k

1 Ik. ka.

2 (Letra larriz). kelvin-en nazioarteko sinboloa.

ka

iz. Alfabetoko letra (k, K).

kaba

iz. Anat. Kaba-zaina.

kaba zain, kaba-zain iz. Anat. Bihotzeko eskuin aurikulara odola eramaten duten bi zain nagusietako bakoitza. Odola kaba-zainean husten diren zain hepatikoen bidez ateratzen da gibeletik.

kabala

1 iz. Ipar. Aberea, azienda. Kabalak, oiloetarik hasita, noiz behar diren bazkatu eta nola. Kabalak artatu. Kabala bat erosi.

2 iz. (Multzokari gisa). Orak jendea edo kabala ausikitzen duenean. Kabala buru bat saltzeko.

kabalkada

iz. Ipar. Jaialdi batean ilaran joaten diren zaldizkoen, gurdi apainduen, musika taldeen eta kidekoen multzoa. Ik. desfile. Herri bateko gazteriak kabalkada bat muntatzen bazuen, faltarik gabe Faustin hor zen aholku emateko.

kabalzain

iz. Kabalak zaintzen dituen pertsona. Ik. abeltzain.

kabardera

iz. Karatxai-Txerkesiako eta Kabardino-Balkariako errepubliketan mintzatzen den hizkuntza.

kabaret

iz. Ikuskizunak aurkezten diren eta bezeroek bertan edan, afal edo dantzan egin dezaketen aretoa. Kabareteko artisten artean.

kabarra

iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, kabarra-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. gabarra].

kabestru

iz. Zamariaren buruaren edo lepoaren inguruan, hura estekatzeko edo eramateko, ezartzen den lokarria. Zamaria kabestrutik eraman.

kabia

iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, kabia-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. habia].

kabiar

iz. Gaizkataren arrautzak, gazituak eta kontserban jarriak.

kabila

iz. Burdinazko edo zurezko atala, iltzearen antzekoa, zulo batean sartzen dena edo bi osagai zulodun lotzeko erabiltzen dena. Ik. ziri. Erbinudea gurdi pertikaren kabila-zuloan sartzen den bezain erraz sartzen nintzen upelaren ate-leihotik. Orga kabila: uztarria eta orgaren endaitza lotzen dituena (Ik. tolet 2).

kabildo

1 iz. Heg. Erl. Katedral bateko kalonjeen multzoa. Ik. kapitulu 2. Katedraleko kabildoarekin hitz eginik.

2 iz. Heg. Hist. Udalbatza.

kabina

1 iz. Gela edo toki txiki eta bakartua. Mozkortuta aurkitu zuten telefono kabina batean. Udal liburutegian badago kabina berezi bat elbarrituek dokumentuak kontsultatzeko.

2 iz. Hegazkin, itsasontzi, kamioi edo kideko ibilgailuetan, gidariarentzako edo bidaiarientzako atal itxi bereizia. Kamioiaren kabinan.

kabinete

1 iz. Ministroen kontseilua. Datorren astean aurkeztuko ditu kabinetea eta gobernu programa, Legebiltzarreko diputatuek onar dezaten.

2 iz. Erakunde batean, egiteko edo zeregin jakin batzuen ardura duen bulegoa. Ingurumen Saileko Kabineteko zuzendaria.

3 iz. Ipar. Armairua.

kabitu, kabi, kabitzen

1 da ad. Heg. Zerbait edo norbait, bere tamainagatik, toki batean sartu ahal izan. Hemen ez naiz kabitzen: hemen ez naiz sartzen. Mihia puztu zitzaion, ahoan ezin kabitu zitzaion eran. Lan egiteko inor gutxi eta mahaian ezin kabitu.

2 da ad. (ezin kabiturik, kabitu ezinik eta kideko esapideetan, norbait pozez gainezka edo harro-harro dagoela adierazteko). Ik. azalak hartu. Ezin kabitu zen bere larruan, Patxi hala ikusita. Pozez ezin kabiturik. Kabitu ezinik geunden.

3 du ad. Heg. Barnean eduki ahal izan. Kutxa honek asko kabitzen du: kutxa honek asko hartzen du. Ontzi handiak gehiago kabitzen du txikiak baino.

kable

1 iz. Metal hariz eginiko soka. Ainguraren kablea.

2 iz. Zenbait eroale elektriko isolatuk osaturiko kable modukoa. Kablerik gabeko mikrofonoa. Telefonoaren kablea hautsi zuen. Tentsio altuko kableak.

kabo

iz. Heg. Kaporala.

kabotaje

iz. Lehorra bistatik galdu gabe egiten den itsasketa mota. 1936ko gerra arte, kabotajea eta itsas merkataritza zurezko belaontzi handiekin egiten zen. Kabotaje nabigazioa eginez penintsulako portuen artean. Kabotaje merkataritza.

kabroi

adj. (Irain hitza). Heg. Beh. Asmo txarrez jokatzen duena, makurkeriak egiten dituena. Ik. alu 2. Betiko izorra hadi, putaseme kabroi hori! Julio kabroi hutsa zen, eta zutaz aprobetxatu zen.

kabu

1 iz. Heg. g.g.er. Amaia. Behin ere kaburik gabe beti iraungo duena.

2 iz. Heg. g.g.er. Muturra. Munduaren kaburaino.

kabuki

iz. Japoniako antzerki mota, deklamazioa, dantza eta kantua uztartzen dituena. Kabuki antzerkian gizonek, askotan, emakumeen rolak jokatzen dituzte.

kabuldar

1 adj. Kabulgoa, Kabuli dagokiona. Kabuldar agintariak.

2 iz. Kabulgo herritarra.

kabuxa

iz. Blennidae familiako arraina, itsasertzeko harkaitzetan bizi dena eta azal lirdingatsua duena (Blennius gattorugine).

kabuz

adb. (neure, zeure, bere eta kidekoen eskuinean). Inoren eraginik edo laguntzarik gabe. Ik. oldez; kasa. Guztiok dugu hizkuntza geure kabuz aldatzeko eskua. Ea eriak bere kabuz gaitza garaitzen ote duen. Ez da pentsatu behar bere kabuz eta beste indar baten eraginik gabe diharduenik.

kaden

adj. Batez ere Bizk. Ahula, argala. Zer egin genezake guk, argalok, kadenok eta erkinok, arerio hain indartsu, hain sendo hauen kontra?

kadena

iz. Ipar. Katea.

kadendu, kaden/kadendu, kadentzen

da/du ad. Batez ere Bizk. Ahuldu, argaldu. Kadendurik egon.

kadentasun

iz. Batez ere Bizk. Ahultasuna, argaltasuna.

kadentzia

1 iz. Erritmoa. Euriak lurra jotzen duen kadentzia beti-bateko berberaz.

2 iz. Mus. Musika-esaldi baten amaierako akorde segida. Kadentzia perfektuan dominante akordeari tonika akordeak jarraituko dio.

kadete

1 iz. Akademia militar bateko ikaslea.

2 iz. Kiroletan, 15 eta 17 urte arteko kirolaria; adin horretako kirolariak hartzen dituen maila. Gizonezkoen kadete mailako txapelketa.

kadi

iz. Herrialde musulmanetan, epailea. Averroes Sevillako Kadi izendatu zuten eta Sevilla, Kordoba eta Marokoko gorteetan lan egin zuen.

kadira

iz. Ipar. Jarleku bizkardun besorik gabea. Ik. aulki. Kadiran jarri. Kadira bizkarra. Kadira apala.

erregeen kadira iz. Haur jolasa, bi lagunen beso gurutzatuen gainean eserita joatean datzana.

kadmio

iz. Kim. Metal zuria eta malgua, 320 °C-tan urtzen dena (Cd; zenbaki atomikoa, 48). Kadmioa oso pozoitsua da.

kafe

1 iz. (Multzokaria). Kafeondoaren fruituaren hazia, txigortuz gero beltza dena. Ik. akeita. Zaku bat kafe. Kafe alea, garaua, bihia. Kafea eho.

2 iz. Kafe ale txigortu eta birrinduaz egiten den edari beltz pizgarria. Kafea egin. Kafea hartzen, edaten. Kafe hurrupa bat. Kafe beltza, hutsa: esnerik bota ez zaiona. Kafe hondarrak.

3 iz. Kikara bat kafe. Mutilak bi kafe atera zituen. Kafe beltz bat, mesedez!

4 iz. Ipar. Kafetegia. Kafe eta ostatuetan.

kafe denda, kafe-denda iz. Kafea saltzen den denda.

kafe errota, kafe-errota iz. Kafea ehotzeko tresna.

kafe eten, kafe-eten iz. Kafea hartzeko egiten den etenaldia.

kafe etxe, kafe-etxe iz. Kafetegia.

kafe landare, kafe-landare iz. Kafeondoa.

kafe txano, kafe-txano iz. Txanoa (kafea iragaztekoa).

kafeina

iz. Kafearen hazitik eta tearen hostoetatik ateratzen den gai pizgarria.

kafeinagabe

1 adj. Kafeaz mintzatuz, kafeina kendu zaiona. Kafe kafeinagabea.

2 iz. Kafe kafeinagabea. Hiru kafesne, bi kafe, eta kafeinagabe bat.

kafeondo

iz. Lurralde beroetako zuhaixka, jatorriz Etiopiakoa, bere fruituaren haziengatik landatzen dena (Coffea sp.). Ik. kafe landare.

kafeontzi

iz. Kafea egiteko edo zerbitzatzeko balio duen ontzia.

kafesne

1 iz. Kafea eta esnea nahasiz eginiko edaria. Katilu bat kafesne. Kafesnea zopekin katilu batean. Baserrian kafesne beroa eman zioten.

2 iz. Kikara bat kafesne. Kafesne bana hartu zuten.

kafetegi

iz. Kafea eta bestelako edariak zerbitzatzen diren etxea. Ik. kafe etxe. Kafetegi bateko terrazan.

kafetera

1 iz. Heg. Kafeontzia.

2 iz. Heg. Kafea egiteko tresna.

kafetxe

iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, kafetxe-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. kafe etxe].

kafkiar

1 adj. Franz Kafka idazle txekiarrarena, haren lanari dagokiona.

2 adj. Franz Kafkaren lanetan antzematen den giro zentzugabe eta estugarria duena. Ana Isabel Moralesek istorio kafkiar baten matazan endredatzen gaitu ipuin honetan. Nongoak garen, zer garen eta zergatik bizi dugun egoera kafkiar hau.

kahaka

iz. Ipar. Mozoloa, gau hegaztia.

kai

1 iz. Portuetan, pertsonak eta zamak ontziratzea eta lehorreratzea errazteko prestatzen den eraikuntza. Donostiako kaia. Kai gainean. Marinelak kai lanean ari zirela.

2 iz. Portua, bereziki eraikia dena, hots, berezkoa ez dena. Kaian sartu.

3 iz. Irud. Jainkoaren Ama, bekatarien kaia eta gordelekua.

kaialde

iz. Kaia dagoen aldea. Kaialdeko etxeetan.

kaier

iz. (-r- bakunarekin). Ipar. Liburu modura jositako paperezko orri multzoa. Ik. koaderno. Eskuetan dituzten kaierak beltzak dira.

kaiku

1 iz. Ardi esnea biltzeko erabiltzen den zurezko ontzia, euskarri bakarrekoa eta goporra baino handiagoa; ontzi horren edukia. Ik. abatz. Kaikuak urki zurez egiten dira. Kaiku bat esne hartu zuen.

2 adj./iz. Lgart. Ergela, adimen laburrekoa. Ik. kirten 3. Baserritar kaiku pila handia dago gizontxoari begira. Hago isilik, kaikua! Kaiku zaharra! Kaiku handienak ere uler ditzake hitz horiek.

3 iz. Puntuzko euskal jaka urdin edo beltza, artilezkoa, irudi gorriz apaindua eta aurrealdean lokarri borladunez lotzen dena. Ik. mendigoizale 2.

4 iz. Artilezko ehunez eginiko euskal jaka urdin, beltz, zuri, berde edo gorria, kolore bakarrekoa edo bi koloretan laukiak eratuz egina. Ik. lekeitiar 3.

kaikukeria

iz. Kaikuari dagokion egite edo esan gaitzesgarria. Ik. ergelkeria. Kaikukeriak esan, aditu, egin.

kaikutzar

iz. Adkor. Kaiku handia, ergel handia. Kaikutzar hori!

kaila

iz. Ipar. Galeperra. Kailaren kantua.

kailatu¹, kaila/kailatu, kailatzen

da ad. Ipar. Gatzatu. Gatzagia botatzen zitzaion esneari koilarakada bat eskas, eta uzten zen, haurrek eskolako lanak egin bitartean, kailatzera.

kailatu²

iz. Ipar. Gatzatua. Erdiratzen ditugu kailatua bezain aise, haiek herri honetara agertzen badira.

kailu

1 iz. Azal gogorra, azaleko gogorgunea. Bere esku kailuz beteak agertzen zituela. Zuhaitz adar bihurdikatuak, dena konkor eta kailu.

2 adj. Ipar. Pertsonez eta animaliez mintzatuz, hezur eta azal dena. Gizon kailua.

kaiman

iz. Krokodiloaren familiako amerikar narrastia, muturra zabala eta motza duena (Fam. Alligatoridae). Kaiman larrua.

kainabera

iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, kainabera-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. kanabera].

kainoi

iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, kainoi-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. kanoi].

kainu

iz. g.g.er. Hodia; txorrota. Berrogei bat metrora, kainu txiki bat zegoen harritik ateratzen zena; kainupean busti zuen burua.

kaio

iz. Itsasbazterreko hegazti palmipedoa, taldeetan bizi dena, handia, luma-zuria, eta bizkarra eta hegoak hauskarak dituena. Ik. antxeta. Kaioen garrasiak.

kaiola

1 iz. Animalia txikiak, eta, bereziki, txoriak, bertan itxirik edukitzeko, burdin hariz edo zotzez egiten den kutxa modukoa. Burdinazko, kanaberazko kaiola. Kaiolako atea ireki zion.

2 iz. Animalia basatiak giltzapean gordetzeko, burdin barraz eta xaflaz egiten den barrutia. Lehoien kaiola.

3 iz. Irud. Edozein bazterretan jartzen dute txabola; jan eta lo egiteko, han dute kaiola.

4 iz. Pilota-jokoan, lau eta erdikoa. Oso trebea da kaiolako jokoan. Kaiolako txapelketa.

bular kaiola, bular-kaiola iz. Bizkarrezur, bularrezur eta saihets hezurrek eratzen duten barrunbea, bihotza, birikak eta beste organo batzuk dauzkana.

kaiolatu, kaiola/kaiolatu, kaiolatzen

1 da/du ad. Kaiolan giltzapetu. Kaiolatutako piztia amorratu baten moduan. Orain, denon ardura da, txoria kaiolatzea.

2 (Partizipio burutua izenondo gisa). Katamotz izu kaiolatua.

kairotar

1 adj. Kairokoa, Kairori dagokiona. Kairotar kantaria.

2 iz. Kairoko herritarra.

kaiser

iz. Alemaniako enperadorea. Gilen II.a kaiserra.

kaixo

interj. Heg. Lgart. Adiskide bati, ikustean egiten zaion diosal hitza. Kaixo, Bruno, zer moduz? Kaixo, aspaldiko! Kaixo, adiskide.

kaixo motel interj. Esaldi amaieran, zerbait, besterik gabe, horretan bukatzen dela adierazteko erabiltzen den esapidea. Ik. eta kito; listo; akabo; hor konpon. Horrek berea egin du, eta orain kaixo motel! Kuartelera deitu zidaten, eta kaixo motel!, hurrengo egunetik, instrukzioak egiten jarri ninduten.

kaixoka

adb. kaixo esanez. Elkarri kaixoka eta agurka.

kaizu

iz. Neurria, tamaina. Ik. izari. Haurtxoen kaizu txikia ipini zenuen eredu.

kajoi

iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, kajoi-k euskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik, hitz hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. tiradera].

kaka

1 iz. Beh. Uzkitik iraizten den digestio hondakina. Ik. gorotz; iraizkin. Kaka mokordoa. Kaka pila bat. Kakaz beterik. Txori kaka. Kaka usaina. Kaka ontzia.

2 iz. Beh. Inongo baliorik ez duen gauza. Utzi diat kaka bezain merke. Kaka baino errazago.

3 interj. Beh. Nahi edo espero ez den zerbait gertatzen dela ikustean erabiltzen den hitza. Ik. kaka zahar. Kaka, alferrik galdu diat oraingoa ere! Berak egin behar zuela dena eta, azkenean kaka! —Nik konponduko diat dena; —Bai, kaka!

kaka egin Beh. Uzkitik digestio hondakinak iraitzi. Ik. libratu. Kaka egiteko gogoa. Kaka galanki egin dut, eder eta lodi.

kaka nahaste, kaka-nahaste iz. Beh. Kontu edo arazo nahasi eta itsusia. Beka horien banaketa dela eta, sekulako kaka-nahastea izan da.

kaka-ume iz. Beh. Hazi gabeko umea, haurra. Gaurko egunean edozein kaka-umek ditu hirurogei urte.

kaka zahar 1 iz. Beh. Inongo baliorik ez duen gauza. Mundu hau kaka zaharra duk!

2 interj. Beh. Nahi edo espero ez den zerbait gertatzen dela ikustean erabiltzen den esapidea. Kaka zaharra!, hau ere niri gertatu behar!

kakagale

iz. Beh. Kaka egiteko gogoa edo premia. Ik. kakagura; kakalarri. Egundoko kakagalea sartu zitzaidan.

kakagura

iz. Beh. Kakagalea.

kakahuete

1 iz. Urteroko landare herrestaria, lurpean sortzen diren fruitu oliotsuak ematen dituena (Arachis hypogaea).

2 iz. Landare horren fruitua, jateko ona. Kakahueteak zuritzen. Kakahuete-saltzailea. Mahai gaineko kakahuete azalak kendu zituen.

kakajario

1 adj. Beh. Kakatia, kakontzia.

2 iz. Beh. Beherakoa.

kakalardo

1 iz. Scarabaeidae eta beste familia batzuetako hainbat intsektu gorotz-jaleri ematen zaien izena (Fam. Scarabaeidae, Fam. Dytiscidae, Fam. Hydrofilidae eta Fam. Gyrinidae). Ardi gorotza den lekuan, ez da urrun kakalardoa.

2 iz. (Irain hitz gisa). Gezurti!, kakalardo!, labezomorro!

kakalarri

iz. Beh. Sabela husteko premia handia.

kakamarlo

iz. Ipar. Kakalardoa.

kakanarru

iz./adj. Lgart. Pertsonez mintzatuz, tamaina txikikoa. Beldur ginen zein ikusi behar genuen eta kakanarru bat agertu zen. Mutiko kakanarru lotsagabe bat.

kakao

1 iz. Kakao arbolaren hazia. Kakaoa xehatu.

2 iz. Kakao haziaren hautsa, izen bereko edaria prestatzeko erabiltzen dena. Koilarakada bat kakao bota zion esneari.

3 iz. Kakao hautsa uretan edo esnetan urturik prestatzen den edaria. Kikara bat kakao.

4 iz. Kakao arbola.

kakao arbola, kakao-arbola iz. Ameriketako zuhaitza, txokolatea egiteko erabiltzen diren haziak ematen dituena (Theobroma cacao).

kakaraza

iz. Karaka. Oiloak kakaraza egin du.

kakarraldo

iz. Bizk. Kakalardoa.

kakategi

iz. g.er. Beh. Komuna.

kakati

adj. Beh. Sabela maiz husten duena. Ik. kakontzi. Haur kakatia.

kakatsu

1 adj. Beh. Kakatia.

2 adj. Beh. Egitekoez, arazoez edo pertsonez mintzatuz, guztiz gogaikarria gertatzen dena. Lan kakatsua eta irabazi laburrekoa.

kakatua

iz. Ozeaniako hegazti igokari zuria, moko motz sendo kakotua eta luma luzez osaturiko mototsa duena, giza ahotsa imitatzeko gai dena (Cacatua sp.).

kakatza

1 iz. Lokatza, basa; lokaztia.

2 iz. Beh. Gorotz asko dagoen tokia.

kakaztu, kakaz/kakaztu, kakazten

1 da/du ad. Beh. Gorotzez bete; guztiz zikindu. Ontzi bat euliek dena kakaztua.

2 da/du ad. Beh. Galarazi, hondarazi, nahasi. Gizalegea ahazturik, bazterrak kakazten. Gizon biraolariak bere burua kakazten du. Kontu horrek guztiok kakaztuko gaitu.

kakazu

adj. Ipar. eta Naf. Kakatsua.

kakegile

iz. Ipar. Beh. Kakagalea. Kakegile handia. Kakegileak nago. Kakegile naiz.

kakeri

iz. Beh. Beherakoa. Hasi zitzaidan kakeri bat, iturriko ura bezain argia.

kakeritu, kakeri/kakeritu, kakeritzen

da ad. Beh. Beherakoak joa gertatu. Ez zaio utzi behar aratxe ttipiari nahi duen esne guztia, kakerituko baita.

kakerre

adj. Beh. Ipurterrea.

kaki¹

iz. Kakiondoaren fruitua, tomatearen itxura eta laranjaren kolorea duena.

kaki²

adj. Koloreez mintzatuz, berde grisaxkaren eta okrearen artekoa. Soldaduen praka eta alkandora kakiak.

kakiondo

iz. Sagarrondoaren itxurako zuhaitza, jatorriz Sortaldekoa, fruitutzat kakia ematen duena (Diospyros kaki).

kako

1 iz. Pieza okertua eta, askotan, punta-zorrotza, zerbait zintzilikatzeko, edo zerbaiti eusteko edo heltzeko erabiltzen dena. Kakoan eseki. Harako kako hartatik zintzilika ezazu jaka. Kakoa sartuz, orbela du ateratzen. Bastako kakoak. Olagarroetarako kakoak. Burdin kakoa: burdinazko kakoa.

2 iz. Haga kakoduna, gaztainak eta kidekoak eraisteko erabiltzen dena.

3 iz. Su armetako katua. Fusila jasota, hatza kakoan zuela.

4 (Izenondo gisa). Kakoaren itxurakoa. Aurpegi zurbila, sudur kakoa.

kako-mako iz. Amarruzko itzulinguruak. Gezur zuriz eta kako-mako bihurriz bereganatu zuen.

kakodun

adj. Kakoa duena, kako itxura duena. Makila kakoduna. Sudurra kakodun eta bizarra motz.

kakofonia

1 iz. Hots multzo ezatsegina. Garrasika hitz egin behar genuen, mota guztietako karranka, burrunba eta txistuen artean; infernuko kakofonia zen hura.

2 iz. Hizkuntza-hotsen errepikatze ez-atsegina. Wilde jostalariak hizkuntzarekin jokatzen du, hitzen kakofonia eta polisemia baliatuz.

kakola

1 adj. Ipar. Okertua; traketsa. Adar kakolak. Karrika makur, luze, kakola. Ele kakolak: hitz moldakaitzak, baldarrak.

2 iz. pl. Ipar. Aberearen gainean, zama eramateko ezartzen diren kakoak.

kakolakeria

iz. Ipar. Egite edo esate bihurria, moldakaitza edo ez bururik ez hankarik ez duena. Euskarak poxelu egiten diola erdaraz eskolatzeari!, nork atera du kakolakeria hori? Kakolakerietan ari zela.