Euskararen Gramatika

1.8. Aditz laguntzailearen txandakatzea

1.8a Ikusten denez, asko dira euskarak dituen bereizgarriak: besteak beste, SOV hizkuntza da, hizkuntza ergatiboa, baita pro-drop hizkuntza ere. Horiek guztiak, ikusi dugun gisan, euskararen ezaugarriak dira, eta beste hizkuntza asko guztiz desberdinak dira puntu horietan. Hizkuntzen arteko desberdintasunak parametroen bidez azaltzen ditugu, parametroak baitira hizkuntzen arteko aldakortasun ardatzak: adibidez, hitz hurrenkeraren parametroari zor zaio euskara SOV hizkuntza izatea (buru-parametroa da bere izen teknikoa), ergatibotasunaren parametroari hizkuntza ergatiboa izatea, pro-drop parametroari pro-drop izatea. Alabaina, aldakortasunaren parametroak ez dira nahikoa izan hizkuntzen alderdi bereizgarriak azaltzeko, eta parametro horietatik kanpo bilatu behar ditugu euskarak eta beste hizkuntza batzuek erakusten dituzten zenbait ezaugarri berezi. Horietako bat da, adibidez, aditz laguntzailearen txandakatzea.

1.8b Bereizgarri horietaz (eta gainerakoez ere), hiztuna ez da ohartu ere egiten, baina esanguratsua da euskara beste hizkuntza batzuekin alderatzen dugunean. Ikus ondoko perpaus hauek, esate baterako: Zu berandu etorri zara; Zuk trena galdu duzu.

Izatez, bi perpaus ditugu hor, aditz intrantsitibokoa lehena (etorri) eta trantsitibokoa bigarrena (galdu), eta aditz mota bakoitzarekin aditz laguntzaile bat edo bestea darabilgu: izan laguntzailea etorri aditz intrantsitiboarekin eta *edun laguntzailea galdu aditz trantsitiboarekin. Ohartzen garenez, *edun laguntzaileari aurretik izartxoa jartzen zaio ez delako berez dagoen-dagoenean, forma horrekin, ager daitekeen aditza, izan ager daitekeen bezala (etxean izan da / *arazoa edun du): datu morfologikoen arabera, berreraikitako forma da. Beraz, izan/*edun aditz laguntzaileen artean hautatzen du euskarak, aditz nagusia eta perpausa nolakoa den: Txakurra etorri da; Esan duena entzun dugu. Kontura gaitezen, zer adierazi nahi dugun argi uzteko, ez dela hori gertatzen gaztelaniaz, adibidez: Ha venido el perro; Hemos oído lo que ha dicho. Bietan haber aditza dugu, ez euskaraz bezala bi aditz.

1.8c Datiboa erants dezakegu batzuetan, eta aditz berak erabiltzen ditugu orduan ere: Txakurra etorri zaigu; Esan duena entzun diogu. Batzuetan aditzek berez eskatzen dute datiboa: Niri kakaoa gustatzen zait / Nik zuri katilua eman dizut. Adibidez, gustatu aditz psikologikoa dugu lehen perpausean, datibo eta absolutibo argumentuak hautatzen dituena, eta zait adizkian ikus daitekeenez, izan bera da aditz laguntzailea, nahiz eta datibo komunztadura ere biltzen duen. Eman aditz trantsitibo datibodunarekin (ditrantsitibo ere deituak), berriz, dizut adizkia dago. Adizki horretan ez dugu morfologikoki agerian *edun-en aditz erroa, hots, -u-, dut forma datibo komunztadurarik gabean ez bezala. Alabaina, printzipioz *edun bera dela uste izan dute gramatikari batzuek. Beste batzuek, aldiz, kontuan izanik euskalkien arabera deutsut, dautzut, derautzut, deizüt… moduko adizkiak erabiltzen direla, -i- horretan (dizut) aditz baten erroa ikusi dute. Zernahi gisaz, aditz laguntzailearen hautaketa, hemen ikusten den gisan, zabaldu egiten da datiboa gaineratzen duten egituretara ere. Azkenik, hautaketa hori are konplexuagoa gertatzen da: izan eta *edun aditz laguntzaile intrantsitibo eta trantsitiboaz gain, *edin eta *ezan aditz laguntzaileak ere erabiltzen baitira euskaraz, denbora eta modua zein den, geroago (ikus 26. kapitulua) xehetasunez azalduko dugun bezala¹⁴.

1.8d Frantsesak edo italierak ere bereizten dituzte aditz laguntzaileak, eta banaketa hori antzematen da baita aditza intrantsitibo absolutiboduna edo intrantsitibo ergatiboduna denean ere (je suis venu / j’ai skié edo sono venuto / ho sciato), euskararen antzera. Beste hizkuntza batzuek, ordea, aditz laguntzaile bakarra erabiltzen dute forma analitiko batzuetarako (adizki perifrastikoak, esan nahi dugu): gaztelaniak, esaterako, haber aditz laguntzailea erabiltzen du predikatu intrantsitibo (he venido ‘etorri naiz’) zein trantsitiboekin (he leído un libro ‘liburu bat irakurri dut’). Baina egituraz aldatzean posible da beste aditz laguntzaile bat aukeratzea: berriz ere gaztelaniara itzuliz, ser aditz laguntzailea ageri da egitura pasiboetan, adizkietan (fue arrestado ‘atxilotua izan zen’).

Beste hizkuntza batzuek, ordea, ez dute halako aditz laguntzaile hautaketarik erakusten: hori gertatzen da txekieraz edo bulgarieraz, adibidez, eslaviar hizkuntzen arteko bi aipatzeagatik.

1.8e Ondoko bi perpaus hauek dira, orain arte esana kontuan hartzen badugu, euskararen egitura arruntenak: Jendea etorri da; Jendeak gezurrak esaten ditu. Intrantsitiboa lehenbizikoa, trantsitiboa bigarrena. Aditz laguntzailea izan da lehenbizikoan, eta *edun bigarrenean. Aditz laguntzaileez ari garenez, aipa ditzagun beste zenbait kasu, non ikus baitaiteke laguntzailearen aldaketa hori beste egitura batzuetan. Har dezagun, adibidez, jendeak gezurrak esaten ditu perpausa. Horren parean jartzen ahal dugu orain gezurrak esaten dira. Izatez inpertsonala da, baina hemen egitura interesatzen zaigu. Aurrekoarekin erkatuz, han objektu zuzena zena (gezurrak) orain subjektu bihurtu da. Ikus daitekeenez, honek pasiboen itxura hartzen du. Pasiboen eredu garbia duten hizkuntzetan (gaztelaniaz, frantsesez, ingelesez…) gramatikariek aldaera horren berri eman dute. Nolabait esateko, objektu zuzena subjektuaren tokira igo dela esaten da, eta aktiboan subjektu zena orain “por”, “par” edo “by” bezalako preposizioek osatutako sintagma batean biltzen dela: por el profesor; par le professeur; by the teacher. Egia da gezurrak esaten dira bezalako perpaus batean ez dugula holako postposizio sintagmarik (*gezurrak esaten dira jendeaz), eta irakurketa beti inpertsonala dela, ez baitute egile gauzaturik onartzen. Argumentuen kopurua murriztu egiten da, eta haien nolakotasuna aldatu. Bestela, egitura pasiboen aski antzekoa dela esan daiteke. Hor ere laguntzailea aldatu da: *edun → izan.

1.8f Dakigun gisan, hala ere, euskal literaturan, batez ere ipar-ekialdeko idazleen lanetan, badira euskaraz beste hizkuntzetako pasibo “arruntak” bezalakoak: Jainkoa deabruak tentatu zuen bezalako baten pasiboa da Jainkoa deabruaz tentatua izan zen. Beste hauek ere parekoak dira: Nehork, tentatzen denean, ezterrala Jainkoaz tentatzen dela; ezen Jainkoa ezin tenta daite gaizkiz, eta nehor eztu tentatzen, hau da, ‘Inork ere, norbaitek tentatzen duenean ez dezala esan Jainkoak tentatzen duela; ezen Jainkoa ezin tenta dezake gaizkiak, eta berak ez du inor ere tentatzen’.

Jainkoaz (edo deabruaz, gorago) postposizio sintagma sintaktikoki adjuntu bat da (deabruak ez bezala), baina horrek ez ditu gauzak gehiegi aldatzen. Literatura tradizioko adibide gehienak (ez dira gehiegi) tankera horretakoak dira: deabruaz poseditua, deabruaz tormentatua, deabruaz tentatua…

Egitura hori duten perpausak ikus daitezke testuetan, batez ere testu klasikoetan, esan bezala, baina aise gutxiago hizkera mintzatuan. Ez dute gramatikarien artean izen ona izan holako egiturek, eta hizkuntza kalkotzat hartuak izan dira¹⁵.

1.8g Egitura pasiboak haien kideak diren egitura aktiboekin daude harremanetan: Deabruak Jainkoa tentatu zuen egitura aktiboak badu parean beste aldaera pasibo bat, Jainkoa deabruaz tentatua izan zen. Biek esanahi bera dute. Baina egiturak aztertzen baditugu, egitura aktiboan bi argumentu daude, subjektua eta osagarria; aldiz, egitura pasiboan, lehengo osagarria, Jainkoa, oraingo subjektua da, eta lehengo subjektua, deabruak, isil daitekeen adjuntu (deabruaz) bat izatera igaro da. Kontuan izan behar dugu, esaten dugunaz jabetzeko, argumentuak (subjektua, osagarria eta zehar-osagarria) perpauseko partaide nagusiak direla eta adjuntuak, ordea, sintaktikoki periferikoak. Ordea, sare estu horretatik kanpo daude adjuntu deitzen ditugun sintagmak: gaur, adiskidearekin, goizik, hamar eurotan, deabruaz… Horregatik, azkeneko horiek, muineko partaideak ez direnez, isil daitezke edo besterik gabe ez dute zertan agertu.

1.8h Aipa dezagun, pasiboen multzo honetan beste egitura bat ere aski deigarria gerta daitekeena: Etxe hau deabruak egina da. Aurrekoak bezalakoa da (etxe hau deabruaz egina da), komunztadura eta sintagmen kokapena berdina delako: badugu subjektu bat (etxe hau), izan aditza (da), komunztadura arrunta (etxe hau handia da esaten dugunean bezala), baina orain bada argumentu bat ergatiboan, berari legokiokeen laguntzailerik gabe. Ergatiboak du laguntzailea eskatzen du, baina hor da dugu. Egitura hauek guztiak ikusiko ditugu, baina ohart gaitezen etxe hau deabruak egina da edo etxe hau deabruak egina du, bietara esaten dugula. Ez gara hemen barneko egituraz ari: segur aski ere, egitura diferenteak daude hor perpausean, egitura konplexuak nolanahi ere, Trask-ek (1981: 301), Brettschneider-ek (1979: 371-384) eta Wilbur-ek (1979) esan duten gisan. Hemen aditz laguntzailearen aldaketen berri eman nahi dugu, ez besterik. Eta, ikusten denez, aditz laguntzaile desberdinak ditugu.

1.8i Ez dira horietan bukatzen eredu hedatuenetik (intrantsitibo/trantsitibo arruntak) urruntzen diren egiturak. Badira etorri naiz / etorria naiz bezalakoak, eta ikusi ditut / ikusiak ditut moduko bereizketak. Baina perpaus horien egitura edozein dela ere, ez da hor aditz laguntzailea aldatzen, eta ez ditugu, hortaz, hemen azalduko. Ez da gauza bera gertatzen, ordea, beste bikote honekin: (Nik) gauza asko ikusi dut / (Ni) gauza asko ikusia naiz. Hor bai gertatu da aditzaren aldaketa. Rebuschi-k (1984: 437-448) antipasibo deitu zituen holako egiturak, 1972an Silverstein-ek¹⁶ proposatutakoari jarraiki. Laguntzailea aldatu da, baina komunztadura ez du abiapuntuko objektu zuzenarekin egiten (pasiboetan: objektu zuzena → subjektu), baizik lehenago ere subjektua zenarekin (subjektu ergatiboa → subjektu absolutiboa). Hor aldaketa bat gertatu da, baina aldaketa hori ez da pasiboetan gertatzen dena bezalakoa. Horregatik deitu zitzaien “antipasibo” egitura hauei, pentsatzekoa da. Gero euskal gramatikariek ere terminologia hori erabili dute (EGLU Laburra 1993: 18, lekuko, edo Zabala 2003: 431). Baina handik urte batzuetara Rudolf de Rijk irakasleak kritika egin zion Rebuschiri, kontzeptu hori beste zerbaitetarako —itxuraz antzekoa, ez ordea edukiaz— proposatu baitzuen Silversteinek. De Rijkek egitura parapasiboak deitzen ditu holakoak: Gauza asko ikusia naiz. Egiazko antipasiboak txuktxieraz eta maia hizkuntzetan aurki daitezke.

1.8j Baina gauza asko ikusia naiz bezalakoak ez badira antipasiboak, badira, hala ere, egitura antipasiboak euskaraz? Bai, de Rijken ustez (2008: 766-769). De Rijkek dioenez, Ortiz de Urbina (1989: 203, 15. oin-oharra) izan zen lehenbiziko ikertzailea egitura hauek zuzen kokatu zituena. Holako egitura gutxi ditugu, egia da. Segur aski aditz trantsitiboetatik sortuak dira, baina prozesua ez da emankorra. Antipasiboak dira baliatu aditzarekin sortutakoak, adibidez: Liburu horretaz baliatuko dira. Aditz hori erabili izan da historian, eta gaur ere Iparraldeko euskalkietan, aditz trantsitibo arrunt bezala: Liburu hori baliatuko dute. Badirudi egitura trantsitibo arrunt horretatik sortzen dela liburu horretaz baliatuko dira egitura antipasiboa. Antipasiboak gertatzen dira beste aditz batzuekin ere: ahaztu (Andoni ahaztu dut / Andoniz ahaztu naiz), gogoratu (Andoni gogoratu dugu / Andoniz gogoratu gara), oroitu (oroituko zaitugu / zutaz oroituko gara), gozatu (film hori gozatu dugu / film horretaz gozatu gara), eta beste gutxi batzuk. Baina prozesua ez da egun emankorra, eta ezin da esan, hortaz, egungo euskaran egitura antipasibo hauek sistematikoki aditz trantsitiboetatik sortzen direla. Ikusten denez, hauetan guztietan ere gertatzen da aditz laguntzailearen aldaketa.

¹⁴ Batasunean hartu den ereduaz ari gara, jakina. Esan dugu euskalkietan beste aditz batzuk ere erabiltzen direla laguntzaile gisa. Horien artean daude eutsi (*edutsi), egin, *iro(n), *eradun bezalakoak: esan deutsat, esan leike, ikus diro, erran derautzut…

¹⁵ Bestetik, Jainkoa deabruagatik tentatua izan zen gisako perpausak ere, itxuraz pasiboak, aipatu izan dira inoiz.

¹⁶ Kontu honetaz Wolfgang Schulze (2010) ere ikus daiteke.