Euskararen Gramatika

22.7. Adberbioen sailkapen semantikoa (V): Maila adberbioak eta zenbatekoak

22.7.1. Maila adberbioak zer diren

22.7.1a Hemen aipatuko diren adberbio guztiak zenbatekoari edo intentsitateari daude lotuak, baina lotura horren indarrak gradu asko izan ditzake. Maila adberbioak ditugu, batetik, adjektibo baten, beste adberbio baten edo aditzaren maila edo intentsitatea adierazteko erabiltzen direnak: Hau oso berria da, eta ez diot inori ezer esan, oraindik (Zaldua); Hori arras laketu zait; zeren eta hura hemen ez denean, nehork ez baitit hitz egiten, eta aspertzen bainaiz (Jon Muñoz); Behin oso haserretu zen nirekin (Garate); Nor berean aski gustura egon gintezkeen, baina bata bestearena normalena zen arrotz sentitzea (Zubizarreta).

22.7.1b Beraz, maila adberbioak honako hauek dira, besteak beste: oso, guztiz, biziki, txit, aise, arrunt, erabat, zeharo, dexente, arras, berdin, guztizki, izugarri, franko, ikaragarri, hagitz, pixka bat, samar, sobera, txoil eta abar; honen, horren eta hain erakusleak; zein esklamatiboa. Erdi izena da berez, baina maila adberbioa ere izan daiteke: Txalupa txiki batzuk zeuden egurrezko poste erdi ustel bati lotuta (Lertxundi). Horietan, ikusten denez, ilunena txit hori dateke. Ikusten dugu, bada, jatorri eta esaera desberdineko hitzak erabil ditzakegula maila/zenbateko adberbio modura.

22.7.2. Oso

22.7.2a Adjektiboen edo bestelako adberbioen gradua markatzeko erabiltzen ditugun adberbioen artean oso da hedatuena, hizkera eta garai guztietan ageri dena. Guztiz ere aski arrunta da. Guztizki Iparraldean erabili da. Eta gauza bera gertatzen da arras (nahiz XX. mendearen erdialdetik Hegoaldera hedatzen den), biziki, eta arrunt-ekin ere (hau adjektiboa ere). Aise ere sail honetakoa da, beste erabilera batzuk baditu ere (§ 22.6.7b): Artobero jauna, kanpo horietan oso ardozaletu zen (Urruzuno); Neutralak guztiz gutxi izanik (Erkiaga); Gaur aditu gauza horiek orok nahasi naute arras (Barbier); Biziki erraz baita hamabortz urteko mutiko baten atakatzea (Etxebarne).

22.7.2b Oso, berez, oso adjektibotik (egia osoa) dator. Sintagma sinpleetan ageri da: Irakasle hori [oso ona] da. Baina sintagma konplexuagoa denean (oso + izena + adj.), hurrenkera arruntena hori da, hain zuzen, parentesi artean eman duguna: oso irakasle ona. Batzuetan, hala ere, oso izenaren eta adjektiboaren artean ere ematen da: irakasle oso ona, nahiz hurrenkera honek ez duen aurrekoaren maiztasunik. Esan dezagun, zernahi gisaz, ez duela horrek bat determinatzailea onartzen: *oso irakasle on bat / *irakasle oso on bat. Ezinbestean, -a behar du hor. Bat zenbatzailea nahiz artikulua izan daiteke (§ 16.2.2), eta askotan ez da bien artean bereizteko modu garbirik, baina sintagma honek -a mugatzailea bakarrik onartzen du, esan bezala. Ez da eragozpenik, noski, bestelako zenbatzaileak erabiltzeko: bost irakasle oso on, zenbait irakasle oso on eta abar.

22.7.2c Zalantzak sortu izan dira artikuluaren ordez erakuslea ere onar dezakeen edo ez egitura honek: hiztun batzuentzat aski arrunta da oso film barregarria egitura, baina nekez onartzen dute oso film barregarri hura. Horrela, aldaera horri galdera marka jartzen dio EGLUk (I: 198), eta oso barregarri den filma egitura erlatiboa eskura dugula oroitarazten da han. Debeku edo traba horretaz Saltarelli (1988: 81) ohartu zen. Badirudi joera hedatuena hori dela, nahiz Orixek badituen kontrakoa erakusten duten erabilerak (hurrenkera pixka bat aldaturik, hori bai: (izena + oso + adj. + erakus.): Gauza oso on hauen burubide txit ere hau bere bidea eginik, iraganen da (Orixe)¹⁸⁶. Gauza bera Orixeren beste adibide honetan: Zure lan oso on horien ondotik. Baina nahiko bakanak dira tradizioan, eta gaurko euskaran ere ez dira erraz ikusten.

22.7.2d Oso hori galdegai gisa ageri da zenbaitetan: Oso da txarra Aitaren etxetik urrutian bizi, eta gure etxera bihurtu nahi dugunean gure Aita onak gu ez ezagutzea (Agirre); Farsa delako hau josteko aukeratu nuen gaia oso da arrunta (Labaien); Oso da txikia (Lizardi).

Dagokion sintagmatik kanporatua ere, nahiz adibide gutxiago dauden literaturan: Ez du harrokeriarik, / umila da oso (Txirrita); Garestia da oso (Soroa); Zergatik kontrizio edo amore damua da oso, edo perfektoa […] (Mogel); Bai, mutil ederra da oso (Erkiaga). Hiztun anitzen ustez, oso horren aurretik etentxo bat egin behar da ezinbestean, baina ez beste batzuen ustez.

22.7.3. Berdin eta nahiko

22.7.3a Berdin ere batzuetan sail honetan sartzen ahal dugu: Betidanik eta alde guztietan berdin gaizki ikusia dela […] (Larreko); Iduri kanpoz berdin ongi doazela beti, baina kasurik egin gabe galtzerat uzten beren mintzaia (J. P. Arbelbide). Esanahiari dagokionez ‘gauza bera, halaber, nolanahi ere…’ adierazi nahi du. Iparraldekoa da, baina B. Mogelek ere badu adibideren bat: Egizu nahi duzuna; berdin ez diogu guk geure buruari horrelako lorrik eman nahi (B. Mogel).

22.7.3b Nahiko (edo nahikoa) adberbioa zenbatzaile zehaztugabetzat hartzen dugu: Badute nahiko afari (Orixe); Hogei bat lagun nahiko muniziorekin bagina (I. Alkain eta A. Zavala); Nahiko buruhauste bereganatu zuen (J. A. Irazusta). Zenbakaitz diren izenekin ere: Nahiko toki badago (Labaien); Nahiko beldur diot (Orixe). Arruntak dira adibideak artikuluarekin ere: Ez da arrazoi nahikoa gainerako bideak mozteko (Mitxelena); Ausardi nahikoa dutenak (Txillardegi). Askotan aurreko izenak ere hartzen du artikulua: Dirua nahikoa daukazue (Etxeita); Gaia nahikoa bildu nuen (Mitxelena); Eta zuk guztientzako indarra nahikoa (Insausti); Emango digu lurrak / garia eta artoa / gaztaina, sagardoa / ta ardoa nahikoa (Munibe). Baina ez da ezinbestekoa artikulua jartzea: Jan nahikoa eman (Inza); Ale nahikoa jan (Orixe); Ausardi nahikoa dutenak (Txillardegi); Hats nahikoa hartu (Oskillaso). Beraz, ezin da hor arau esturik eman.

Adberbio hori graduatzailea ere izan daiteke: Harreman hori nahiko ongi ikusten da (Mitxelena); Bazeneki zein gogoan dudan gaizo haur ona! Jainkoak ez ahal du nahiko gaizki kausitua izan dadin (Hiriart-Urruti).

22.7.3c Aditzekin eta adjektiboekin ere erabiltzen da. Ez da erraza jakitea batzuetan zer den, graduatzailea edo adberbio arrunta. Tradizioan nahiko eta nahikoa txandakatzen dira, predikatu gisa ageri direnean ere: Gainalde zurituak nahikoa erakutsi eta goraipatu ditugu (Mitxelena); Mingaina bidean nahikoa busti zait (Amundarain); Horretarako zu zerori nahikoa zara (Barriola); Zuek bertan izanez gero nahiko apainduko duzue (Labaien); Harreman hori nahiko argi ikusten da (Mitxelena); Nire ustez nahiko egin nuen (J. A. Irazusta); Nahiko xelebrea zen, erdi eroa (Anduaga); Nahikoa aldakorra dugu (Mitxelena); Bart nahiko ederrak ikusi nitian (M. A. Mintegi); Gela nahiko txikia zen bertan hiru ohe edukitzeko (Iturralde). Izena konplementatzen duen adjektibo batekin ageri bada, tartean ikusiko dugu maiz: gizon nahiko handia.

22.7.4. Maila adberbio hutsak

22.7.4a Adberbio horietako batzuk maila adberbio hutsak dira, ez dira beste zereginetan agertuko, aldamenean adjektibo edo beste adberbio bat behar dute, eta ezin dira bestelako inguruneetan agertu: *Badaki txit.

22.7.4b Baina gehienak maila adberbioak izateaz gain bakarrik ere erabil daitezke: Oren oro arras dugu erortzeko perila (Etxeberri Ziburukoa); Biziki erakuts diezaion nola herioan ez den deus (Leizarraga); Ez al din hire amak nahikoa hire ahizpari emandakoarekin? (Etxaniz); Ordutik hona franko aldatu dira gauzak (Mitxelena); Noiz niro erran, franko ditudala pakatu? (Egiategi) eta abar. Franko adberbioa arrunta da beste/bertze-rekin agertzea: Bertze franko bide daude ofizio horretakoak zeruan (Lizarraga).

Beste zenbaitetan intentsitatearen neurrien gorabeherak onartzen dituzten aditzen lagungarri izan daitezke, oso eta bestelako maila adberbioen pareko: Eta ez dira orduan sobera harrituko, mundua gaizto, neke eta idorxko atzematen badute (J. B. Etxepare).

22.7.5. Kokagunea

22.7.5a Batzuetan izenaren atzean edo aurrean ager daitezke, nonahi, eta orduan zenbatzaileak dira: Holako pleinta franko ekarri baitute eni (J. Oihenarte); Nire buruak ere eman dit franko lan (Labaien); Bazuen oinen azpian ur franko (Axular); Haren bihotzean gaixtakeria franko atetu baita (Artxu); Haiek badute leku franko (Axular). Franko adberbioa aurreko izenak mugatzailea duela ere erabiltzen da: Bazterra franko badiat kurriturik (J. Etxepare); Eta nola zabal baitira eta laguna franko baitute […] (Axular).

22.7.5b Arruntena da adjektibo edo adberbio baten aurrean edota atzean agertzea. Adjektiboaren ondoan maila adierazten dute: Besoa franko luze baitzuen (Saint-Pierre); Franko abila dela letxero kontuan (Mattin); Nik aditu diat hire astoa arrunt zozoa dela (Larzabal); Orain, zertxobait gehiturik eta arrunt dotoreturik agertu zaigu [liburua] bigarren aldiz (Mitxelena).

22.7.5c Beste adberbio batekin ere maila adierazten dute: Bizi bada bizi, jende horien erdian, arras ongi laketu nuen (Larzabal); Biziki ontsa oroitzen naiz (J. B. Etxepare); Gu gaizki bizi gaitun, oso gaizki (Agirre); Jadanik franko berant da aurtengo (Althabe); Handik franko fite gertatu zen (Etxebarne); Ez zen sobera baina aski franko (Mardo).

22.7.6. Asko, aski, samar, pixka bat

22.7.6a Multzo berekoa da asko mugatzailearekin ere, erabilera adjektibala duela: Sofa karraska egin eta are beherago hondoratu zen, eta, egia esan behar badut, on askoa gainera, apurtxo bat trebatu ostean (I. Mendiguren); Baita on askoak ere (Iturbe).

22.7.6b Aski adberbioa aurretik nahiz ondotik joan daiteke: Joatekotz, aski goiz hobe dik deliberatzea (Larzabal); […] dama polita da eta guztiz egokia: goiz aski bota zion Alzuruk begia […] (Iztueta).

22.7.6c Samar ere ez da urrun, esanahiaren aldetik, aski adberbiotik. Adberbio edo adjektiboekin batera erabiltzen dugu, ez aditzekin. Hegoaldean du tradizioa. Adjektibo ondoan jarririk, haren artikulua eta kasu marka hartzen ditu: Uitzik hartu zuen, lehenbizikoz, astindu eder samarra (Lizardi); Etxe nagusian sartuta berehala, sukaldea, lasai samarra, euskal baserri guztikoen irudira (Agirre). Aldaera sabaikaria (xamar) ere erabiltzen da samar baino gradu apalagoa adierazteko, zenbait hizkeratan: Aurpegiz mehe xamarra, zango politak eta azal guri eta leuna zuen (Erkiaga) vs Jabea baserritar txiki samarra zen, txaparra (Erkiaga). Adberbioekin ere bai: Bakoitzak ahalegina eginaz, ondo samar bizi ziren senar-emazteok (Etxeita); Baina, berandu samar da-eta, egiteko ugari dugu (Erkiaga).

22.7.6d Pixka bat izen sintagma da berez, baina determinatzaile gisa erabiltzen dugu: Pixka bat / asko / zerbait ikasi. Izaera adberbiala du anitzetan: Euskara pixka bat arroztua du eta Euskara pixka bat ikasi du (edo Pixka bat ikasi du euskara). Adibide horietan pixka bat izenarekin joan daiteke ([euskara pixka bat]) edo perpausarekin, kantitatezko adberbioekin gertatzen den gisan.

Bestelako aldaera batzuk ere onartzen ditu, postposizioak harturik, esanahia (‘denbora laburrean’) aldatu gabe: Haatik, kasu eman behar diok, pixka bat (Larzabal); Geldi zaitez pixka batean, mesedez, […] (Labaien); Orduan, pixka batera gerra badugu (Labaien).

Zerrenda horretan zenbat galdetzailea ere sartu behar dugu, adberbioen sailean. Batzuetan izenekin doa, eta orduan ez da adberbioa, baizik zenbatzaile mota bat: Zenbat jende sartzen da hor?; Zenbat langile ditu enpresa horrek? eta abar. Baina beste batzuetan aditzarekin doa, eta orduan adberbioa da: Ikusiko dun zenbat naizen abila (J. B. Elizanburu); Zenbat maite zuen (Larregi); Nik zenbat dudan sufritzen (Gazteluzar); Zenbat umildu nintzen (Añibarro); Balekite ongi zenbat maite ditugun! (Barbier); Zenbat nekatzen gaituzten (Uztapide).

22.7.7. Kopuruari eta osotasunari lotutako adberbioak

22.7.7a Baditugu, azkenik, asko ez badira ere, kopuruari eta osotasunari loturiko bestelako adberbio batzuk ere. Horiek aipatzen den gaiari buruzko nolabaiteko hurbilketa adierazteko erabiltzen dira: ia, kasik, abantzu (Iparraldean), doi, ozta, eskas…: Baina aitonak ez du ia ezer jaten (Agirre); Gogoan duzun hura kasik ezin erran, gerla piztu gabe (Hiriart-Urruti); Soinean ordukotz zituen zapatak abantzu hautsiak zituen (Webster); Xahar-xahar bati edo bertzeri kafe bero bat emaiten zitzaion doi-doia, urrunetik ahitua zeren zen etorria, eta beharbada herrestaka (Barbier); Eta zerbait pagatzen badu ozta izango da erdia (J. M. Zabala); Egurrak eskas egin dukeenean hilen da sua (Duvoisin).

Normalean, perpaus hasieran edo perpaus amaieran doaz, besarkadurak perpaus osoa har baitezake, edo sintagma bat, edozein motatakoa: ia bost kilo patata (IS); ozta-ozta goizetik (AdbS); doi-doi goiz osoan (PS); kasik ez dut agurtu ere egin (P). Zer sintagma mota besarkatzen duen, horren hasieran ageri dira, gehienetan. Batzuetan, aldiz, amaieran, betiere besarkatzen duen sintagma amaieran, ez tartean: Ordu erdi bat ozta egin zuen (Kardaberaz); Nik ezagutu ere egiten dut ozta (Uztapide).

22.7.7b Doi-doi horren parekoa da ost-ostean ere, nahiz gutxiago erabilia: Ost-ostean joan nintzen igandean elizaraino (Agirre); […] pitin bat bere tentunera etorri zen, guztiz sendatu ez arren; eta jai egunean, ost-ostean bada ere, joan zen elizaraino (Agirre). Egungo literaturan ez da ia adibiderik ageri.

Sail honetako adberbioak errepikatzen dira, sarritan, indarra emateko edo: doi-doi, ozta-ozta, kasik-kasik…

Ezezkoetan erabiltzen ditugunean badituzte pareko baiezko esamoldeak gutxi-rekin osatuak: Ez nuen ia inor ikusi vs Inor gutxi ikusi nuen. Esanahia dela eta, nolabaiteko maila adierazten du hurran adberbioak ere, aditzarekin ageri dela: Ez dakusazu biziaz etsitu hurran dudala? (Axular).

22.7.8. Deiktikoak

22.7.8a Maila adberbio deiktikoak ditugu honen, horren, hain bezalakoak. Ikusten denez, erakusle arrunten genitiboaren forma bera dute (hain hori, haren → haen → hain litzateke Mitxelenaren ustez [FHV 7.4 atala: 141]). Horietan erabiliena hain da, hori baita termino ez markatua, eta honen eta horren tokian ere erraz erabiltzen da: Nora zoaz honen/horren/hain goiz?; Jainkoaren ontasuna hain handia da (Pouvreau).

22.7.8b Gainerako maila adberbioekin erkaturik, bada beste desberdintasun bat hauen guztien artean. Zerrendako oso, guztiz, biziki, txit, arrunt, erabat, zeharo, dexente, arras, berdin, izugarri, ikaragarri, hagitz… maila adberbio gehienak adjektiboekin (biziki interesgarria da) edo aditzekin joan daitezke (biziki maite du), baina honen sailekoek galdu dute dagoeneko gaitasun hori, eta honenbeste, horrenbeste, hainbeste eskatzen dute aditza modifikatzen dutenean: Filma amaitu aurretik utzi dugu aretoa. Hainbeste aspertu gara!

22.7.9. Zein, zer…

22.7.9a Horiekin batera zein ere erabiltzen da: Zein ederra zaren Jesusen ama! (Mendiburu); O zein ederra zaren, nere arima, zein ederra zaren! (Agirre); A, zein ederra zaren, ene maitea, zein ederra zaren! (Duvoisin). Edo zeinen: […] eta nik ere badakit zeinen pozik bete dituzun haren nahikari xumeenak (Duvoisin); Eta ni lotan, zeinen harritu eta sortua egon naizen (Duvoisin); O, zeinen ederra zaren, ene adiskidea! Zeinen polita zaren (Otaegi); Zeinen txoragarria udaberrian txoritxoak astirik han jolasean! (Arzak).

Eguneroko hizkeran arruntena da ze hutsa erabiltzea, besterik gabe. Eta literaturan ere ez dira adibideak falta: A! Ze ederra zaren, ze ederra zaren! (Uriarte); Ze ederra den erlijio katolikoa, ze pozgarria handik datorkigun sinistea (Arrese Beitia); Ze ederra gorputzez, ederrago ariman, […] (Lizarraga); A, ze ederra zaren! Beste batzuetan dei egiten dio bere esposa laztana, bere usoa, bere bakarra (J. M. Zabala). Ez dira falta izan zenbaitetan eztabaidak ze horren azpian legokeen hitzaren forma dela eta: zer edo zein. Ikusi dugu aurreko pasartean zein izan daitekeela. Baina ez dira tradizioan adibideak falta zer-ekin ere: Begira iezaiok zer ederra (Soroa); Zer ederra den antxua, udako berdel bizkar gizena […] (Iraola); Zer handia, zer ederra zaren (Arzak); Zer ederra den Jaungoikoaren obra (J. Artola).

22.7.9b Beraz, esan dezakegu ze ahoskaturik ere, idatzian zer, zein eta zeinen erabiltzen direla, denek esanahi bera dutela. Euskaltzaindiko Hiztegiak ere hala biltzen du. Guztiak adjektiboaren edo adberbioaren aurrean doaz. Salbuespena hain da, horrekin hurrenkera aldatzen ahal baita, adizkiaren aurrean jarriz: Hain da handia ezen frogatu duenak baizen ezin jakin baitezake nolakoa den (Axular); Hura hain da grazia handia non ezin ausart baininteke haren zuri eskatzea […] (Pouvreau); Hain da gaixtoa, diotenaz, arrotzentzat, deabruak berak bere antze guztiarekin egundaino ezin ontsa ikasi baitu! (Hiriart-Urruti). Holakoetan, ikusten denez, ondoriozko perpausa eskatzen du, batzuetan perpaus hori isiltzen badugu ere.

Horietan guztietan arruntena artikuluaren erabilera da (eta ez erakuslearena), hau da, honen/horren/hain hiri handia egiten dugu, baina nekez ?honen/horren/hain hiri handi hau.

22.7.10. Azken oharrak

22.7.10a Gutxi eta asko antonimoak dira, baina maila adberbioak edo maila atzizkiak hartzen dituztenean ez ditugu antzeko moduan ibiltzen: gutxik ez du arazorik oso gutxi, gutxiago edo gutxiegi, gutxien egiteko. Aldiz, ezin dugu esan oso asko, askoago, askoegi edo askoen. Gauza bera gertatzen da anitzekin ere (ez dugu esaten *oso anitz, *anitzen…). (Ikus 32. kapitulua).

22.7.10b Zenbait kasutan intentsitatearen neurrian gorabeherak onartzen lagungarri izan daitezke adberbio batzuk, oso eta bestelako maila adberbioen pareko: Orain anitz esnatu da (Izeta); Ez ziren gutxi lasaitu Bordaberrikoak (Tx. Garmendia); Beharbada ez nukeen sobera harritu behar (Epaltza).

22.7.10c Sentimenduak zenbakarriak ez direnez eta euskararen legeak garbiago gorde nahirik, honelako perpausak edo antzekoak (asko maite zaitut) gaitzetsiz, oso maite zaitut eredukoak proposatu izan dira inoiz forma egoki bakartzat. Eta galdera ere ez omen litzateke zenbat maite nauzu? tankerakoa. Baina hori erabilera hedatuenaren aurka joatea litzateke.

Iritziak iritzi, goiko perpausak gramatikalak dira. Eta konparatiboetan ere hain maite bezala hainbeste maite erabiltzen da. Denetatik aurkitzen da: Mugaz beste aldean asko maite omen zuten (Anabitarte); Nik asko maite dut (J. Eizagirre); Eta bai berak, eta bai herri guztiak, asko maite zituztela (Kirikiño); […] asko maite bainuen teatro jokoa (Larzabal); Jon asko maite dut (Lizardi); […] nire alaba bakarra da, oso asko maite dut (Agirre); […] eta asko maite diat osaba gizajoa (M. Lekuona).

Badira, jakina oso erabiltzen dutenak ere: Oso maite ninduen (Orixe); […] Donostian txoko polit bat, oso maite izaten zutena (S. Salaberria); Berak oso maite zuen bat eri zegoen (Iraizoz); Ni hainbeste maite ninduzun, aita (Barriola); Hil al da zuk hainbeste maite zenuen laguna? (Altzaga); Hain maite zituzten misionet frantsesask! (Zerbitzari); Hain maite zuen Iturrin (Barbier); Lourdesko Ama Birjina, Jesus hain maite duzuna (Barbier) eta abar.

¹⁸⁶ Bide batez, de Rijkek (2008: 244) ez du ongi bildu adibidea, ere horren ordez eder jarri baitu.