Euskararen Gramatika

5.3. Eratorpena. Atzizki adjektibo-sortzaileak (II). ‘Jatorria’ adierakoak edo gentilizioak (-(t)ar)

5.3.1. -(t)ar (-dar)

5.3.1a Lemari dagokionez, argi dago -dar kontsonante ozenaren, bereziki sudurkariaren ondoko alomorfoa dela (beasaindar, madrildar). Ez dago hain argi, ordea, lematzat edo oinarrizko alomorfotzat zein hartu behar den; Azkuek -ar ematen du oinarrizkotzat, -t- herskaria zenbait ingurunetako lotura kontsonantetzat hartuaz. Auzi hau alde batera utzita, aldaeren banaketa zehaztea ere arazo korapilatsua da. Joera batzuk ikus daitezke, baina kontrako adibideak ere badira. Euskaltzaindiak Onomastikaren alorrean emandako arauak hartzen baditugu, badira batetik euskal herritarren izenak ematen dizkigutenak, bai eta kanpoko eskualde eta hirietakoenak ere; dinastia izenak edo munduko herriak eta etniak arautzean ere hainbat forma ageri dira -tar atzizkiaz osatuak (38., 57., 99., 108., 142., 147., 178., 182., 187. eta 190. arauak). Bereziki interesgarria da 178. araua, “Kanpoko leku-izenei dagozkien herritar-izenak eta jatorri-adjektiboak sortzeko irizpideak” ematen baititu.

5.3.1b Azken arau honetan aurkituko ditugu irizpideak noiz erabili aldaera edo alomorfo bakoitza. Honela labur dezakegu bokalez zein kontsonantez amaitzen diren kanpoko leku-izenen kasuistika (xehetasun gehiagotarako ikus 178. araua, eta begiratu Euskaltzaindiaren Hiztegia):

a) -a + -ar > -ar (bi silabatik gorako oinarriekin) / -a + -tar (bi silabako oinarriekin)

b) -e + -tar

c) -i + -ar

d) -o + -ar

e) -u + -ar

f) -l, -m, -n + -dar

g) -f, -g, -j, -p, -q, -r, -s, -x, -z + -tar

h) -d, -t + -ar

5.3.1c Atzizki honen inguruan sortu den bigarren galdera, -tiar, -liar atzizkiarekiko lotura da. Villasantek guztiak atzizki bakarraren alomorfotzat ematen dituen arren, Azkuek bi sail desberdinetan kokatzen ditu, bi atzizki desberdin bezala hartuaz. Uhlenbeck-ek (1909) eta Lafittek ere hala jokatzen dute. Oinarriaren kategoria eta atzizkiaren adiera kontuan hartuaz, bi atzizkiren aurrean gaudela ohartzen gara; nahiz agian bien arteko nahasketa gertatu izan goiztar/goiztiar, zerutar/zerutiar eta abarren kasuan. Jatorri adierako -(t)ar aztertuko dugu hemen eta aurrerago -tiar/-liar (§ 5.4.7).

Oinarriari dagokionez, mota bateko baino gehiagoko eratorriak aurkituko ditugu. Batetik, goiko adibide guztietan ikusi dugu leku izen propioei eransten zaiela -(t)ar leku horretako pertsona adierazteko; pertsonaren jatorria, alegia. Halakoak dira beste adibide hauek ere:

Baina pertsona izen propioek ere har dezakete -(t)ar pertsona horien, edo horien doktrinen jarraitzailea adierazteko, edo erlijio ordena jakin bateko kidea: axulartar, chomskytar, frantziskotar, karmeldar, karlostar, luterotar, mahometar, sabindar.

Herri edo etnia izenek har dezakete -(t)ar horietako bateko kidea adierazteko: assamdar, bengalar, kareliar edo mordoviar. Bai eta dinastia izenek ere: akemenestar, artsazestar, makabear, mauryatar, orontestar, ptolomeotar edo seleukotar. Oinarrian pertsona izen propioa dutenetatik oso gertu daude Erromatar edo Bizantziar Inperioetako dinastiak adierazten dituzten antoninotar, flaviotar, julio-klaudiotar, justinianotar, komnenotar, teodosiotar… Dinastia izenen oinarrian badira leku izen propioak ere, hala nola hannovertarrak, hohenstaufendarrak, lancastertarrak eta abar.

Deitura izenei ere gehitu zaie XX. mendeko testuetan: Olaizolatar, Zapiraindar… eta abar ere baditugu, deitura horretakoak osatzen duten familiakoa adierazteko. Hemen sar ditzakegu grimalditarrak edo bonapartetarrak (dinastia horretakoak) ere. Izen arrunt bizigabeei ere erants dakieke -(t)ar: atzerritar, baserritar, basotar, gautar, itsastar, kaletar, kanpotar, menditar, mundutar, zerutar… (§ 14.2.3). Bestelako oinarriak dituzten adjektiboak ere sortu dira azken urteetan: bitar, hamartar, kartesiar, nepertar (Zabala 2013). Beraz, ‘jatorri adjektibo’ deitu arren, egiazko erabilera ez da jatorria adieraztera mugatzen (ikus Artiagoitia 2002a).

5.3.1d Modifikatzen duten izenari dagokionez, askotan pertsona adierako izenen ondoan aurkituko ditugu: ondarrutar maisu, bertsolari herritar, emakume atzerritar eta abar. Euskaltzaindiak zehaztu bezala, [-gizaki] motako izenekin ere erabiltzen ditugu gaur egun -(t)ar adjektiboak: frantziar legeak, errusiar ikonoak, norvegiar baleontziak, irlandar folklorea… Mota bateko zein besteko adibide gehiago eman ditugu beheraxeago § 5.3.1g.

Atzizki honen bidez sorturiko adjektiboak askotan substantibatu egiten ditugu; hau da, ezkerrean inolako izenik gabe ageri dira, beraiek bakarrik izen funtzioan (§ 14.2.3h), batez ere izen biziduna, gizakia, adierazten dutenean: atzerritar, baserritar, eskuindar, frantziskotar, herritar, irlandar, kaletar, karmeldar…

5.3.1e Adierari dagokionez, berriz, erreferentzia adjektibo hauek ez dagozkio nahitaez lekuari; “leku horretako kultura edo eragin-eremua, edo jatorriz leku horretakoa den hizkuntza ere izan daiteke erreferentea” (ikus Euskaltzaindiaren 178. araua). Euskaltzaindiak ohartarazten du, ordea, behin baino gehiagotan beharrik gabe erabiltzen ditugula izen bizigabearen ondoren doazen -(t)ar adjektiboak, bereziki auzo, herri, probintzia gisako izenekin. Ez dago *auzo bilbotarra, *probintzia espainiarra edo *laranja valentziarrak esan beharrik, nahikoa da Bilboko auzoa, Espainiako probintzia edo Valentziako laranjak esatea.

5.3.1f Goiko adibide horiek argi erakusten dute -taratzizkiak erreferentzia adjektiboak sortzen dituela (§ 14.2.6), ez adjektibo kalifikatzaileak. Euskaraz erreferentzia adjektiboak sortzeko dugun atzizki bakarretakoa da. Erreferentzia adjektiboek ere modifikatzen duten izenaren ezaugarriren bat adierazten dute, baina horretarako kanpoko zerbaitekin (entitate edo eremu batekin) erlazionatzen dute izen hori (egoera ekonomiko) edo izenaren argumentu bat adierazten dute (Txetxeniaren aurkako eraso errusiarra). Lehen adibidean ekonomia izenari egiten zaio erreferentzia egoera izena modifikatzeko; bigarrenean, erasoa nork egin duen adierazten du errusiar adjektiboak. Erreferentzia adjektibo ‘sailkatzaile’ esaten zaie lehen motakoei, ‘tematiko’ bigarrenei. Dena den erreferentzia adjektiboak bilaka daitezke kalifikatzaile ere: jokabide hori oso eskoziarra da.

Bereizkuntza hori gogoan izanik, bi motatako erreferentzia adjektiboak sortzen ditu -tar atzizkiak (Zabala 1997; Artiagoitia 2002a). Sailkatzaileak dira gehienak: testu-liburu ingeles, almeja itsastar, mugimendu newtondar, zentral nuklear, hegazti gautar, alderdi eskuindar, neska ondarrutar… Gutxi batzuek argumentu harremana dute modifikatzen duten izenarekin, tematikoak dira: eraso errusiarra. Zabalak (2013) dio argumentu harremanak ezin eman daitezkeela -tar adjektiboen bidez, salbu oinarrian leku izena dagoenean. Argumentu harremantzat hartzen du ‘jabego besterenezin’ deritzan osoa-zatia harremana (zelula (-ren) mintza), bai eta magnitude baten eta horrek neurtzen duen objektuaren artekoa ere (itsasoaren sakonera). Beraz, ‘izenlagun+izen’ egitura edo izen elkartua erabili behar genuke horrelakoetan, eta ez -tar adjektiboa: Newtonen legeak (*lege newtondarrak), itsasoaren sakonera (*sakonera itsastarra), zelula-mintz (*mintz zelular) edo zelula-heriotza (*heriotza zelularra)… Arrazoi du Zabalak, argumentu harremanak hitz elkarketaren bidez edo ‘izenlagun+izen’ egituraren bidez ematen baititugu euskaraz. Hala ere, aitortzen du gaurko corpusetan eta terminologia bankuetan aurki daitezkeela bere ustez zuzenak ez diren adibideak.

5.3.1g Sintagma barruko kokapenari dagokionez, adjektibo hauek izenaren eskuinean nahiz ezkerrean ezar daitezke (§ 14.2.3g, § 14.2.3i), baina oinarria izen propioa edo izen arrunta izateak badu zerikusia kokapenean. Izen berezia oinarri duen -tar adjektiboa modifikatzen duen izenaren ezkerrean zein eskuinean ager daiteke, Ereduzko Prosa Gaur corpuseko adibide hauek erakusten duten bezala: irlandar bandera, irlandar basati, irlandar baso, irlandar diru, irlandar doinu, irlandar gerlari, irlandar pub, irlandar sendi, irlandar whisky / epaile irlandar, gerlari irlandar, ikastetxe irlandar, neska irlandar, osaba irlandar. Sarasolak (1997: 88) dioenez sarriago ageri da literatura tradizioan irlandar gerlari eredua, gerlari irlandar hurrenkera baino. Artiagoitiak (2002a: 443) dioenaren arabera, baina, badirudi aldaketa gertatu dela horretan “nire inguruko euskaldun ia guztiek bigarrena nahiago dute”. Dena dela, merezi luke gaurko corpusetako erabilerak xehekiago aztertzea bigarren moldea lehenari nagusitu zaion ikusteko. Izen arrunta oinarri duen -tar adjektiboa, ostera, beti izenaren eskuinean ematen omen dugu, bai orain eta bai tradizioan ere (Odriozola eta Cantero 1992; Artiagoitia 2002a: 446): midizina eskuar (Axular), jendaki barbaro eta basotarrak (Etxeberri Sarakoa), agintari menditar (Agirre), bide-lapur atzerritar (Zaitegi), irribarre zerutar (Mirande), retorika goitar (Mitxelena), teilatu zerutar (Villasante). Halakoak dira Ereduzko Prosa Gaur edo Egungo Testuen Corpusetako adibideak ere: ilargi gautar (P. Zabala), ibilaldi gautar, paseo gautar (Borda), autoritate goitar (Olarra), teknikari goitar (Segurola), landaredi goitar (P. Zabala), inspirazio zerutar (X. Amuriza), hierarkia zerutar (Gorrotxategi), txertaketa “basotar” (Jakin). Azken urteetako adibideetan, dena den, aurkituko ditugu zerutar meditazio, zerutar gorputz edo basotar katu modukoek, gutxienak izan arren.

5.3.1h Modifikatzen duen izenaren eskuinean edo ezkerrean azaldu ahal izatea esplikatu nahian, Artigoitiak (2002a: 448, 455-459) dio izenaren eskuineko -tar horiek adjektiboak direla; horretan ez dagoela zalantzarik. Izenaren ezkerrean ageri zaizkigun -tar horiek, ostera, ez lirateke adjektibo kategoriakoak izango, izen kategoriakoak baino. Beraz, ondarrutar neska [izen+izen] egiturako izen elkartua genuke eta berdin aurreko puntuan irlandar lehen osagai zutela eman ditugun adibideak. Proposamen erakargarria da, batetik, *ondarrutar Simon modukoak zergatik ez diren gramatikalak (baina bai Simon ondarrutarra) esplikatuko lukeelako (izen bereziak ez dira izen elkartuko mugakizunak) eta, bestetik, corpusetatik atera ditugun ondorengo adibideok oso ondo koka ditzakegulako hitz elkartu mota batean edo bestean (dela mendekotasunezkoetan atzerritar-multzo, irlandar talde, irlandar gudaroste, dela atributu eta koordinazio egiturako elkartuetan). Artiagoitiaren proposamen honi indarra ematen dio, gainera, atzerritar-multzo, irlandar talde bikoteak. Izen balio argia du atzerritar osagaiak eta horren pare-parekoa izango luke irlandar osagaiak ere. Nolanahi ere, Artiagoitiak (2002a: 459) berak dioen bezala, “datozen ikerketek emango digute argi gehiago”. Horregatik nahiago izan dugu, orain arte gramatikariek egin bezala, -tar atzizkiaren bidez sortutako eratorri guztiak adjektibo kategoriaren azpian eman.

5.3.1i Adjektiboak sortzen diren heinean, adjektiboei erants dakizkiekeen atzizkiak ager daitezke ondoren, bereziki -tasun: donostiartasun, frantziskotartasun, kaletartu, kaletartasun…