakoak. Jarduera adierazten dute ibili aditzarekin osatzen diren predikatuek. Egoera, berriz, egon aditza daramatenak. Adi egon, argi egon, bero egon, garbi egon, zain egon; adi ibili, argi ibili, bila ibili, eske ibili, oker ibili.

Lehen osagaia adberbio kategoriakoa izan daiteke edo postposizio sintagma (adi, eske, zain, jolasean, lanean), baina baita adjektiboa ere (adi/oker egon, oker ibili, zintzo ibili).

23.2.1.3.5b Zalantza sor daiteke lehen zein bigarren mailako predikazio egituratzat hartzekoak diren aditz predikatutzat eman ditugun horiek (§ 24.3.3.2). Interpretazio baten edo bestearen alde egiten lagun diezaguke aztertzeak aditzaren eta [X + aditza] egituraren artean alderik ote dagoen hautatzen dituzten osagaiei dagokienez. Irizpide hori kontuan izanik, argi egon eta garbi egon aditz predikatu konplexutzat hartzekoak dira: biek har dezakete perpaus osagarria, egon aditzak hauta ez dezakeena. Bero/hotz/ilun egon ere aditz predikatuak dira, gertakari meteorologikoa adierazten dutenak; bero, hotz edo ilun ez dira hor subjektu baten egoera mailako predikatuak. Aldiz, gertakari meteorologikoetatik kanpo, kafea bero dago edo aretoa ilun dago esaten dugunean, predikazio egituren aurrean egongo ginateke. Oker egon, oker ibili nahiz zintzo ibili, ostera, hobeto esplika daitezke predikazio egitura moduan.

Zain, bila eta eske berez dira argumentu egituradunak, aditzaren beharrik ez dutenak osagarria hautatzeko. Beraz, erraz azter daitezke “(norbait) egon/ibili _PRED[X+bila, eske, zain]_PRED” moduan, non X bila, eske edo zainen argumentu den. Egitura berekoa da eske etorri ere. Adik ere har dezake datibo sintagma, zeri adi. Nolanahi ere, badirudi egitura hauek predikaziozko beste adibide batzuek (kezkatuta ibili, nekatuta egon eta abar) baino lexikalizazio maila handiagoa dutela. Eta gogoan izan behar da batzuetan aditzari begirako adberbioen eta bigarren mailako predikazioaren arteko muga lausoa izaten dela.

¹⁸⁹ Eta “kausatibo analitiko”, ostera, ‘kausa’ adierako predikatu gobernatzaileak eta haren mendeko perpaus osagarriak osatzen duen egiturari (liburu guztiak irakurtzera behartu naute).

¹⁹⁰ Halako egituretan, dena delako sentipenaren esperimentatzailea da subjektua, baina bada joera gaur egun tradizio horretatik aldendu eta bestela adierazteko kontua, auzo erdaren ereduan: gosea/beldurra dut/daukat. Erabilera horren zilegitasuna gorabehera, garbi dago halakoak ez direla lokuzioen artean sartzekoak, gosea zein beldurra izen sintagma beregainak baitira hor.