Euskararen Gramatika

9.3.3.3. Adjektiboa + etsi, iritzi

Egitura honetakoak dira asketsi, askietsi, baietsi, berantetsi, ederretsi, erdietsi, ezetsi, gaitzetsi, gaitziritzi, goretsi, gupidetsi, gutxietsi, handietsi, hautetsi, hobetsi, lehenetsi, luzetsi, miretsi, onetsi, salbuetsi, zilegi etsi. Lehen osagaiaren kategoriari dagokionez, gehienetan adjektiboa da, baina inoiz behin izena ere aurkituko dugu (gupida + etsi), adberbioa (berantetsi, goretsi, salbuetsi), nahiz zenbatzailea (askietsi, gutxietsi, lehenetsi). Kategoriak kategoria, mugatzaile guztiak predikatu sintagmatzat har ditzakegu (§ 14.6 eta 24. kapitulua), horixe dute bateratzen dituen ezaugarria. Izan ere, aditz hauetako etsi ‘iritzi’ adierakoa da, ez gaur beregaina den etsi aditzaren esanahia duena (‘itxaropena galdu, amore eman…’). XVII. eta XVIII. mendeetako testuetan, Axularrengan edo Duhalderengan, aurki dezakegu etsi beregaina ‘iritzi’ balioan: Eta nere ariman uste izan dezaket Jainkoak aski etsiko duela egin dudalako penitentzia egin ditudan hanbat bekhaturen aldera? (Duhalde); Gutiago ets nezake sekulako nekea Eta doloretan nuke konsolazione (Etxeberri Ziburukoa). Predikatu sintagma eta aditza dira hor aski, gutiago eta etsi; sintaxiko egitura, ez lexikoa. Hurrenkera ere bestelakoa dute Axularren beste adibide honetan: iakin dezagun ea zergatik daritzten Iainkoak hain gaitz hirur bekhatu suerte haui (Axular). Areago, gaitz osagaiak modifikatzailea hartu du hain gaitz predikatu sintagman. Beraz, ez dira betetzen hitz elkarketan ohikoak diren ezaugarriak, hurrenkera finkoa, osagaiak bakarka modifikatu ezina… Sintaxi egitura ihartuak dira, hortaz, etsi mugakizun dutenak. Azken urteetan ere sortu dira euskaraz modu horretako aditzak: Hautu bakoitzaren arrazoiak aintzatetsi ditut (Meabe); Erabaki hori erabat ezeztatzen bada, behin-behineko betearazpena largetsi egingo da (HAEE); Ondasunak ezin direnean itzuli, zenbatetsi egingo dira dohaintza-unean zuten balioaren arabera (Kode Zibila).

Modu bereko egiturak dira iritzi aditzarekin osatuak ere: Etzion gaitziritzi Konfesore aren kontu artzeari, ta bai egiñ Toledako Arzobispo, ain begiratua zalako animak zuzentzen, ta itzegiten beldurgabe (Mogel); Orain artean eder eretxi deutsazuen pekatuari gorroto gogorra artuteko (J. M. Zabala).