Euskararen Gramatika

22.5.3. Forma indartuak

22.5.3a Forma indartuak ere eskura ditugu. Forma horiek -(t)xe atzizkia edo ber- aurrizkia erantsirik sortzen dira: hementxe, hemendixek/hementxetik, honaxe; hortxe, hortixek/hortxetik, horraxe; hantxe, handixek/hantxetik, haraxe. Horiek batetik. Bestetik: berton/bertan, bertotik/bertatik, bertora/bertara eta abar.

Euskaltzaindiak erakusle soilen formari buruzko erabakia hartu zuen bere garaian: hona, eta ez honera, adibidez. Baina indartuei buruz ez du erabakirik hartu. Hemen forma erabilienak jarri ditugu (hementxen, hementxet, hortxet… ez ditugu kontuan izan). Baina, egia esateko, testu idatzietan ez da horrenbeste lekuko ageri ere.

22.5.3b Lekua zein denbora adierazteko erabiltzen diren ber- formei dagokienez, esan dezagun berton/bertan ditugula, batetik, eta bereon/berean, bestetik, euskalkien arabera bereiziak. Baina ez dute horiek erabilera bera. Berton/bertan batez ere mendebaldeko testuetan ageri dira eta oso forma zaharrak dira. Gaur egun oso hedatuak dira, eta bertan forma indartuak lekua jan dio pixkanaka han forma soilari. Maizago ageri da testuetan. Bereon ez da horrenbeste ageri. Tradizioan baditu agerraldi batzuk (Orixe, Axular, Mendiburu, Iraizoz, Zabala), baina bakanak dira, eta gaurko testuetan ez da ageri. Berean maizago erabili izan da Iparraldean, baina mendebaldeko testu batzuetan ere ageri da: Oraintxe berean iragan dituk hemendik (Larzabal); Oraintxe berton goazen, bada, Betleemera (E. Bustintza).

Baina desberdintasuna ez da bakarrik euskalki kontua. Hasteko, forma horiek guztiak aposizio gisa erabiltzen dira: hemen berean/bereon/bertan/berton. Aurretik adberbio bat izan dezakete (hemen), edo postposizio sintagma bat (etxean). Baina horretaz gain kontua da bertan/berton laxo ere erabil daitezkeela, nahiz aposizioan baina maiztasun gutxiagorekin: Itsuaren parera zeneko aditu zuen Jesusek haren hots hitza: gelditu zen bertan eta […] (Mendiburu); Jaunarena da lurra, eta bertan dagoen guztia (Uriarte); Eta bertan eror zedin haren gainera laino eta ilunbe (Leizarraga). Baina testuinguru horretan ezin da berean erabili, beti zerbait behar du aurretik, aposizioan edo, non ez den determinatzaile hutsa (etxe berean).

22.5.3c Jakina, bertan horrek bestelako postposizioak ere har ditzake: bertara, bertatik eta abar, maiz erabiltzen dira euskalki gehienetan eta, beraz, orduan bertan, eta han bertan bezala, orain bertan eta hemen bertan ere esaten da. Orain berton eta hemen berton formek erabilera markatuagoa dute, dialektala edo estilistikoa.

Bertan hitzak, azkenik, ‘hurbil’ nahiz ‘aurki’ ere adieraz dezake. Indartuaz ematen da inoiz: bertantxe. Eta bertan behera, bertatik behera, bertatik bertara, edo antzeko esaerei ere ematen die bide: […], non gidariak esaten digun toki hartan bertantxe, bi egunez lehenago, nola suge batek fakir bati heldu eta ordu beteko gorputz zela (Anabitarte); Ez bageneki egiaz gaudela, gauzak bertan behera uzteko izango litzateke (Kirikiño); Orain, esango die Ezekiel profetak dioenez: orain bertatik bertara zuen gainean izango da, edo ixuriko dut nire ira, eta haserrea (Agirre Asteasukoa).

Bertan honekin osatzen da bertan goxo (edo bertan gozo) esapide adberbiala ere: Urte gehiegi iragan zaizkigu bertan goxo geundelarik (Mitxelena). ‘Ezer egin gabe, lasai, geldirik’ adierazi nahi du.