Euskararen Gramatika

2.7. Izena eta ISa

2.7a Izenaren inguruan biltzen den sintagmari izen sintagma (IS) deitzen zaio (§ 12.2). Etxe, gizon, ur, zalantza, gezur, errespetu moduko hitzak euskal hitzak dira eta, gainera, izen kategoriakoak direla onartzen dugu. Hala markatuak etorri ohi dira sarrera horiek hiztegietan. Baina hitz horiek, bere kasa, ez dute balio perpausaren zuzeneko osagai izateko: *Etxe ikusi dugu; *Gizon etorri dira; *Ur edan dugu eta abar. Gutxienez, mugatzailea edo kuantifikatzaile bat behar dute. Horrela, beste honako hauek perpaus zuzenak dira, eta lehengo izenen gainean eraikitako egiturak bidezkoak gertatzen dira: Etxe bat ikusi dugu; Gizon hauek etorri dira; Ura edan dugu… Hauek, ordea, ISak baino zerbait gehiago dira. DSak (determinatzaile sintagmak) dira, hain zuzen, determinatzailea buru duten sintagmak direla diote hizkuntzalariek.

2.7b Badira, ordea, izen kategoriakotzat eman ohi diren beste batzuk ere, izen bereziak edo propioak. Leku edo pertsona izenak izan ohi dira maiz, adibidez: Jon, Maddi, Haritz… edo Bilbo, Ataun, Donibane… (§ 12.3.2). Hauek, diren bezalakoak direlako, inolako mugatzailerik edo kuantifikatzailerik izan ez arren, lan egin dezakete perpaus osagai gisa, etxe, gizon eta holako izen arruntek ez bezala: Jon ikusi dugu; Maddi berandu etorri da; Bilbo hiri ederra da…

Baina guri hemen axola diguna da Jon, Maddi eta Bilbo egituren pareko sintagmak etxe bat, gizon hauek eta ura direla, eta ez etxe, gizon edo ur soilak. Izen batek, bere kabuz, ez du balio perpaus baten osagai izateko. Hiztegiko hitz arruntek ez dute kontzeptu abstraktu bat baizik adierazten, ez dute balio bizitza errealeko izakiak aipatzeko. Alde horretatik, [ur] eta [ur-a] eraikin sintaktiko desberdinak dira: *Ur bota du lurrera vs Ura bota du lurrera. Jon edo Maddi izenak, berriz, ur-a sintagmaren pareko direla onartuko dugu: Jon bota du lurrera; Maddi agurtu dugu, baina ez *Jona bota du lurrera; *Maddia agurtu dugu. Ur izen arrunta dela esango dugu, eta erreferentziazko adierazpen bat osatzeko determinatzailea behar du, Jon eta Maddi izenek ez bezala, hain zuzen. Izan ere, azken hauek determinatzailerik gabe erreferentziazkoak dira; beraz, DSa osatzeko gai dira beren kabuz.

2.7c Gaurko ohiko gramatiketan, ISa eta DSa bereizi ohi dira. ISa da barnean izen kategoriako hitza daraman sintagma. Baina arestian ikusi dugun moduan, izen soilak ez du bermatzen DS bat eraikitzea. Izen propioekin bai, baina izen arruntekin nekez. DSan mugatzaileak eta kuantifikatzaileak joko garrantzitsua dute. Hitz egiten dugunean, mundu errealeko izakiei buruz hitz egin behar izaten dugu, izaki horiek zein diren, zenbat diren, nolakoak diren eta holako informazioa eman beharra izaten dugu. Erreferente jakinaz aritzeko nahitaezko dugu IS hori kuantifikatua izatea. Norbaitek esango baligu *Etxe bisitatu dut, espero izatekoa litzateke gure aldetik honako edo antzeko galdera hauek egitea: zein etxe?, zenbat etxe?, nolakoa? Eta galdera horien erantzuna ez litzateke izango goian eman duguna, beste honako hau, Etxe-a bisitatu dut, edo hauen antzekoak baizik: Bost etxe hauek bisitatu ditut; Etxe horiek bisitatu ditut; Bi etxe bisitatu ditut; Bi etxe-ak bisitatu ditut; Etxe gorri horiek bisitatu ditut; Etxe guztiak bisitatu ditut…

Izen propioak ditugunean, gauzak alderantziz gertatzen dira: Beñat ikusi dut, ez *Beñat-a ikusi dut. Bestalde, Beñat hau ikusi dut edo Bi Beñat ezagutzen ditut zuzenak dira, nahiz eta oraingoan izen arrunt gisa-edo lan egiten duen Beñat izenak; Beñat hau zoratuta dago edo Zer Beñat ikusi duzu? galdera egiten dugunean, Gure Beñat ikusi dut diogunean bezala (ikus § 12.3.2c).

2.7d Izenordainek ere izen propioen ezaugarriak dituzte, antza. Pertsona izenordainek bestelako gehigarririk gabe osa ditzakete perpaus osagaiak, DSak zehazki: Ni ikusi nauzu; Geu joango gara lehenbizi… Hemen osagai horien erreferentzia zehatza da, eta goian egin ditugun moduko galderak egitea (zer/nor ikusi duzu?) ez litzateke normala izango, esaldia ongi ulertu duenarentzat behintzat. *Zenbat geu joango gara lehenbizi? ere ez litzaioke inori onargarria irudituko.

Kontua da, izen propioek eta izenordainek ISaren erreferentzia aski zehatza ematen digutela. Izen arruntek, aldiz, zenbait determinatzaile jokoan sartzen ez bada, nekez gauzatuko dute perpausaren osagai izan daitekeen sintagma bat, erreferentea duen osagai bat.

Sintagmaren erreferentzia aipatu dugu behin eta berriro. Liburu hauek, bi liburu, bi liburu hauek, ni, gu, norbait… bezalakoek erreferentzia jakin bat dute eta orduan predikatu baten argumentu izan daitezke, adibidez: {Liburu hauek / Bi liburu / Bi liburu hauek} idatzi ditu edo Ni agurtu nau; Gu etorri gara; Norbait aterako zaigu…

2.7e Baina izenak predikatuen argumentu ez ezik, predikatu ere izan daitezke: Edozein burutazio liburu bihurtzen du; Joxepa neskame joan zen Donostiara… Liburu eta neskame izen kategoriako elementuak dira. Hortaz, hauek ere ISak izango dira, baina goian ikusi ditugunak ez bezalakoak dira. Hauetan, goian egin ditugun galderentzako lekurik nekez izango dugu: *Edozein burutazio zer bihurtzen du?; *Joxepa zer joan zen Donostiara?… Hau nahikoa ez eta oraingoan mugatzaileak eta kuantifikatzaileak ez dute lekurik: *Edozein burutazio {bi liburu / liburua / liburu hau…} bihurtzen du; *Joxe eta Antton {morroiak / bi morroi} joan ziren Asteasura. Arazoa zein den argi dago: denetan izena dugu (liburu, neskame, morroi), baina izenaren islapena ISa bada, nahaste pittin bat sortzen da goian aipatu ditugunak (liburu hauek; bi liburu…) eta besteak (liburu; neskame; morroi…) zaku berean sartu nahi baditugu. Nola askatu korapiloa? Ez da hain zaila. Saia gaitezen.

2.7f Sintagmak buru baten islapenak badira, hots, buru baten babespean garatzen badira, aipatu ditugun ustezko bi IS horiek, beharbada, ez dira mota bereko sintagmak. Orobat pentsa liteke determinatzailerik edo kuantifikatzailerik onartzen ez duten izen arruntek benetan ISak garatzen dituztela. Sintagma hauekin hastea komeni zaigu, hortaz, gauzak argiago jartzearren. Aldiz, determinatzaileak eskatzen dituzten izenek ISa baino zabalagoko beste sintagma batzuk garatzen dituztela pentsa liteke. Garai batean, gizon, gizon-a, bi gizon, bi gizon haiek, denak ISak zirela onartzen zen, baina ikusi dugu Asteasura joan zen morroi eta Asteasura joan zen morroia desberdinak direla. Lehenbizikoan morroi predikatua da, eta, horrenbestez, ez du erreferenterik; bigarrenean bai: Nor joan zen Asteasura? galderari erantzuten dio. Morroia pertsona jakin bat da hemen, baina lehenbizikoan beste zerbait. Gaur, gure ISa egiazki DSa dela aldarrikatzen duen hipotesia aski onartua dago. Xehetasun handietan sartu gabe, ideia litzateke neska alaia DSa dela. Beraz, sintagmaren burua ez dela neska izena, baizik -a determinatzailea, eta, horrenbestez, sintagma hori DSa dela, eta ez ISa, hots: [_DS [_IS neska alai] [_D-a]]. Mikel morroi ibili zen perpausean, berriz, morroi izena predikatu bat litzateke eta garatuko lukeen sintagma, IS bat: Mikel [_IS [_I morroi]] ibili zen.

Hortaz, ISa baino “gorago” DSa egongo litzateke, eta “beherago” AdjSa edo perpaus erlatiboa, adibidez.

Izen propioen kasuan, ISa izen soilaz osatua egongo da: [_IS [_I Jon]]. Kasu honetan, gainetik ø determinatzailea izango genuke, hots: [_DS [_IS [_I Jon]] [_D ø]].

Pertsona izenordainen kasuan ere, izen propioen parekoak direla proposatu izan da, baina agian zuzenago litzateke pentsatzea determinatzaileak besterik ez direla, osagarririk gabeko determinatzaileak, hain zuzen: [_DS [_D ni/gu/norbait…]].

2.7g Horrela, [_DS [_IS gizon] [_D-a]], [_DS [_IS Andoni] [_D ø]], baina [_DS [_D {ni/gu/norbait…}]] izango lirateke. Honek esplikatuko luke, adibidez, -tzat postposizioak ezartzen duen eskakizun bat. Alegia, goiko sintagma horiek denak ezinezkoak gertatzen dira -tzat postposizioa erantsita. Antza, horren arrazoia da sintagma horiek denak DS mugatuak direla. Hortaz: *gizon-a-tzat, *Andoni-tzat, *ni-tzat. Baina IS soila badugu, balio erreferentzialik gabeko predikatu bat azken batean, orduan perpausa zilegi gertatzen da: Morroitzat hartu zuten nahiz Morroi hartu zuten.

Horrenbestez, ISaren burua izena izango da, eta adjuntu gisa edo osagarri gisa genitiboa edo bestelako sintagma bat izan dezake:

[_DS [_IS gure lagun] -a]

[_DS [_IS lagun [_AdjS berri] -a]]

[_DS [_IS [_IS gure lagun] berri] -a]

[_DS [_IS [_{P erlat} agurtu dudan] lagun] -a].