Euskararen Gramatika

22.6.5. Erakusleetatik eratorritako adberbioak

22.6.5a Bigarren sail batean sartzen ditugu erakusleetatik eratorritako adberbioak: honela (holan, bizkaieraz), horrela, hola, hala. Adberbio deiktikoak dira. Jatorriz, *honen+era+la, segur aski, -la zaharretik sortu baita -ra adlatiboaren marka. Adierazkortasun kutsua, indarra adierazten dute honelaxe, horrelaxe, holaxe, halaxe adberbioek, eta gutxi gorabeheratasuna, hortik sortzen diren honelatsu, horrelatsu, holatsu, halatsu aldaerek.

Horiek guztiek tradizioa dute gure literaturan: honela Lazarragak erabiltzen du eta hedatua da gipuzkeraz edo bizkaieraz idazten dutenen artean; horrela adberbioak leku gehiago izan du Hegoaldean, eta gutxiago Lapurdin, Nafarroa Beherean edo Zuberoan; hala Lazarragak erabiltzen du eta, bizkaierazko tradizioan lekukotasun urriagoak baditu ere, oso hedatua izan da euskalki guztietan; hola (eta holan, bizkaieraz) ez da hain erabilia izan, baina Iparraldean Etxeberri Ziburukoak eta XVIII. mendeko idazleek erabiltzen dute, XIX. mendean bizkaierazko testuetan eta gipuzkoar bertsolariren batek ere, eta XX. mendean oro har hedatzen da. Hortik sortzen dira hola eta hola (berriz aipatu beharrik ez dagoen zerbait labur adierazteko-edo), hala-hola, hola-hola, hala nola, nola hala eta abar (§ 15.4.4). Gaurko liburuetan arruntak dira, nahiz hola baino maizago ageri diren gainerakoak. Hala-hala adberbioak bi esanahi ditu. Iparraldean ‘horrela’ adierazteko balio du: Etxe apal batzuk, zaharrak, murruak zartatu eta hala-hala utziak (J. B. Etxepare); Iltzeak izanikan ere hala-hala segitu zuen pilotan eta partida irabazi (Aintziburu eta Etxarren). Hegoaldean maizago erabiltzen da ’erdipurdika’ adierazteko: Hala-hala dabil azken bolada honetan.

Honelaxe (hunelaxe, honelantxe, honelatxe…) aldaera indartua Hegoaldean dokumentatzen da XVIII. mendeaz geroztik. Iparraldeko autore batzuek ere (Materrek, Etxeberri Ziburukoak, Haranederrek…) ere erabiltzen dute. Gaurko testuetan nahiko erabiltzen da. Horrelaxe ere gehiago ageri da gaurko idazleen artean. Holaxe gehiago ageri da tradizioan, baina gaur egun honelaxe bezalatsu, hain segur batzuek ereduzko formatzat hartzen ez dutelako, nahiz azken urteetan gehiago erabiltzeko joera ikusten den.

22.6.5b Halaxe da gehien ageri dena, desberdintasun handiarekin, bai tradizioan eta bai gaurko testuetan ere: Etxera dijoa artez, burumakur eta gogoa goibel. Halaxe dagerkigu zerualdeak ere aurpegia gaur (Barrensoro). Nola galdetzailearekin korrelazioan ere erabiltzen da: Nola den haren iluna, halaxe izango da haren argia (Larramendi). Eta zer galdetzailearekin: Urriko tenporetan zer haize, negu guzian halaxe (EZBB). Bezala adberbioarekin ere korrelazioan: Beste gizonek zuei egitea nahi duzuen bezala, zuek ere halaxe egiezue haiei (Iraizoz).

Batzuetan ‘amen’ adierazteko ere balio du: Erregutu ezazu gu bekatarien alde orain eta gure heriotzeko orduan. Halaxe (ArgiDL). Eta batzuetan ‘halaxe bada’, ‘halako batean’ eta holako esanahiak ditu: Aitak ez zion eragozpenik jarri eta halaxe, Piarresek udaraldi oso bat egin zuen morroitzan (Etxaide); Halaxe, liztorrak buruan burrunbaka eta bihotzean sukarra irakiten zebilzkiola, heldu zitzaion egunsentia (Barrensoro).

22.6.5c Erakusleetatik sortutako hala adberbioak ere hartzen badu, birformulatzaile urruntzaile bihurtzen da (ikus § 43.10.5 “Birformulatzaile urruntzaileak”): Hala ere, zerbait iragarrita, egin egingo zuen: zeharo aldatua ez bazen, behinik behin (Jon Muñoz). Hori hala-rekin bakarrik gertatzen da: ia adibide guztietan birformulatzailea da. Bada adibideren bat zalantzazkoa: Hala ere egiten zuten ogiak ez zuen parerik eta, jatekoaren aldetik pobretasun handienean zirelakotz, ez zuten ogirik uzten eskapatzera beren harpe zuloetatik (Aintziburu eta Etxarren).

Aldiz, ez da gauza bera gertatzen honela eta horrela-ren kasuan, holakoetan beti moduzko adberbio arrunta baita: Honela ere deitzen zitzaion Aita Santuari Erdi Aroan (Frantzisko Asiskoa, Klara Asiskoa); Horrela ere alferrik izango duk eta (Jokin Muñoz).

22.6.5d Erakuslea ez izanik, bada -la horretaz baliaturik egiten dugun beste adberbio bat ere: bestela. Bestela (edo bertzela) Leizarragaren garaitik dokumentatzen da, eta, tradizioari dagokionez, guztiz hedatua dago, nahiz bizkaieraz gutxiago erabili den. Gaur arrunta da.

Eta konparatiboetan bezala erabiltzen dugu. Perpaus osagarrien -(e)la atzizkiak ere badu, beharbada, erakusleen modu atzizki honekin zerikusirik: horrela esan, … -ela esan.