Euskararen Gramatika

3.3. Hitz elkarketa: izenak, adjektiboak, aditzak eta adberbioak

3.3a Definizioa. Hitz-elkarketa/4 lanean honela definitzen da hitz elkarketa: “Bi hitz elkartuz adierazle berri bat sortzeko bidea dela esan ohi da hitz-elkarketa”. Beste modu batera, esan dezakegu kategoria lexiko jakin bateko osagaiak edo lexemak elkartzen ditugula kategoria lexiko jakin bat izango duen beste lexema bat sortzeko. Kapitulu honen hasieran emandako adibideak berriro hartuz, sagar izena da eta kategoria berekoa da tarta ere. Bi horiek elkartuz, beste izen bat sortu dugu: sagar tarta. Izenak dira neska eta mutil ere, eta bi horiek elkartuz beste izen bat sortuko dugu, neska-mutilak (pluralean erabili beharrekoa, edo, behintzat ez singularrean (§ 7.1.2). Aditzoina da eser eta izena leku, eta bi horiek elkartzetik sortzen da eserleku izena. Izena da odol eta aditza, berriz, hustu; hortik sortu dugu odolustu aditza. Adjektiboak dira zuri eta gorri, eta adjektibo kategoriakoa da biak elkartuz sortu dugun zuri-gorri ere. Izen kategoriako osagaia, bizar esaterako, eta adjektibo kategoriakoa, zuri adibidez, elkar ditzakegu bizarzuri moduko adjektiboak sortzeko. Edo izena, ate, eta adberbioa, joka, uztartuz, ate-joka adberbio elkartua sortuko da eta abar. Esan bezala, kategoria lexikoak dira guztiak, beste kategoria lexiko bat sortzeko elkartu ditugunak.

Hitz elkartuek, bestalde, balio generikoa izaten dute, ez dute erreferentzia konkretu, jakinik izaten. Txori kaiola izen elkartuak kaiola mota bat adierazten du, ez kaiola jakin bat. Berdin gertatzen da beste edozein izen, adjektibo, aditz edo adberbio elkarturekin ere. Horrexegatik dira osaeraz zalantzazkoak azken urteetan ugaritu zaizkigun artzain eguna, euskara eguna, odolki eguna eta horien kidekoak. Urteko egun jakin batez ari garen heinean, egokiago litzateke artzainen eguna, euskararen eguna eta abar esatea.

3.3b Burua eta modifikatzaile/osagarri egitura. Kapitulu honen hasieran esan dugu sintaxi egituretan bezala, morfologia egituretan ere, hau da, hitz elkartu eta eratorrietan, badela osagai bat buru dena. Hitz elkartuei dagokienez, elkartzen ditugun bi osagaietatik batek erabakitzen du hitz elkartuaren kategoria eta azpikategorizazioa (§ 3.1f): egunkari (izen bizigabea) + saltzaile (izen biziduna) > egunkari-saltzaile (izen biziduna), odol (izena) + hustu (aditza) > odolustu (aditza), hanka (izena) + motz (adjektiboa) > hankamotz (adjektiboa). Horregatik esaten dugu euskaraz, oro har, burua eskuinean dutela hitz elkartuek, nahiz aurrerago ikusiko ditugun bestelako egiturak ere (esaterako, dvandva motako elkartuak edo atributu eta koordinazio egiturakoak, § 7.1, § 8.1). Esanahi orokorra ere bigarren osagaiak ematen du: behi esne esatean esneaz ari gara, esne-mota jakin batez. Berdin gertatzen da burdin barra izen elkartuan ere; barra batez ari gara, baina ez edozein motatako barraz, baizik burdinaz egindakoaz. Horregatik deitzen diogu euskaraz “mugakizun” buru den bigarren osagai horri, esanahia mugatzen diolako ezkerreko osagaiak. Eta ezkerreko osagaiari, berriz, “mugatzaile”, bigarrenaren esanahia mugatzen duelako.

Esan bezala, badira bestelako egiturak ere, bi osagaiak buru diren egiturak, alegia (senar-emazteak, makina-erreminta…), dagokion lekuan aztertuko ditugunak. Hitz elkartu endozentriko deitu izan zaie horiei guztiei, burua, osagai nagusia, egitura elkartuaren barruan dutelako. Badira bestelakoak ere, burua ‘kanpoan’ dutenak eta horregatik exozentriko deitzen zaienak. Horrelakoetan, elkartuaren ezaugarri gramatikal eta semantikoak ez datoz bat osagaien ezaugarriekin. Hitz elkartu exozentrikotzat hartuko ditugu irakurketa metaforikoa duten artaburu, astaputz, baba-lore, txoriburu eta abar; jatorriz mendekotasunezko izen elkartu izanik, bigarren adiera bat hartu dutenak, ‘argi gutxiko pertsona’, ‘ergela, sineskorra’, ‘buru gutxiko pertsona’… Zazpigarren kapituluan jardungo dugu hitz elkartu exozentrikoez (§ 7.2.10).

Mendekotasunezko elkartu endozentrikoetan, mugatzailearen eta mugakizunaren arteko erlazioa bi modutakoa izan daiteke: modifikatzaile-buru harremana, edo osagarri-buru harremana. Lehen motako harremana izango dugu mendekotasunezko izen elkartu gehienetan. Mugakizuna, eskuineko osagaia, bera bakarrik ager daiteke, eta hala agertzen da sarri askotan; alegia, ez dago inolako arazorik sagar tarta izen elkartuko tarta izena bakarrik erabiltzeko, ez du behar ezkerrean bestelako elementurik. Berdin gertatzen da burdin barra, metal ur, patata lur, telefono kabina, trumoi laino edo olio argi izen elkartuetako mugakizunekin ere (barra, ur, lur, kabina, laino, argi izenekin). Ezkerreko osagaiak modifikatzaile zeregina duen heinean, mugatu egiten du eskuinekoaren esanahia, baina mugakizunak ez du ezkerreko modifikatzaile horren beharrik.

Baina badira izenak osagarria hautatzen dutenak. Horrelakoak dira erlaziozko izenak —adibidez, senidetasun izenak, irudi izenak (argazki, erretratu, irudi…), beste izen batzuk (etsai, arerio, jabe, lagun, nagusi…), izen abstraktuak (arazo, ardura, asmo, aukera, antz, baldintza, behar, berri, defentsa, eite, erruki, eztabaida, hipotesi, ideia, itxura, kontu, kritika, kezka, lege, maitasun/gorroto, nahi, premia, susmo, teoria, uste)— eta aditzetik eratorritako izenak (Artiagoitia 2011). Erlaziozko izenetan, aita edo izeba esatean beharrezkoa zaigu noren aita edo izeba den zehaztea; informazio hori askotan izenlagunak emango digu, edo aditz komunztadurak (izebak eman dit esaten badut, argi dago nire izebaz ari naizela)… Berdin gertatzen da jabe, etsai edo arerio izenekin nahiz erretratu, argazki eta antzekoekin. Erlaziozko izenak mugakizun direnean, osagarri funtzioa betetzen du askotan mugatzaileak: etxe jabe, emakume irudi; baina modifikatzaile ere izan daiteke gatz irudi ‘gatzezko irudi’ (eta ez ‘zeren irudi’). Aditzetik eratorritako izena edo adjektiboa mugakizun denean, aditz horren argumentu egitura izan behar dugu kontuan, argumentu egitura horrekin zer gertatzen den ere aztertu beharko dugu. Argumentuetako bat hitz elkartuko lehen osagaiak bete dezake, liburu-saltzaile eta ohe-bigungarri izenetan, esaterako, gertatzen den bezala (§ 7.2.7, § 8.2.3). Oro har, aditzetik eratorririko izen, adjektibo eta adberbioak dira argumentu egitura dutenak. Kategoria horietako elkartuak aztertzean, edo aditz elkartuez jardutean kontuan hartuko dugu, beraz, argumentu egitura.

3.3c Sailkapena. Euskaltzaindiak sailkapen zehatza eskaini zuen hamazazpi multzotan banatuaz hitz elkartuak, eta xeheki aztertu zuen multzo edo hitz elkartu mota horietako bakoitza lau liburukitan (ikus bere webgunean Hitz-elkarketa/1, Hitz-elkarketa/2, Hitz-elkarketa/3 eta Hitz-elkarketa/4). Horien guztien berri emango dugu ondoren, baina irizpide nagusi batzuen barruan txertatuko ditugu azpimultzo horiek. Izan ere, hitz eratorriak sailkatzean egin bezala, hitz elkarketan ere ohikoa izaten da hitz elkartuaren kategoria hartzea irizpide nagusitzat. Beraz, izen elkartu, adjektibo elkartu, aditz elkartu eta adberbio elkartuen artekoa da lehen bereizketa. Horietako bakoitzean, osagaien kategoriaren araberako azpisailak egiten dira. Izen elkartuetan, esaterako, izen+izen motakoak, aditzoin+izen motakoak eta abar. Adjektibo elkartuetan, adjektibo+adjektibo egiturakoak, izen+adjektibo egiturakoak…

Irizpide gehiago ere hartu dira kontuan, ordea, hitz elkartuak sailkatzean. Esaterako, bi osagaiak maila berean dauden, ala osagaietako bat bestearen mendeko den; irizpide horren arabera, bereiziko ditugu izeba-osabak, afari-merienda batetik, eta txori kaiola, sagar tarta bestetik. Lehenek, ‘izeba eta osaba’, ‘afaria eta merienda’ (aldi berean den otordua) adierazten dute; bigarrenek, ‘txorientzako kaiola’, ‘sagarrez eginiko tarta’… Irizpide hori baliatu da Dvandva elkartuak, Atributu eta koordinazio elkartuak eta Mendekotasunezko elkartuak bereizteko. Azken hauetan, mendekotasunezko elkartuetan, eta zehazkiago izen+izen egiturakoetan, bi osagaien arteko harreman semantikoari ere erreparatu izan zaio. Hau da, gorago esan dugunaren arabera (§ 3.3b), ezkerreko osagaiak eskuinekoaren esanahia mugatzen badu, mugatze motak bereizi dira; burdin barra izenean, barra ‘zertaz’ egina dagoen zehazten du mugatzaileak (ezkerreko osagaiak); txori kaiola izenean, aldiz, kaiola ‘zertarako’ den ematen du aditzera lehen osagaiak. Dagokion kapituluan jardungo dugu erlazio semantiko hauetaz (§ 7.2.2.2).

Eta, bestalde, osagaien kategoriaz gain, morfologia egiturari ere erreparatu izan zaio, aditzetik eratorririko izen eta adjektiboak bigarren osagai (mugakizun) dituzten elkartuen azpimultzoa egiteko: hitz elkartu sintetiko deitu zaie bertso-jartzaile edo begi-mingarri egiturakoei (ikus § 7.2.7, § 8.2.3).

3.3d Berrelkarketa. Behin eta berriro errepika daitekeen baliabidea da hitz elkarketa. Gramatikaren ikuspegitik ez dago horretarako mugarik, ez euskaraz eta ez beste hizkuntzetan ere; alegia, bi osagaik eratutako elkartua, aldi berean, beste elkartu bateko osagai bihur daiteke; eta hau, aldi berean, hirugarren elkartu bateko osagai eta abar. Euskaltzaindiak adierazi bezala, lan-bilera mahaia, bide-laguntza elkartea, dantza-talde mota, harri-jasotze txapelketa, landare-izen zerrenda, lansari-igoera, mendi-portu izenak, pinu-adar muturrak, udal musika-eskola, gurdi-ardatz aldaketa, administrazio-hiztegi batzordea, ganadu lehiaketa-erakusketa, esne-hauts saltzailea, euskal aldizkari-zuzendari-bilera edo soinu-uhin-hedapen- abiadura moduko izen elkartuak ez dira ezinezko euskaraz. Berrelkarketa deitu zaio euskaraz prozedura horri. Hitz elkartuen azterketari eskainitako liburukietan sailez sail aipatzen dira berrelkarketak; bi motatako egiturak ikusiko ditugu, edo osagaietako bat (edo biak) egitura koordinatuak dituztenak, hala nola ardi eta abere talde, hitz ugaritasun eta edertasun, mendetasun eta zintzotasun hitz eta agindu. Horrela ulertzen ditugu izen elkartu horiek: ‘ardi talde + abere talde’, ‘hitz ugaritasun eta hitz edertasun’, ‘mendetasun hitz + mendetasun agindu + zintzotasun hitz + zintzotasun agindu’. Ugariak dira euskaraz mugatzaile koordinatua dutenak; gutxiago dira mugakizun koordinatudunak, eta guztiz bakanak bi osagaiak koordinatuak dituztenak. Ugariak dira [[iz + iz] + iz] egiturakoak ere: aizkora-joko egun, azahar-ur tanto, bertsopaper txapelketa, eliza kantari talde, esne-zopa katilu, herri-hitz hiztegi, kamioi-motor hotsak eta abar.

Euskaltzaindiak “Hitz elkartuen osaera eta idazkera” arauan esanaren arabera, beharrik ez dagoenean ez genuke hirutik gorako hitz elkartuetara jo behar: hobe euskal aldizkarietako zuzendarien bilera, soinu-uhinen hedapen-bidea edo Mendibilgo Udalaren kirol-patronatua, ezen ez euskal aldizkari-zuzendari-bilera, soinu-uhin-hedapen-bidea eta Mendibilgo udal-kirol-patronatua. Baina, eransten zuen Euskaltzaindiak, “aitortu behar da hor ez dagoela gramatika-debekurik; pragmatika nagusitzen da, zer den ulergarriago, zenbat osagaiko elkartea prozesa dezakeen gure burmuinak”. Kasuistika zehatzagoa aurkituko du irakurleak Hitz-elkarketa/4 liburukian, noiz den errazago berrelkarketa.

3.3e Hots legeak eta idazkera. Kapitulu honen hasieran aipatu ditugu hots legeak, hitz eratorriak eta hitz elkartuak sortzean bi osagaien artean gertatzen diren aldaketak, alegia (§ 3.1h). Han esandakoaz gain, beharrezkoa da zenbait xehetasun ematea hitz elkartuei dagokienez. Lehenik, gogoan izan behar da hots lege horiek ez direla betetzen hitz elkartu mota guztietan: mendekotasunezko elkartuetan bakarrik aurki ditzakegu hasieran aipatu moduko aldaketak. Esan nahi da gari-artoak izen elkartuan, esaterako, ez dugula inoiz gal aldaera aurkituko, hor bi osagaiak maila berean ditugulako; bai, ordea, galsoro, hor gari izenak soro mugatzen duelako, zein soro motaz ari garen zehazten duelako. Baina mendekotasunezko elkartuetan ere, lehen osagaia (mugatzailea) eratorria bada, nekez gertatuko da aldaketarik (*bertsolal elkarte, *txistular talde).

Hots aldaketa guztiek ere ez dute hedadura bera izan (-i askoz maizago erori izan da -u baino, esaterako). Hedadura handiagoa izan duten aldaketak ere zenbait hitzetan gertatu dira, eta horietan ere ez beti: begi, ardi, argi, idi, arto, beso, etxe edo iturri mugatzaile direnean, aurki ditzakegu bet-, art-, art-, it-, arta-, besa-, etxa-, itur- forman: betile, artile, artizar, iteuli, artaburu, besamotz, etxalde, iturburu… Baina beste askotan inolako aldaketarik gabe aurkituko ditugu, Hitz-Elkarketa/2 liburukiko adibideek erakusten dutenez: begi-keinu, begi-kolpe, begi-azal, ardi-larru, ardi-esne, ardi-gazta, ardi-txabola, ardi-txakur, argi-txinta, argi-izpi, arto-erregutada, arto-jale, arto-alor, beso-lan, beso-gihar, etxe-erretze, etxe-abere, iturri-belar, iturri-ertz, iturri-lats, iturri-leku, iturri-txori… Ildo beretik, haragi izenak, eratorriak sortzean eman ditu harakin eta harategi; hitz elkarketan, ordea, gure adibidetegiak haragi-xerra, haragi-trontzo edo haragi-puxka bildu ditu. Hori guztia kontuan izanik eman zuen Euskaltzaindiak gomendioa “orain eratzekoak diren elkarteetan ez da komeni behinolako hots-aldatze legeak, aspaldixko galdurik daudenak, berpizten jardutea” (25. araua).

Hitz amaierako -a bokala —a itsatsia— erortzeari dagokionez, bost izenetan onartu du Euskaltzaindiak azken bokal hori galtzea izen elkartua osatzerakoan: burdin(a), eliz(a), hizkuntz(a), kultur(a), literatur(a), natur(a). Eta -ia amaierako izenetan, hasieran libre utzi bazuen ere azken bokala galtzea, Euskaltzaindiaren Hiztegian historialari, zientzialari, zientzia-ikasketak eta abar hobetsi dira. Hau da, -ia amaiera bere horretan gordetzea.