Euskararen Gramatika

5.4. Eratorpena. Atzizki adjektibo-sortzaileak (III). ‘Joera, izaera’ adierakoak (-bera, -kari₂, -kin₂, -koi, -kor, -tiar/-liar, -ti)

5.4.1. Sarrera

Sail honetako atzizkiek oro har oinarriak adierazten duenerako joera, erraztasuna edo zaletasuna adierazten duten heinean, izaera ere adierazten dutela esan dezakegu (agian horregatik eman zien Azkuek ‘derivados pasionales’ deitura).

5.4.2. -bera

Bera izenondo beregainetik, beratu aditzaren oinarri denetik, sortutako atzizkia dela onartzen dute euskal gramatikariek. Baina ondoren ikusiko ditugun adibideetan ‘bigun’ adiera galdu eta ‘joera, erraztasun’ adierako adjektiboak sortzen ditu, aditzoin kategoriako oinarria duela. Mota batekoak baino gehiagokoak izan daitezke aditzoinok: da motako inkoatiboak (egosi, izerditu, hoztu, mindu, § 23.2.2.2c); du motakoak, esperimentatzailea eta gaia argumentu dituztenak (ikusi, sinetsi, § 23.2.2.5e). Horrela sortuak ditugu egarbera, egosbera, hozbera, ikusbera, izerbera, minbera, sinesbera, etab. Ixabel izerbera zen (Sagastizabal); Gizaki egarberarentzat, putzua oasis bat da (Linazasoro); Ez naiz oso sinesbera; oraintxe bertan ere, dudak dauzkat (K. Navarro); Minbera neuzkan oinak oso (J. A. Arrieta).

Adjektibo kategoriako eratorri hauek izan daitezke beste izen eratorri baten oinarri (sinesberatasun) zein aditz baten oinarri (minberatu).

5.4.3. -kari₂

Iparraldeko testuetan ageri zaigu, batez ere, atzizki hau. Izen konkretuei eransten zaie, bizidun zein bizigabeei, eta zaletasuna edo joera adierako adjektiboak sortzen ditu: andrekari, bizikari, emaztekari, gibelkari, handikari, lagunkari, mutikokari, zurrupakari… Ondoko adibideetan ikus dezakegu nola erabili diren adjektibo hauek testuetan: Haien ideologia osoki gibelkaria (Herria); Izpirik ez zen ohore gosea, ez handikaria (Hiriart-Urruti); Ez dinat mutikokari fama bildu nahi (Herria); Tartean gu geu, bitartekari zurrupakariaren kafea erosten dugunean (Goienkaria).

5.4.4. -kin₂

Aurreko bi atzizkien pareko dugu hau ere, nahiz emankortasun urrikoa izan. Iparraldeko testuetan adibide gutxi batzuk besterik ez dugu aurkituko: haurkin, jendekin, lagunkin. Haurkina zen, goxoa (Garate); Jendekina eta omore onekoa baitzen, anitz lagun bazituen (Herria).

5.4.5. -koi (-oi)

Bi aldaera horien artean, Azkuek -oi ematen du lematzat; Villasantek -koi, adjektibo berriak sortzeko aspalditik herskaridun forma osoa, -koi erabiltzen baita. Azken batean herskaridun aldaerak nagusitu dira euskaraz historian zehar (-asun/-tasun, -egi/-tegi, -oi/-koi, -or/-kor, etab.).

Oinarria izen konkretua izan ohi da, biziduna zein bizigabea, eta izen horrek adierazten duen objektu zein bizidun horretarako (horrenganako) joera, zaletasuna adierazten du adjektiboak: aberkoi, amakoi, ardankoi, emakoi, elizkoi, etxekoi, gizakoi, haragikoi, herrikoi, lurkoi, ohekoi, sabelkoi, sukoi, zintzurkoi. Ikus ditzagun adibide batzuk: Arimaren ilunpea, gogo-nahastea, gai purtzil eta lurkoietarako lera (P. Altuna); Osaba Kamil ez zuten jatun aseezintzat, nahiz eta gozokietarako sabelkoia izan (Zubizarreta); Almadiaren inguruko gai sukoi hura (K. Zabala). Adibideek erakusten digute adjektibo eratorri hauek izen bizidunez zein bizigabeez predika daitezkeela. Izen balioan ere ageri zaigu horietako adjektiboren bat: Errepublikak ez zuela etxekoi nostalgiko horien beharrik errepikatzen nuen (Borda).

-ra postposizio atzizkiaren ondoren ere ager daiteke, aurrerakoi, atzerakoi, barnerakoi, eskurakoi, kanporakoi. Aita maisua zuen, bera bezala, maisu aurrerakoia, errepublikazalea (Igerabide); Aho-sabaiko gustuak, barnerakoi kokatuko zaitu, eta hatz-mutturretako ukittuak gozamen zabalenaren alderdi lokartuak iratzarriko dizkizu (P. Zabala). Kasu horietan aditzoin kategoriako oinarria dugula pentsa genezake, eratorpenean eta hitz elkarketan, oro har, kategoria lexikoak izaten baitira osagaiak, eta ez postposizio sintagmak. Baditugu, azkenik, berekoi, geurekoi, heurekoi, nirekoi/neurekoi, zeurekoi pertsona izenordainari dagokion izenlaguna oinarri dutenak. Oilo busti alaena, kolabo, heurekoi, herria hilduran eta hi potrojorran (Zapiain); Izan ere, gizakiak berekoi, diruzale, harro eta handiputz izango dira (Elizen arteko Biblia).

Atzizki honen bidez sorturiko adjektiboak izan daitezke, aldi berean, izen baten oinarri (nirekoikeria, sabelkoikeria, herrikoitasun) edo aditz baten oinarri (herrikoitu).

5.4.6. -kor (-or)

5.4.6a Lemari dagokionez, beste hainbatetan bezala, herskaridun alomorfoa nagusitu zaio herskarigabeari.

Aditzoin kategoriako oinarriek hartzen dute atzizki hau; beraz, zer motatako aditzoinak diren, nolako argumentu egitura duten aztertu beharko dugu. Ikus dezagun, ordea, lehenik, nolako eratorriak sortzen ditugun -kor atzizkiaren bidez:

5.4.6b Adjektibo horien oinarrian ditugun aditzoinetako asko da/du motakoak dira, hau da, inkoatibo/kausatibo (arazlea) alternantzia dutenak laguntzailearen arabera (sumindu da / sumindu du § 23.2.2.2c). Horrelako oinarriak ditugunean, da balioa, argumentu bakarrekoa, inkoatiboa, da -kor hartzen duena. Argumentu bakar hori “lotzen” du atzizkiak eta adjektiboaren argumentua (§ 4.1.2b), ezkerreko izena, ere argumentu horri dagokio: gizon suminkorra edo pertsona haserrekorra diogunean, gizona edo pertsona erraz sumintzen eta haserretzen direla esan nahi dugu. Hau da, sumindu eta haserretu aditz inkoatiboen barne argumentu dira gizon eta pertsona. Mota horretakoak dira aditz gehienak, aldatu, apurtu, bete, damutu, errukitu, galdu, gelditu, haserretu, higitu, hil, ikaratu, itsatsi, kutsatu, lotsatu, sartu, ugaldu, urratu edo usteldu. Ondorengo adibideetan ikusiko dugu aditzaren barne argumentuari dagokion izenaz predikatzen direla -kor adjektiboak: Ekosistema apurkor horien garrantzia ulertzeko aukera izan eta gero, autorako buelta egitea besterik ez dugu (Argia); Astronomoek 30.000 izar aldakor dituzte katalogatuta; horiez gain beste milaka batzuk ere aldakorrak diren susmoa dute (Egunkaria); Denbora joanak eta egun infinituek jadanik ahitua behar baitzuten gorputz hilkorra daukan dena (X. Amuriza); Hooliganen entusiasmoa kutsakorra suertatzen zen orain (Atxaga); Beharrezko estalkia, baina urrakorra eta gauzaren salneurria gutxitu beharrean handitzen duena (Elexpuru); Debagoienean zabor poltsetan iaz jaso ziren 18.000 tonetatik, 7.500 tona materia organiko ustelkorra zen (Goienkaria). Aurreraxeago ikusiko dugu aditz horietako du balioa, kausatiboa edo arazlea, dela -garri atzizkiak oinarri hartzen duena (§ 5.5.2).

5.4.6c Beste batzuetan du motako aditza izango dugu oinarrian, baina argumentu bakarrekoa, hau da, intrantsitibo ergatiboduna (iraun § 23.2.2.4); argumentu bakar hori ez da ‘agentea’, ‘gaia’ baino. Argumentu hori lotzen du atzizkiak eta argumentu horri dagokio ezkerreko izena; bi argumentukoa denean, ‘esperimentatzailea’ da kanpo argumentua (barkatu, sentitu, sinetsi), -kor atzizkiak lotzen duena eta horixe da adjektiboaren ezkerreko izenak adierazten duena: [Tigranozerta] kiskaltzen bazuen, etsaia gehiago beldurtuko zen, eta errukitzen bazen, barkakor-fama hartuko zuen (X. Amuriza); Apaiz zahar sineskor bat zen (J. Zabaleta); Liburu honetako heroiak sentikorrak dira, eta nobela osoa malkoz josia dago (Jon Muñoz).

-kor adjektiboak izan daitezke, aldi berean, izenen edo aditzen oinarri: aldakortasun, baikorkeria, iraunkortasun, itsaskortasun, sentikortu…

5.4.7. -tiar/-liar

5.4.7a Aldaerei dagokienez, Azkuek morfema beraren bi alomorfotzat hartzen ditu; -tiar hedatuago litzateke, goi nafarreraz ere erabiltzen da eta. -liar, Zuberoa, Nafarroa Beherea eta Lapurdikoa omen da. Lafittek -tiar baino ez du aipatzen. Bestalde, gorago aipatu dugu -(t)ar atzizkiarekin sortzen den gurutzamendua (§ 5.3).

5.4.7b Izen kategoriako oinarriei eransten zaie: baketiar, elizatiar, erregetiar, etxetiar, goiztiar, jainkotiar, lurtiar, zerutiar; -(t)ar atzizkia aztertzean esan bezala, ez da harrigarria atzizki bata (-tiar) zein bestea (-(t)ar) daramaten eratorriak aurkitzea oinarria izen arrunta denean: eliztar/elizatiar, goiztar/goiztiar, ihestiar, jainkotar/jainkotiar, lurtar/lurtiar, zerutar/zerutiar… Aldekoa, zalea, jarraitzailea, adierazten dute adjektibo hauek, adibideetan ikus dezakegun moduan: Bakea nahi delarik, baketiar guziek baikorki hartu behar lituzkete bakearen aldeko urrats guziak, non nahitik jin diten (Herria); “Xuriak” erregetiarrak ziren eta apezen sostengu osoa bazeukaten (Landart); Oinezko goiztiar baten oin-hots bakana (Olarra); Gertakari baliagarriak eta kaltegarriak berdin erortzen direla, bereizkuntzarik gabe, jainkotiarren eta jainkogabeen gainera (Xarriton); Bilduren ditu Israelgo ihestiarrak (Barbier)… Azpimultzo berezia egin dezakegu ‘otordua’ adierazten duten izenekin, otordu horretara gonbidatuak, otordu horretako partaideak adierazten baititu: afaltiar, bazkaltiar, ezteiliar/ezteitiar, gosaltiar. Hara jiratu zuten afaltiarrek burua (Lertxundi); Bazkaltiarren artean Mateoren lehengusu bat zegoen (Irigoien); Bi gosaltiarren aulkien artean, agiriz betetako eskumaleta marroi bat zegoen ongi zaindurik (A. Arana). Adibideetan ikus dezakegunez, askotan izen balioan erabiltzen dira -tiar atzizkiaz sorturiko adjektiboak.

5.4.7c Kasu gutxi batzuetan aditzoin kategoriako oinarria dugu (egoiliar, garaitiar, ikusliar); halakoetan zaila da adiera ikustea, bai baitirudi -le atzizkiarekin ez duela desberdintasun handiegirik batzuetan behintzat: garaitiar / garaile. Horrenbestez, sortzen den lexema izena ala adjektiboa den ere eztabaidatu beharko litzateke; adibideak ikusita, izenen distribuzioa dute atzizki hauen bidez sorturiko hitzek: Etxe hunek badauzkake egoiliarrak (J. Etxepare); Zeren garaituek ordinariozki garaitiarren hizkuntza […] onhesten baitute (Etxeberri Sarakoa); Ikusliarrik ez da haizu sartzera (J. Etxepare). Edo predikatu sintagmak osatzen dituzte (-le atzizkiaren sorturiko hitzek bezala): garaitiar atera, garaitiar gelditu.

Izenondoari erants dakizkiokeen atzizkiak aurkitu ditzakegu ondoren: erregetiartasun, erregetiartu, etxetiartasun, etxetiartu, goiztiartasun, goiztiartu.

5.4.8. -ti

Izen bizigabeek, abstraktutzat jo ditzakegunek, hartzen dute -ti: ahalketi, bakarti, baketi, basati, bekaizti, egiati, gerlati, gezurti, izuti, justiziati, kezkati, liskarti, loti, lotsati, maliziati, negarti, setati… Sortzen den adjektiboa gehienetan izen bizidunez (askotan pertsona adierazten dutenez) predikatzen da, ondoko adibideek erakusten dutenez: Anarik atmosfera bakartia eta malenkoniatsua sortzen daki (Goienkaria); Zeren are miserikordiosago da Iainkoa, iustiziati baiño (Axular); Ni lotsatia nintzen neskekin (Navarro); Gizon gaitzak eta ondikozkoak, gerlatiak eta maliziatiak, okasinotsuak eta inkontru gaixtokoak (Irigoien); Ume negarti baten esnelapiko huts sentiarazten nautenean (Iturbe).

Batzuetan -ti/-tsu bikoteak aurkituko ditugu: baketi/baketsu, maliziati/maliziatsu, liskarti/liskartsu…

⁴¹ Berez ez dago aditzoinik baikor eta ezkor adjektiboetan, baina, adiera kontuan hartuaz (“gauzen alderik onena ikusteko edo hartzeko joera duena”) hauetan ere badago aditz balioa oinarrian.