Euskararen Gramatika

22.2.3.2. Galdetzaileetan oinarritu adberbioak

EGLU-I liburukian (316-317) galdetzaileei edo- eta -bait, -nahi eta -i hizkiak gaineraturik osatutako adberbio elkartuak aipatzen dira: edonon, edonoiz, edonola; nonbait, noizbait, nolabait; nonahi, noiznahi, nolanahi; inon, inoiz eta inola. Horiek guztiak aski arruntak dira egungo hizkeretan, eta literaturan ere tradizioa dute.

Noizbait (noizbeit, noizpait, noxbait, nozbait, nosbaita, nuzpait…) euskalki eta garai guztietan erabili izan da. Esanahi bat baino gehiago du. Batzuetan ‘halako batean’ esan nahi du: Egun bazoaz libertadez, hori noizbait galduko duzu (Lazarraga). ‘Beste garai batean’ ere esan nahi dezake: Nik ere, noizbait sinestu izan dut (Inza). Zenbait kasutan, hurbilago dago ‘batzuetan’ hitzaren esanahitik: Guziarekin ere, noizbait ihardetsi du beldurrez (Pouvreau). Ezezko perpausetan ezezko balioa izan dezake, edo ‘halako batean’ esan nahi duela: Ez dukete ene penek, bada, noizbait mugarik? (Etxeberri Ziburukoa); Nork ez du kanta gainera noizbait, hiru damatxoren beste hura ere? (M. Lekuona). Zenbait kasutan ‘azkenean’ esan nahi du: Noizbait hasi naiz berriz ere lanean, eta egin dut bertze liburu bat (Joanategi); Ahulduko da haren kemena eta isilduko da noizbait haren burrunda (Mitxelena).

Nonbait ere (nunbait, nonbaiten, nonbaisten) euskalki eta garai guztietan erabilia da. ‘Tokiren batean’ adierazi nahi du batzuetan: Horren gogoa beti nonbait dabila (Duvoisin); Bila nabil badenez, izan behar da nonbait, erretaula bat (J. Etxepare). Beste batzuetan ‘segur aski bai’, ‘antza denez’ esan nahi du: Gurea delako nonbait, guretarrekin itsasirik gaudelako (Mitxelena); Herriko jendeak uste du, nonbait, beste arraza bateko laguna dela jakintsua (Villasante). Harridura esaldietan, ‘zalantza gabe’ esan nahi du: Nonbait makila hautsi diozu bizkarrean (Maurice Harriet). Esapide batzuetan ere badu tokia: han nonbait, nonbait han, hor nonbait, nonbait hor (beharrik!, eskerrak!, gutxienekoa!).

Nonahi (non-nahi, nun-nahi, nunai…) batez ere XIX. mendetik aurrera hasten da tokia hartzen. XX. mendean hedatzen da, nahiz bizkaierazko testuetan pixka bat gutxiago ageri den: Eskoletxe berriak nonahi irekitzen zituela (J. Etxepare).

Nonahi honek (noizbait eta nonbait-ek bezala) toki-denborazko kasu markak har ditzake: -tik eta -ra. Baina marka hori lehenbiziko atalak nahiz bigarrenak har ditzake: nondik nahi (tradizioan nondinahi, nundik-nahi, nundinahi, nunti-nahi, nundikan-nahi… ageri dira) edo nonahitik (eta goiko aldaerak): Han xuxentzen eta garbitzen da, zer ere bertzenaz eta nondik nahi makurtu eta lizundu baitzen (Pouvreau); Nonahitik haizea zetorren (Agirre).

Adlatiboan (-ra) ere badira bi aukerak: noranahi eta nonahira. Tradizioan lehenbizikoa ageri da, aldaera bat baino gehiago duela: noratnahi, nuranahi, nuratnahi eta abar. Euskalki guztietan erabilia. Aldiz, nonahira adberbioak ez du lekukotasunik tradizioan, baina gaurko hizkeran badira adibide batzuk: Matematikak, izan ere, nonahira eramaten zaitu! (Jon Muñoz).

Esan dezagun, azkenik, nonahi horren ondoan, non nahitan ere ageri dela: Leialtasuna hain ona da / nonahitan maite gaituzte (Basarri); Jainkoaren eskua ikusten zuten nonahitan eta zernahitan (Villasante).

Edonon eta edonoiz batez ere bizkaieraz idazten dutenen artean dokumentatzen dira: Edonon ageriko da ze itsusia den (Astarloa); Sustrai txarrak edonon eta edonoiz eman dezake kimu berria (Agirre). Edonola, aldiz, ez da horrenbeste erabili, baina egungo literaturan indarra hartzen ari da.

Non-zer moduko galdetzaile dvandvak ere baditugu gure literatura tradizioan eta gramatikako terminologian, noiz-nongo, zer-nola(ko), nor-nori, nor-nori-nork. Hauetan, aldiz, eta juntagailuak irudikatuko luke galdetzaile hauen arteko harremana. Nolanahi ere, emankortasun urrikoak dira bai bata (bi-hiru) eta bai bestea (noiz-nongo). Aitak zer-nola lantzen zuen (J. R. Zubillaga); Bi gorputz aiek gutxi gora-bera non zeuden galdezka, zer nolatan atera bear genitun asmatzearren (I. Alkain eta A. Zavala). Ikus, dena den, § 9.10 atala ere.