Euskararen Gramatika

16.4.1. Dena

16.4.1a Dena, berez, erlatibozko esaldi batean oinarritzen da (goizean etorri dena), baina XVIII. mendean Hegoaldean, eta XIX. mendean Iparraldean, autonomia hartzen hasi zen eta gaur egun guztiz iharturik gelditu dela esan daiteke. Ikusten denez, mugatua ibiltzen dugu beti. Plurala ere hartzen du (denak), baina orduan erlatiboaren itxura galtzen du (direnak behar luke). Lehenaldian ere dena erabiltzen dugu, ez zena, berez eskatuko lukeen gisan: dena badaki, baina dena bazekien, eta ez *zena bazekien. Aldaketa hori (erlatibozko perpausetik zenbatzailera pasatzea), zernahi gisaz, badirudi hirugarren pertsonarekin bakarrik gertatu dela, ez baitugu daturik baieztatzeko, batzuek egin duten gisan, beste pertsonekin ere holako zerbait gertatu dela.

Indarra emateko den-dena ageri da anitzetan. Postposizioekin morfologia mugatua erakusten du, singularra eta plurala bereiziz (denarekin / denekin, adibidez). Instrumentalean bat egiten dute: denetaz.

16.4.1b Izenordain erabilera du anitzetan: Ehun milioi urtetik urtera itsasotik ur tanta bat aterako balitz, eta dena, itsaso guzia horrela agortu behar balitz (Kardaberaz); Nola daiteke, buru puska duelarik, gizon batek hutsa baitu dena? (J. Etxepare); Oso zait atsegin hango giroa, hango… dena (Mitxelena); Zaude pixka bat, gizona, den-dena esango dizut eta (Otxolua).

16.4.1c Aposizioan, izen sintagmaren postposizio marka bera duela, eta arruntean izen sintagmaren ondotik: Gure Jainkoak ditu bai segur laguntzen / hartzen dituzten sailen denen bururatzen (Xalbador); Hiri hura dena ibili eta inguratu ondoren (Loramendi); Sail honi denari azken hitz bat eman behar (Xalbador); Anitzek dute beren gorputza / zauri odolez dena estali (M. Etxamendi); Beretu zuen kasik dena Espainia (Hiribarren). Erakusle baten aposizioan: Hori dena badakizu buruz eta zehatz (Kirikiño); Egia da, noski, hori dena (Mitxelena); Hori buhamen lana da dena (Larzabal); Hauek denak behealdean zeuden (Agirre); Errexinolarena baitzen zure boza; / adimendua ere zenuen zorrotza, / horien denen artean urrezko bihotza (Xalbador). Kasuren batean sintagmarekin komunztadura egin gabe: Mutilak ere maitasuna azaldu nahi dio, gauza horiek denekin (M. Atxaga). Izenordainekin: Buruzagia galdu duela Frantziak, / bertze Jabe bat baitu gu denen biziak (Xalbador); Beste-ren ondotik: Beste denak baino bertsolari azkar eta zorrotzagoa dela (Etxegarai); Bere euskalkiaz beste denak izutu egiten du beharbada euskal irakurlea (Mitxelena). Erlatiboaren ondoren: Eman zizkioten behar ziren denak (Izeta); Gizonek egiten duten dena jolasa besterik ez da (J. A. Irazusta).

16.4.1d XX. mendea baino lehenagoko idazleen artean, eta XX. mendean ere badira batzuk, komunztadura egiten duten adibideak aurkitzen dira, ihartu gabeak: Deus ere utzi gabe, direnak erraiten ditu (Duvoisin); Etxe gehienak elkarren ondoan dituzte, direnak eliza ttipi baten inguruan kurubilkatuak (J. Etxepare); Ele guti eta direnak on (Iturbide). Lehenaldian ere bai: Diru txarretan zenbat eman zuen berriz, / Jaungoikoak bakarrik zirenak dakizki (Arrese Beitia); Hain ongi egin dute zirenak egonik / ez zeuzkan merkatuak direnak eginik (Hiribarren).

Komunztadura gabe XIX. mendetik aurrera hasten da dokumentatzen Iparraldean, eta Hegoaldean indarra hartzen du mende horren erdialdetik aitzina: Denek ezagutzen dute ospitale hori (J. B. Etxepare); Orduan denek, goikoek eta behekoek, zeuzkaten sineskeria horiek (Villasante); Hiru edo lau aldiz aritu zen jokoan eta denetan irabazi (Izeta). Hori da egungo joera ia bakarra.

Esanahi generikoa izan dezake, beste toki batzuetan singularrean erabiltzen dena: Nire kasua zer den / nahi duenak jakin, / esplikatuko ditut / denak hastetik fin (Mattin); Eta mozkinak oro bere artaldearen handitzeko, edertzeko xahutzen zituen. Denak ardientzat beti (J. B. Etxepare).

16.4.1e Lehen eta bigarren pertsonen erreferentzia izaten ahal du. Erabilera orokorra da hori Iparraldeko testuetan, nahiko maiz ageri da gipuzkerazkoetan, eta gutxiago bizkaieraz: Uste duk denak garela hire antzekoak? (Apaolaza); Oso triste genden denak (Txirrita); Kasinoan nola ibiltzen naizen / denek duzue aditu (Mattin); Denek dakigun bezala Azkue iritzi horren etsaia izan zen (Mitxelena).

16.4.1f Denok aldaera ere batez ere XX. mendean hedatu zen, 1., 2. eta 3. pertsonekin: Ixo, ixo! Ez asi denok batera hitz egiten! (Etxaniz); Irakur ezazu denok entzuteko moduan (Berrondo); Adierazi duela zein den euskal eredua, euskaldunik gehienok, denok ez baldin bada, maite dugun ametsa (Mitxelena); Bakarrik ezin dezaketena, gizonek uste dute denon artean lortu al izango dutela (Villasante).

16.4.1g Esapide batzuetan ere ageri da: Dena dela, oro ahantziak ditut orain (Zerbitzari); Dena dela, nabarmendu beharra dago bazekiela hori guztia (Morales); Dena den, landatu dute arbola (Hiriart-Urruti); Dena den, nik ulertzen dut idazleek independentzia nahi izatea (Urkiza); Horratx erromes, behartsu, edo dena delako bagamunduen aspaldiko martingala (Perurena); Denetara 545 gene bakarrik aurkitu zituzten (Salaburu); Esan gabe doa, denetariko erantzunak ateratzen zizkidala (P. Zabala).