Euskararen Gramatika

11.2. Kategoriak sailkatzeko zailtasunak

11.2a Hizkuntzetako ale lexikoak gramatika kategorietan sailkatzeko, irizpide mota batzuk erabiltzen dira. Batetik, aleen formarekin edo testuinguru formalarekin zerikusia duten irizpideak daude, hemen morfosintaktikoak deituko ditugunak. Bestetik, hizkuntza unitateen esanahiari lotzen zaizkion irizpideak ere proposatu izan dira —irizpide semantikoak, hain zuzen—, nahiz eta gaur egun nahiko argi dagoen azken horietan oinarritzeak arazo handiak sortzen dituela. Has gaitezen, bada, irizpide morfosintaktikoekin.

Irizpide morfosintaktikoek ale lexikoen banaketa morfologikoari eta sintaktikoari egiten diete erreferentzia, hau da, ale horiek aldamenean izaten dituzten hizkiei edota hitzei erreparatzen diete. Pentsatzen da kategoria bereko aleek modu berean jokatzen dutela ondoan izan ditzaketen hizkiak eta hitzak onartzerakoan. Esate baterako, goian (§ 11.1a) aipatu ditugun mahai eta erle hitzak -a edo bat determinatzaileekin ager daitezke (mahai-a, erle-a eta mahai bat, erle bat), eta onartzen dute adjektibo batek modifikatzea, adibidez, handi-k (mahai handia, erle handia). Hortaz, esan genezake mahai eta erle multzo bereko ale lexikoak direla eta ondorioztatu genezake, gainera, determinatzaileen eta adjektiboen ezkerretara agertzea izen kategoriaren ezaugarria dela, euskaraz bederen. Alabaina, norbaitek pentsa lezake izenak ez direla testuinguru horietan ager daitezkeen bakarrak; izan ere, adjektiboak euskaraz determinatzaileekin azaltzen dira: txiki-a, txiki bat; gorri-a, gorri bat eta abar. Kasu horietan, baina, isilpeko izen bat dagoela esango genuke, hau da, txiki bat diogunean, benetan [[_izen] txiki bat] adierazten ari garela, hots, hartzaileak aurreko diskurtsoagatik edo testuinguru komunikatiboagatik nolabait ezagutzen duen izen bati erreferentzia egiten zaiola. Beraz, salbuespena dirudien egoera hori sintaktikoki azaltzeko gai gara eta determinatzaileekin agertzeko irizpidea bere horretan manten genezake izen kategoria ezaugarritzeko.

11.2b Beste batzuetan, aldiz, eragozpenak gaindiezinak dira. Xabier Artiagoitiak Sareko Euskal Gramatikan erakutsi zuen adibide batez baliatuko gara horrelako kasu bat azaltzeko. Adjektibo kategoriaren ezaugarri bat da mailakatzaileekin (-ago, -egi, -en) agertu ahal izatea: argalago, argalegi, argalen; estuago, estuegi, estuen; zabalago, zabalegi, zabalen; haserreago, haserreegi, haserreen; gaiztoago, gaiztoegi, gaiztoen.

Adjektiboek entitateen ezaugarriak zehazten dituzte, eta mailakatzaileek ezaugarri horien maila edo gradua zehazten dute, batzuetan, besteekiko alderaketa eginez. Mailakatzaileekin agertzeko gaitasuna adjektiboen kategoria ezaugarritzeko irizpidetzat har dezakegu, beraz. Baina bide horretatik jotzen badugu, bi arazo aurkituko ditugu: a) adjektibo guztiek ez dute mailakatzailerik onartzen, eta b) adjektiboak ez diren ale lexikoak ere bateragarriak dira horrelako modifikatzaileekin. Lehenengo arazoari dagokionez, Xabier Artiagoitiak azaldu du erlaziozkoak diren adjektiboak (adibidez, laborala) ezin ager daitezkeela mailakatzaileekin (ikus Bosque 1996 gaztelaniarako): kontratu ?laboralagoa, ?laboralegia, ?laboralena, ?oso laborala. Antza, ezaugarri bat adierazten duten adjektiboak bakarrik ager daitezke mailakatzaileekin. Hona hemen beste adibide batzuk: sententzia judiziala, ?judizialagoa, ?judizialegia, ?judizialena; zuzenbide penala, ?penalagoa, ?penalegia, ?penalena; gerra zibila, ?zibilagoa, ?zibilegia, ?zibilena; analisi soziologikoa, ?soziologikoagoa, ?soziologikoegia, ?soziologikoena.

11.2c Erlaziozko adjektiboek (edo erreferentzia adjektiboek § 7.2 eta § 14.2.6) ez dituzte ezaugarriak adierazten, ez bada modifikatzen dituzten izenen argumentuak (izenak argumentuak baditu) edo izen horiekin lotura duten entitateak edo eremuak (gerra zibila = biztanleria zibilaren gerra). Goiko adibideak onargarriak edo ulergarriak izan daitezen, adjektiboon ohiko esanahia egokitu beharko genuke eta nolabait ulertu laborala, judiziala, penala, zibila eta soziologikoa ezaugarriak direla eta graduatu daitezkeela. Testuinguru morfosintaktikoaren eraginez egiten dugun esanahi moldaketa horri koertzioa esaten zaio hizkuntzalaritzan.

Mailakatzaileekin agertzeko gaitasuna adjektiboen ezaugarritzat hartzeak badu beste eragozpen bat, goian aipatu dugun moduan (§ 11.2b). Adjektiboak ez diren beste ale batzuk ere onargarriak dira modifikatzaileekin. Artiagoitiak moduzko adberbio baten adibideak erakutsi ditu (egokiro-ago, egokiro-egi, egokiro-en). EGLU-I liburukian ere berandu (beranduago, beranduegi, beranduen) eta ederki (ederkiago, ederkiegi, ederkien) adberbioak aipatzen dira. Egokiro, berandu eta ederki adberbioak dira: aditzak modifikatzen dituzte (eta ez adjektiboak, zeinek izenak modifikatzen dituzten). Hala eta guztiz ere, egokiro, berandu eta ederki bateragarriak dira mailakatzaileekin, eta horrek erakusten du mailakatzaileekin agertzeko ahalmena ez dela adjektiboetara bakarrik mugatzen. Are gehiago, adlatibo postposizio sintagma batzuek ere onartzen dituzte mailakatzaileak, esate baterako, aurrera-k eta gora-k (aurrerago, aurreregi, aurreren eta gorago, goregi, goren)¹¹⁴.

11.2d Irizpide morfosintaktikoak alde batera utzita eta semantikoetara etorrita, onartu samarra dago gaur egun kasu askotan ezin genezakeela ale lexiko bat gramatika kategoria batean sailkatu, ale horren adierari bakarrik begira. Adibidez, lehen esan dugu izenek munduan edo gure gogoan existitzen diren entitateei erreferentzia egiten dietela. Baina hori ez da beti horrela izaten. Izan ere, maitasun, adore, gorroto, suntsiketa, dantza… bezalako izenek ez dituzte entitateak adierazten, ezpada egoerak (maitasun, adore, gorroto), emaitzak (suntsiketa) eta prozesuak (dantza). Nahiz eta emaitzak eta prozesuak normalean aditzen bidez azaleratzen diren, aipatu ditugun kasuetan izen kategoria dute.

Pentsa genezake, hortaz, irizpide semantikoak ez direla benetan lagungarriak gramatika kategoriak sailkatzeko. Dena dela, bestelako ezaugarri semantiko batzuk erabilgarriagoak gerta daitezke. Bosquek (1996), esaterako, onartzen du izenek ez dituztela beti “substantziak” adierazten. Orobat, adjektiboek ez dituzte beti “ezaugarriak” aditzera ematen, ezta aditzek “egoerak” edo “prozesuak” ere. Azkenik, preposizioak edo juntagailuak ez dira kasu guztietan “erlazioak”. Baina badira adierarekin loturiko beste irizpide batzuk kategorien artean bereizketak egiten lagun diezaguketenak, adibidez, “erreferentzia egiteko gaitasuna” izenen kasuan, “zenbatzeko ahalmena” determinatzaileen kasuan, “argumentuak izatea” aditzen kasuan eta abar. Horrelako esanahi ezaugarriek harreman estua dute hurrengo atalean aipatuko ditugun funtzioekin.

11.2e Ale lexikoen gramatika kategoria definitzeko, sarritan iradoki den beste ezaugarri bat da aleek perpausetan betetzen duten funtzioa. Funtzioa esaten zaio ale batek perpauseko beste elementu batzuekin harremanetan duen zeregin erlatiboari. Adibidez, suteak urduritasuna piztu du adibidean, sute izenak subjektu funtzioa dauka eta urduritasunak osagarri zuzenarena. Ikus daitekeenez, ez dago harreman zuzenik funtzioaren eta kategoria gramatikalaren artean, izenak (goian sute eta urduritasun) izan baitaitezke subjektuak edota osagarri zuzenak. Alabaina, baten batek pentsa lezake izentasuna definitzeko, bi funtzio horiek barnean bilduko lituzkeen funtzio orokorrago bat proposa daitekeela, adibidez, “aditzaren argumentua” izatea. Funtzio zabalago horrekin, izenek goiko adibidean dituzten funtzioak zehaztuko genituzke, biak —subjektuak eta osagarri zuzenak— baitira aditzaren argumentu (§ 23.3)¹¹⁵.

11.2f Kasu horretan ere, arazoak izango ditugu; izan ere, izenek funtzio gehiago izan ditzakete. Esate baterako, izenak postposizioen osagarriak izan daitezke (sutean, sutera, sutetik; urduritasunean, urduritasunera, urduritasunetik…). Postposizioen eta aditzen arteko antzekotasunak asko aztertu dira hizkuntzalaritzan. Postposizioek bi entitateren arteko harremana ezartzen dute: Irudiaren (ingelesez Figure) eta Eremuaren (ingelesez Ground) artekoa. Postposizioek Irudiaren kokapenaren edo ibilbidearen berri ematen dute Eremua erreferentziatzat hartuta. Bada, pentsa liteke Irudia postposizioaren subjektua dela nolabait, eta Eremua, aldiz, osagarri zuzena. Hortaz, badirudi bai aditzek, bai postposizioek ere argumentuak hartzeko gaitasuna daukatela, eta horrela, argumentu horiek izenak izan behar dutela. Argumentu izateko gaitasuna izango litzateke, beraz, izentasuna definitzeko modu bat. Baina beste arazo batekin egingo genuke topo orduan. Izenak, argumentuak izateaz gain, predikatuak ere izan daitezke: Emakume hura irakaslea da. Irakasle izena ez da adibide horretan aditzaren (edo postposizio baten) subjektua, ezta osagarri zuzena ere, kopula aditzaren subjektuarekin (hau da, emakume hura sintagmarekin) berdintzen den predikatua baizik. Beraz, izen kategoria ezin dugu norabide bakarrean lotu argumentu funtzioarekin, izenak predikatuak ere izan daitezkeelako. Orobat, kontrakoa egitea ere arazotsua izango litzateke, argumentu eta predikatu guztiak ez baitira izenak (Mikel etortzea / Mikel etor dadin nahi dut; Ogia erostera joan da; Emakume hura oso azkarra da). Adibide horietan ikus daiteke, batetik, perpausak aditzen eta postposizioen argumentuak izan daitezkeela, eta bestetik, predikatu funtzioa adjektiboek ere bete dezaketela. Ondorioz, ezin daiteke ezarri funtzioaren eta kategoriaren arteko harreman zuzenik. Lehenengo kasuetan, baina, aditzek -te atzizkia daramate, eta horrek adierazten du aditzok nominalizatzeko prozesua jasan dutela. Kategoria aldatzeko horrelako prozesuez § 11.2b eta § 14.8 ataletan jardungo dugu.

11.2g Atal hau amaitu aurretik, garrantzitsua da ohar bat egitea kategorien eta ale lexiko batek izan dezakeen egituraren arteko bereizketaren inguruan. Orain arte, funtzioez aritu gara kategorietatik abiatuta; izenak argumentu eta predikatu funtzioekin lotu ditugu atal honetan. Argi izan behar dugu, ordea, argumentua izatea ez dagokiola izenari, hots, izen kategoria duen ale lexikoari, ez bada izenaren inguruan sortzen den sintagmari. Demagun aditz baten argumentua izen sintagma konplexu bat dela: Mikeli asko gustatzen zaizkio egunsentiko kolore arrosako lore usaintsuak. Gustatu aditzaren argumentua ez da lore izena, baizik eta lore izenaren inguruan eratu den izen sintagma osoa: [egunsentiko [kolore arroseko [[lore] usaintsu ]]] -ak. Egitura hori izenaren islapena da eta barruan biltzen ditu -ko erlaziozko postposizioarekin sortutako izenlagunak (egunsentiko eta kolore arroseko) eta adjektibo bat (usaintsu). -Ko postposizioak eta adjektiboek ere beren islapena dute, kategoria guztietako kideek beren egitura zabaltzen baitute (ikus 2. kapitulua), baina kasu honetan egitura horiek izen sintagmaren barruan daude, eta guztien artean eratutako izen sintagma gustatu aditzaren argumentua da.

¹¹⁴ Hara adlatibo postposizioak ere onartzen du mailakatzaile konparatiboa (harago), baina ez superlatiboa (*haren), ezta gehiegizko maila ere (*haregi) (ikus § 20.3). Kontuan izan behar dugu adlatibo postposizio sintagmak oro har ez direla onargarriak mailakatzaileekin, eta, beraz, pentsa liteke goian aipatutako aurrera eta gora ez direla benetan postposizio sintagmak, adberbio sintagmak baizik.

¹¹⁵ Lan honetarako ez dugu kontuan hartuko gaur egungo hizkuntzalaritzan ontzat hartzen den analisi bat, Marantz-ek (1984) eta Kratzer-ek (1996) proposatutakoa hain zuzen, non esaten den subjektua ez dela aditzaren argumentua, baizik eta bestelako funtzio buru batek gaineratutakoa.