Euskararen Gramatika

7.2.11. Hitz-andana ihartuak: udaberri, mutilzahar, frantses porru, etxekoandre, Erromako zubi, aitoren seme

7.2.11a Bi modutako egiturak aztertuko ditugu, nagusiki, ‘hitz-andana ihartu’ deiturapean⁸²: batetik, ‘izen + adjektibo’ segidak —frantses porru, mutil zahar, udaberri…—; bestetik, ‘izenlagun + izen’ segidak —Erromako zubi, etxekoandre, aitoren seme—. Biak ala biak dira, funtsean, sintagma egiturak; ez dira egitura lexikoak, ez dira berez hitz elkartuak. Izan ere, hitz elkarketa definitzean esan dugu bi kategoria lexiko elkartzen ditugula beste kategoria lexiko bat sortzeko. Baina etxeko, Erromako edo aitonen ez dira kategoria lexikoak. Egiturari dagokionez, parekoak dira etxekoandre eta etxeko gela, Erromako zubi eta Erromako basilika. Berdin gertatzen da ‘izen + adjektibo’ egiturekin ere; sintagmak dira jatorriz (adjektibo sintagmak), uda bero edo mutil gazte bezalaxe. Horrexegatik deitu zaie “compuestos sintagmáticos” edo “compuestos impropios” ere (Perez Gaztelu, Zabala eta Gràcia 2004); izenak berak argi adierazten du zalantzan jar daitekeela morfologian sortuak direla, aitzitik, izen elkartuekin zenbait ezaugarri partekatu arren, sintaxian dute jatorria.

7.2.11b Zergatik aztertu, orduan, izen elkartuen artean? Sintaxian sorturiko egitura horiek ihartu eta izen moduan funtzionatzen dutelako. Ihartze-bidearen norainokoa neurtzeko, hainbat irizpide hartzen dira gidari:

– Lehenik, argi dago izen moduan funtzionatu ahal izateko, jatorrizko sintagma horietako osagaiak iharturik geratzen direla, ezin dutela, bakoitzak bere aldetik, modifikatzailerik hartu⁸³. Etxeko andre eta etxeko ate itxuraz parekoak izan arren, bigarrenak onartzen du etxeko hiru arte; ez, ordea, *etxeko hiru andre (ez, behintzat, ‘etxea zuzentzen duen emakumea, gehienetan familiako ama’ adieran). Argi ikusten da aldea beste perpaus honetan ere: herriko etxe guztiak erre ziren azken gerratean, Herriko Etxea izan ezik. Beste horrenbeste gertatzen da ‘izen + adjektibo’ egituretan: uda bero eta sargoria / *udaberri eta sargoria (lehenean koordina daitezke adjektiboak, baina ez bigarrenean).

– Hitz-andana ihartuetako esanahia ere ez da konposizionala, ez dagokio bi osagaien esanahien baturari: aitoren seme, abelgorri, buztingorri, hitz neurtu, minbizi…

– Bi osagaien amalgama morfologikoa (Gabon, abelgorri) edo fonologikoa ere gerta daiteke, eta hitz-andana ihartu hori azentu bakarraz ahoskatu.

– Badira, azkenik, zeharo iharturiko formak (zipotz < ziri+motz, izotz < ihintz+hotz…); filologoak bakarrik jabetzen dira zein den jatorria⁸⁴.

7.2.11c Esan bezala, bi egitura-mota ditugu hitz-andana ihartu hauen iturri. Izenlagun+izen (batzuetan izen+izenlagun) motakoak dira honakoak: etxekoandre, herriko etxe, aita ponteko, aingeru guardako, Erromako zubi, aitoren seme, Gernikako arbola… Gehienak, ordea, izen+adjektibo (batzuetan adjektibo+izen) egiturakoak dira:

7.2.11d Beste hizkuntza batzuetan ere badira halakoak; hain zuzen ere, beste hizkuntza batzuetako hitz-andana ihartuak hitzez hitz harturik osatu ditugu hor goiko galtza motz, gerra hotz, eta baita beste hauek ere: basati ona, Gurutze Gorria, Ostiral Santua, Pantera Beltzak, Etxe Zuria, Errege-erregina katolikoak, Estatu Batuak, Itsas Gorria, Ekialde Hurbila, Herbehereak, Lehen Ministro. Zaharragoak ere badira euskaraz: Testamentu zahar, Testamentu berri, txakurtxiki, txakurrandi… Egitura honetako izengoitiak ere ikusi ditugu (§ 7.2.9).

7.2.11e Sintagma egitura dute zenbatzaileaz gehi izenaz osatuta dauden beste izen hauek ere: bostortz, ehunzango, hamalauzango, hiruadar, hiruhortz, lauburu… Buru morfologikoa eta esanahia kanpoan dituztenez —‘bost hortz dituen tresna’, ‘lau buru dituen gurutzea edo ikurra’, etab.—, exozentrikotzat hartu dituzte gramatikari batzuek (Perez Gaztelu, Zabala eta Gràcia 2004); Hitz-Elkarketa/3 lanean, berriz, bahuvrihi elkartutzat hartzen dira, duten adieragatik. Baina bahuvrihiak, azken batean adjektibo elkartuak dira, adjektiboa buru duten elkartu endozentrikoak (§ 8.2.2); beraz, nekez sailka daitezke hiruadar edo hiruhortz izenak bahuvrihi motako elkartuen artean.

⁸² Elkartu hauetan sakontzeko, ikus Hitz-Elkarketa/3 lana, edo Perez Gaztelu, Zabala eta Gràcia (2004).

⁸³ Lexikalizazio bideez ikus Contreras eta Suñer (2004).

⁸⁴ Orain arte aztertu ditugun ereduen arabera sorturiko hitz elkartuak (morfologian sortu direnak) ere lexikaliza daitezke: oilarite, okin, harakin, zaldun, hazkura, hantuste… Ikus Hitz-Elkarketa/3 (183-185).