Euskararen Gramatika

4.2.2. -ari (-lari)

4.2.2a Bi forma horiek dira maizen aurkituko ditugunak, baina gramatikari guztiek -ari eman dute lematzat, eta -lari oinarrizko lemaren aldaeratzat; -kari eta -tari aldaerak ere ageri dira literatura ondarean (aitzindari, ehiztari, ehuntari), eta, oro har, ihartutzat jo ditzakegun arren, badirudi oraindik ere txistukariaren ondoren -kari hauta dezakegula (idazkari). -ari eta -lari aldaeren banaketari dagokionez, oro har:

– -ari aurkituko dugu -u amaierako oinarria dugunean (arnegari, bekatari, ezkutari, gobernari, mandatari, merkatari, predikari, zerbitzari), nahiz bi silabako oinarria dugunean -lari alomorfoa izan ohikoago (txistulari);

– -ari da, orobat, ohikoena -a amaierako oinarriak ditugunean (abarketari, botikari, dendari, errementari, errotari, ezpatari, kazetari, kimikari, pilotari, postari, teknikari), nahiz badiren salbuespenak (borrokalari, hizkuntzalari, korrikalari);

– amaieran -i bokala duten oinarriek -lari aldaera hartzen dute (antzerkilari, argazkilari, auzilari, ertilari, trikitilari);

– amaieran -e/-o bokalak ditugunean, berriz, bi alomorfoak aurkituko ditugu. Oinarriaren silaba kopuruak eragina izan dezake bata edo bestea aukeratzean: bi silabako oinarriek -lari hartzeko joera erakusten dute, eta hiru silabakoek -ari (agintari, bertsolari, bulegari, eskelari, goldelari, laborari, misiolari, sukaldari);

– kontsonantez amaitzen diren oinarriei -lari eransten zaie (aitzurlari, ameslari, arraunlari, hizlari, otoizlari).

4.2.2b Euskaltzaindiak honako arau hau eman zuen -ari/-lari aldaeren banaketari dagokionez: “Erabil bedi -ari forma, a bokalaz amaitzen diren izen oinarriei eransteko, batez ere bi silabatik gorakoak direnean. Beraz, gramatikari edo politikari erabil bitez batasunerako (eta ez gramatikalari edo politikalari). -ia amaierako izenekin, ialari hobesten da: historialari, zientzialari”.

4.2.2c Zenbait hizkuntzalarik, Schuchardten lanetatik hasita, latinezko -arius atzizkitik datorrela esan dute (Yrizar 1971). Azkuek kontrako iritzia azaltzen du. Villasantek, bestalde, Mitxelenaren oharrean oinarri harturik, erdibidekoa proposatzen du: euskal jatorrizkoa izan daiteke atzizkia, eta latinekoak indartu, ondoren, beronen erabilera.

Hain atzizki emankorra izanik, ez da harritzekoa oinarri mota bat baino gehiago aurkitzea, nahiz izen konkretu bizigabeei eranstea izan ohikoena: aizkolari, arraunlari, bertsolari, botikari, dendari, fisikari, futbolari, kazetari, kimikari, pilotari, tabernari, txistulari. Gizakiek zer lanbide duten adierazten duten izen sorta eratu dugu bide honetatik; aipatu berri ditugun horietako askoren ondoan, historialari, hizkuntzalari, matematikari, zientzialari eta abar. Areago, erdal -ario ere atzizki honen bidez moldatu dute idazle batzuek zenbait urtetan: notari, bikari, sekretari… (ministrari ere erabili izan da azken boladan). Joera hau, ordea, erdal mailegua ‘mozorrotzeko’ ahalegina baino ez denez, eta inolako oinarririk ez luketen funtzionari edo unibertsitari bezalako ustezko eratorriak sortzen dituenez, gaitzetsi egin du Euskaltzaindiak eta izenak -ario forman mailegatu behar direla arautu (funtzionario, komisario, mertzenario, unibertsitario). Euskaltzaindiaren Hiztegian horiek guztiak baztertu dira azkenean eta notario, bikario, ministro eta abar onartu.

4.2.2d -keta jarduera atzizkiaren (§ 4.5.4) ondoren ere aurki dezakegu, jarduera horretan ari dena izendatzeko (berriketari, eleketari, esneketari, urketari): Orduan zakur ohararen ingurura zakur arrak biltzen diren bezala trumilka, berriketariak, mundu guzitik, 25 gau-egunez hurbildu ziren (Larzabal); Moxolo ta Martin dakustaz maiburuan! Lenbiziko berriketaria, bizar biko gizon igar tentea, eztakit nongoa dan (Agirre); Alkate jaunak erran du: esneketari bat gogorki zigortu duela esne tzarra saltzen zuelakoz (Larreko).

-ka daramaten aditzondoei (§ 6.2.3) erantsirik ere aurki dezakegu (gudukari, mailukari, mokokari, muturkari, zaunkari): Erromanoek bakea laster utzi zakoten orduan! Gudukariak multzoka dire geroztik hunat agertu (Oxobi); Ordea oztu ezkero, gogortzen da, ta mallukariak ezin du besterik, ezpada nekatu alperrik burua (Mogel); Laguntzat dituztela eiza-zaunkariak billatu ta iltzeko eper ta erbiak (Mogel). Mota honetako eratorrietan adjektibo balioa ere har dezake -ari atzizkiaz sortutako hitzak; izen baten ondoan aurkituko dugu, eta izen horrek adierazten duena ‘mokoka’, ‘muturka’, ‘zaunka(z)’ aritzen dela ematen dugu aditzera: Batek asmatzen du formula mailukari bat eta denak formularekin mailuka gure buruon gainean (Azurmendi); Senar-emazte mokokariek hainitz haur izaiten omen dituzte (Larzabal); Geldi ago zoro ori! -oiu dagio zakur zaunkari ta jauzkariari (Barrensoro).

4.2.2e Zenbait adibidetan aditzoina ikusiko dugu oinarri (azterlari, esatari²², ikerlari, pentsalari, salatari, zaindari, zuzendari). Horietako batzuen kasuan, bikoteak ditugu (idazkari/idazle, salatari/salatzaile, zaindari/zaintzaile, zuzendari/zuzentzaile); aditzak adiera bat baino gehiago dituenez, horietako batek -tzaile hartu du eta besteak -ari. Goian aipaturiko 49. arauan, hauxe erabaki zuen Euskaltzaindiak: “erants bekio -ari atzizkia izenari, eta -le edo -tzaile atzizkiak, berriz, aditzei. Hortaz, hezle, hezitzaile edo ikertzaile dira batasuneko formak, hezi eta iker(tu) aditzak baitira. Aditz batek adiera bat baino gehiago izan dezakeenean, zilegi izan daiteke adiera batean -le edo -tzaile eranstea, eta -ari beste adieran: idazle/idazkari, zuzentzaile/zuzendari”.

Areago, azken urteotan entzuten ditugun interpretari, nabigari, tripulari eta abarrek erakusten dute lanbidea adierazten duen edozein mailegu ‘egokitu’ nahi izan dugula, maileguak duen atzizkiaren ordez -ari ezarrita. Horietatik, interpretatzaile eta nabigatzaile (interprete maileguarekin batera) hobetsi ditu Euskaltzaindiak bere Hiztegian, oinarria aditzoina delako. Eta tripulatzaile eta tripulante dabiltza gaurko testuetan.

4.2.2f Goraxeago aipatu dugun (§ 4.2.2c) latinezko -arius atzizkiak -ero forma eman du gaztelaniaz eta -er frantsesez. Horiexek dira lanbide izen askotan ikusten ditugun atzizkiak (arquero, fontanero, panadero; aumônier, boulanger, patissier…). Euskaraz ere ikus ditzakegu bi atzizki horiek zenbait hitz eratorritan. Batetik, hor ditugu Hegoaldeko dultzainero, igeltsero, gezurtero, kuxkuxero, parrandero, zalapartero edo zurrutero. Gehienak adjektibo kategoriakoak ere badira (edo nagusiki adjektibo kategoriakoak dira) eta lagunarteko erregistroetakoak. Ez dute lanbidea adierazten (dultzainero eta igeltsero kenduta), baizik ‘gezurretan, parrandan, zurrutean… ari dena’. Alegia, oso begi onez ikusten ez ditugun jardueran ari dena.

Iparraldean, -er atzizkia erabiltzen da lanbide izen askotan: adibidez, omonier, ostaler, koziner, bulanjer… Horietatik lehen biak bakarrik jaso ditu Euskaltzaindiak bere Hiztegian. Hauetan denetan, -er atzizkiak ez dakar gaitzespen kutsurik. Alabaina, kontuan hartu behar da guztiak maileguak direla; bestela esanda, -er atzizkia duten hitzen artean, ez dago euskal ondareko hitz bat oinarri duen eratorririk. Hegoaldean, aldiz, euskal oinarria dutenek dute gaitzespen kutsua.

²² Oinarria esan aditzoina izan daiteke (cf. esaten) nahiz esate aditz izena (Mitxelena 1977b).