Euskaltzaindiaren Hiztegia

OEHko datuak [laburduren azalpena]

Ik. OEH argitaratuan HATS EGIN (Urt, Lar, H). a) Espirar, exhalar el aliento; soplar. "Afflare, [...] hats egin" Urt I 412. "Illéei hats egiten diote" Ib. 412. "Aspirare, hatsegin" Urt II 429. "Aspirar" Lar. "Hats egiozu, soufflez-le" H. --Zergatik aphezak heen gañera egiten du hats? --Jesu Kristoren puxanzaren ezagutaraazteko, zoinek hats-ukhaldi batez kasatzen baitu bere etsaia. CatLan 126. Argi ta dirdir egiñez aizatu duzu ene itsumena; ats egin duzu ta arnas artu dut, Zu zaitut arnasten. "Fraglasti". Or Aitork 276. (G-azp; Dv (a-); atzeiñ V-gip). Apagar. "Atsegin, apagar el fuego" (G-azp; comunicación de I. Gurrutxaga, 1931) ABibl. "Etxetik urten aurretik sua atzeiñ" Elexp Berg. "Hats handia egin zuen [= 'suspiró'] (BN-arb)" Gte Erd 67. b) (AN, Sal, R; Lar, Añ, H). Ref.: A; Iz R 393. Respirar. "Respirar" y "alentar, respirar" Lar. "Anhelar, respirar con dificultad [...] nekez ats-egin, atsaldu" Ib. "Resollar, respirar" Añ. "Alentar, respirar, artu arnasa [...], atsegiña [sic]" Ib. "Égin zan áts, respira [imper.]" Iz R 393. v. HATS HARTU.c) (V-al, G-goi, AN-5vill; VocZeg, H; atsein G-goi; atsain G-nav). Ref.: A; A Apend (atsein). Descansar. "Descansar, atxen, atsegin" VocZeg. "Respirer, se reposer" H. "Atsaiteko bidea ematen etsaiei, dar tregua a los enemigos" (G-nav, comunicación personal). Cf. atsegin (III). Galtzadako zubitxora eldu ziradenean, eseri ziran atsegitera. Apaol 85.--Jeixten lagundu eidak beintzat, nekatu nauk eta. Ustel arraiea! Etxetik Ergoineraño ortxe ekarri diat nik, bat ere ats egin gabe... Lek EunD 25. Ats egin dezadan pixka bat ementxe. Ib. 45

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

hats egin 2: Kristau Bidea ("Bazko arratsaldean, bere Izpiritua eman die Jesusek bere apostoluei, hauen gain hats eginez"), J. Elosegi ("Erritmoa aldatu, bizi-bizi, ez utzi hats egin dezaten eta pazientzia eduki, mutilok, partidua azkeneko minutuetan erabakiko duk-eta").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

hats egin : HiztEn (hats hartu; hats eman), LurE (AS) // Ez dugu aurkitu ap. DFrec, AB38, AB50, Euskalterm.

Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak

hats egin : EuskHizt (AS), ElhHizt (AS), HiruMila (ik. putz egin, ufatu), EskolaHE (AS), Lur EG/CE eta EF/FE (AS), Casve EF (hatsegin), HaizeG BF // Ez dugu aurkitu ap. Lh DBF, DRA, PMuj DVC.

Ez dugu aurkitu hats egin formarik.

Beste (edozein) iturritako erabilerak

hats egin 24: Anjel Lertxundi 9 (“Hermannek, ohi zuen legez, bere labana ireki zuen eta odola zioen xaflaren ahoari hats egin eta galtzetan igurtzi zuen distira ateratzeko, gero ohorea zioen beste aldeari hats egin, eta galtzetan igurtzi zuen hura ere”), Xabier Montoia 4 (“Lerrora bildu eta hats egin duzun arte, ez dituzu lagunak behakoaz bilatu”), Joxan Elosegi 2 (“Nire bizitzako zoriona ziren, nolabait esan, plazan, txorien artean, neure sagarrekin hats egiteko nituen minutu gutxi haiek Berdearen, naturaren gutizian bizi nintzen”), Iñaki Segurola (“On hutsa, garbi hutsa, hats-eginaren arnasa betea... zerbaiten minak bixitzen ditu, eta biziagotzen”), Xabier Amuriza (“Eta euriek etengabe jarraitu eta luzaro iraun ohi dute, ur hazi asko sortu eta hodei eta ninbo jariotsuak alde guztietatik etortzen eta elkargaintzen direnean eta lur osoak, kea dariola, baporea hats egiten duenean”), Edorta Jimenez (“Dena delakoagatik dela, maisua aipatu eta begiak hortxe argitu zaizkio Bitorianori, iraganaren akorduak barruko suari hats egin eta su horren dirdirak ninietara egin balio legez”), Joan Mari Irigoien (“Zeren, Montaigne mintzo zen bezala, baldin gorputzari atseginaren bide guztiak hertsi behar bazitzaizkion, nola erraiten baitzuten eliz gizonek eta kontseilu-emaileek, zergatik ez genion aireari berari ere uko egiten eta hari bidea behaztopatzen eta hersten, zeren hats egitea ere bertze plazer bat baita?”), Joxan Elosegi (“Hala eta guztiz ere, hats egin nezakeen miraria zirudien arren: bukaerarik gabeko aste andana baten ondoan, lehenengo aldia zen hura kalkulagailua sakatu gabe ari behar nuena”), Pablo Sastre (“Eskailera buruan hats-hats egin eta Dimas bere korbatako korapiloa atontzen ari zela ireki zuen Saioak atea: ile horia, orbainak aurpegian, gorrituta begiak”), Patziku Perurena (“euskal irudikeran hats honek izan zuen garrantzia izugarriak sortutako kontzeptuak, adierak, metaforak: asaldatu, (hats aldatu), hasperen, (hatsbeherapen) aspertu (hats beheratu), atsekabe (hatsik gabe), atsegin (hats egin), atseden (hats eden), haserre (hats erre), arnas, (asnas - hats nahas)...”), Juan Garzia (“Jaunaren haizeak hats egiten zuen uren azalean gaindi”).

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: AS / EuskHizt: AS: azalpen berritua / HiztEn: + / LurE: AS / ElhHizt: AS / EskolaHE: AS

Eratorri-konposatu zuzena da, baina zalantzak daude hiztegian jasotzeaz

lexikografoen lekukotasun ugari ditu; baina adiera-erabileretan nahasi eta iluna da.

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Adierazle egokia, eta komeni da jasotzea.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa hats sarreran.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: AS / HiztEn: AS / LurE: AS / ElhHizt: AS / EskolaHE: AS

Esapideei dagokien sistematika

eman.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

hats sarrerari dagokion azpisarrera.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: AS / HiztEn: AS / LurE: AS / ElhHizt: AS / EskolaHE: AS

Hitz-andana ihartu edo ihartze bidekoak

-gaizto-an.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

hats sarrerari dagokion azpisarrera.

Erabileremu dialektala

Ipar.

Forma baten adiera(k)

haserre.

Txostenaren laburpena

ik. informazioa, s.u. hats-hartze

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Erabaki gabe utzi da forma

Xarriton-ek(in) erabakitzeko utzia.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

1 hats hartze (EZ Man I (2); Hb Esk)hirurak 'atsedenaldi' adierakoak; hats-hartze: Barb Piar I; Herr 25-9-1958 ('atsedenaldi'); Herr 4-6-1964 ('atsedenaldi'); atsarze: ETZ; hatsartze: Herr 5-3-1959; 2 hats hartu : E; EZ Man; Ax (2); SP Phil (2);Mst III; Dh; Gy X; Hb Esk; Dv LEd; Dv Apoc 4; D. Béhéty GH 1927;FIr.; hatsik hartu (gabe, etc.): Ax; Mong; Arch Fab; HU Zez; FIr.; hatsartu : O Po; atsartu : Ldi BB; hatsa hartu, hatsaren hartze- : He Gudu; EgunO; Prop 1882; JE Bur (2); Const; Je Ber; Mde Pr.

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

hats hartu formak 9 ager. ditu (G 2, IE 1, EB 6); hatsa hartu formak 6 (IE 5, EB 1); hatsik hartu (gabe) bi bider agertu da (IE).

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

DFrec: hats hartu (1); hatsa hartu (1); AB38: hatsartu (1); HiztEn-LurE: hats hartu.

Euskaltzaindiaren Arauak

AS

Idazkera hedatuena da

-hartze marratxoz lotua eman da beste zenbaitetan ere (cf. esku-hartze)

Oinarri-eratorrien arteko erregulartasuna

oinarria/eratorria aldeak batera ikustekoak dira; cf. x egin / x-egite, x eman / x-emate, x hartu / x-hartze, etc.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: HATS LABUR (H). a) Respiración dificultosa; jadeo. "Haleine courte" H. Cf. HATSA LABURTU. Idiak edo behiak noiz ere sendi baituzue hatsa labur diela, emozue beharrietan zilhaturik hellébore noir deitzen den belharra. Mong 590. Hats laburra edo trabatua duen behiak ez ditu bulhar onak. Dv Lab 236. Bazakinagu, tresna makhurra, / Ez dunala hik hatsa laburra. Elzb Po 207 (tbn. en Or Eus 113). Noizpeit, urhatsa labur, hatsa laburrago, / Khaldarekin ezinez iraun gehiago, / Ur handira jautsi zen. Ox 130. Ahalik eta gutienik sabela igitzeko atsa ere llabur egiten du. FIr 170. Atean geratu zen, hatsa labur eta begitartea zuri. Mde HaurB 81. b) Tiempo de vida corto. Hobe duk berehala eriarekin buruz buru ezartzea. Horren hatsa labur baituk. Larz Senper 122. Ai, maiteminduen itza! / Ta bai laburra izaten dala / berekin dakarren atsa! NEtx LBB 264.

adib: trabatu, traba/trabatu, trabatzen 3 (Era burutua izenondo gisa). Hats laburra edo trabatua duen idiak ez ditu bular onak.

hatsa labur 1, Berria (“Beti gustatu zait Iparlara joatea, bai eta Baigorritik Bidarrairatzea GR10 bide mistikoa segituz, urratsa finkatzea, gogoeta, saiak zeruan zirurikan mirestea, haizea hartzea eta hatsa labur bezain behelainoetarik jalgitzean lehen izerdiaz gozatzea”).

Beste (edozein) iturritako erabilerak

hatsa labur 6: Herria 2 (“Ez da hor hatsa labur izan beharko!”), Itxaro Borda 2 (“Orduan nire izana zein izenak gorrotatzen eta murruak arrasatzen ditut, burua apal, hatsa labur eta begiak altzairu”), Anjel Lertxundi (“Zer logika klase du hatsaren laburra eta heriotzaren luzea lotzeak?”), Michel Oronoz (“Begiak erdi ideki zituen, halere hatsa laburra zuen: "Xabi! Xabi!... Nafarroako erregeak... Etxauzko bizkondea... Lizarrako merino... izendatu dik... mosen Xarlexen... eskutaria nuk... eta Lizarrarat igorri nik. - Xanti! Entzuten hut! - eskua beti tinke atxikitzen zuela eta eztiki mugiarazten - Haugi berriz! Haugi!”); hats-labur 1, Anton Garikano (“Andre mardul, hats-labur, arropa-estuarentzat zigarroa jasotzea, inondik ere, lehen mailako ariketa gimnastikoa izan zen, zailtasun handikoa”).

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Azpisarrera gisa jasotzekoa da, adibide gisa hatsa labur ere jasoz.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa gehitzekoa hats sarreran.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

ik. OEH argitaratua; horko forma-lekukotasunak dira: hats bahi : HU Zez, Ox; hats-bahi : Herr 1960, Prop 1891; hats-bahidura : Eskual, JE Ber; hasbaitura : Prop 1902 ( haspitura edo #mdash#); hats bahitu : EZ Man, SP Phil, Laph; hats-bahitu : Dv LEd, Etcham; hatsbahitu : He Phil, Jaur AndreB; aspaitu : Asp Leiz; hats-bahitze : EOnAlm 1907.

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

ager. banako 3 forma jaso dira, IE: hats bahi (J. Elissalde: "eri gaixoa untzirat ereman zuten, hats bahi"); hats-bahi (P. Lafitte: "Lau zaldi / izerdi, / lehertuak, hats-bahi, / ahal bezenbat ari, / abia eta geldi, berriz lot eta bara, / karrosaren eremaiteko gain hartara"); hats-bahitu (Etxamendi: "Goñi hats-bahiturik gelditu zen").

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

hats-bahi : HiztEn ('1. asma'; '2. hatsik gabe'), LurE ('1. hats hartzea galerazten duen eritasuna'; '2. hatsik gabe'); hats-bahitu : HiztEn-LurE; hats-bahitura : HiztEn-LurE; hats-bahitze : LurE.

Sektore jakin bateko informazioa

Ik. azken hiztegietan 'asma'ren ordaintzat proposatuok: arnasestu : HiruMila; asma : AB50 1, Euskalterm 10, ElhHizt, HiruMila; asmatiko : Euskalterm 3; hats-bahi : ElhHizt, HiruMila; hats-bahitu : ElhHizt, HiruMila; hats-bahitura : ElhHizt, HiruMila; hats-bahitze : HiruMila; txurrun : Euskalterm 1, ElhHizt, HiruMila.

Euskaltzaindiaren Arauak

Ipar. adlag. 'arnasestuka': mendi tontorrera iritsi zen hats-bahi.

Sektorekoei galdetzekoa da zer darabilten

medikuntzan eta, erabiltzen al da 'asma' adierazteko? Cf. hats-bahidura, hats-bahitu ere.

Oinarri-eratorrien arteko erregulartasuna

-ts+b-.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

Ik. OEH

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: + / HiztEn: + / LurE: + / ElhHizt: + / EskolaHE: +

Euskara Batuko batzordeak argituko du aditzoinaren forma

hats-bahi(tu), hats-bahitzen.

Aditz-erregimena

da ad.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: + / HiztEn: + / LurE: + / ElhHizt: + / EskolaHE: +

OEHko datuak [laburduren azalpena]

Ik. OEH: AS

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: AS / HiztEn: AS / LurE: AS / ElhHizt: - / EskolaHE: AS

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

hats sarrerari dagokion azpisarrera.

Kategoria

adlag.

Erabileremu dialektala

Ipar.

Forma baten adiera(k)

hiltzeko zorian.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

hats gabe: Arch Fab; hats gabetu: EZ Man I; hatsgabetu: Hb Egia; hasgabetu: Prop.

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

Ez da agertu.

Forma garden-ulergarria da

hasgabe (eta hasgabetu) litzateke batzordearen irizpideen araberako forma; baina identifikagaitza litzatekeenez, hats-gabe garden-osoa proposatu da

Oinarri-eratorrien arteko erregulartasuna

-ts+g-.

Euskaltzaindiaren Arauak

hats-gabetu, hats-gabe(tu), hats-gabetzen. da ad.

Sistematika batean bil daitezkeen aditzoinak

hats-gabetu, hats-gabe(tu), hats-gabetzen.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

OEH: HATSA GALDU Perder el aliento; asfixiarse. "Hatsa gal arteraino, jusqu'à perdre haleine" H. Bihotza eta hatsa galtzen baitzuten ikusteaz hark bethi eta bethi lehiatzen zitzaiela hain ike xut eta gora batetan. SP Phil 183 (He 185 hatsa eskasten). Haren bi haur gaixoak, aire eskasez, hatsa galtzeko heinean zirela. Elsb Fram 94. Goiz osoa hala eman nuen hatsa galdu artio errebide handian barna. StPierre 18. Nor zen orhoit burdinazko zaldiek ere hatsa galtzen dutela azkenekotz. JE Ber 73

adib: hats1 1 iz. Arnasbeheran biriketatik botatzen den airea. Ik. arnasa. Hats luzea, laburra. Hats kirasduna. Hatsa bezain baitezpadakoa. Hatsa galdu arte.

hatsa galdu 2: Berria (“Kazetari, politikari, enpresari edo bankarien diru falangaren ondorioak jende arruntei paira arazten dira, hauek hobendun gisa estigamatizatuz eta gerrikoaren tinkatzera behartuz, hatsa galtzeraino”), Argia (“Pauso arinean ibili, baina gehiegi nekatu gabe, hatsa galdu gabe, arnasketa kontrolatuz betiere”).

Beste (edozein) iturritako erabilerak

hatsa galdu 5: Herria 4 (“Artoak ximurtzen, sorroa ez sortzen, baratzeek sofritzen, xaharrek hatsa galtzen, errekak agortzen, ardiek esnea galtzen eta hoinbertze gertakari zauzkit urruntzen prezioen goititzeaz ere, ez bainaiz orroitzen, bainan baratzekari berri bat zaiku sortu bezain laster emendatzen eta dirua ekartzen”), Joseba Sarrionandia (“Zauriturik, gaixorik edo zaharregia, jadanik hilda zegoen, txori hegaldariak ez baitira gorputzak hatsa galtzen duenean hiltzen, hegats egiteko gogoa galtzean baizik”).

Eratorri-konposatu berria da, egokia eta beharrezkoa

Kolokazioa da eta azpisarrera gisa jasotzekoa arnasa galdu proposatua bezala.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

Azpisarrera gisa jasotzekoa hats sarreran.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: + / HiztEn: + / LurE: + / ElhHizt: + / EskolaHE: +

Kategoria

adlag.

Erabileremu dialektala

Zub.

Forma baten adiera(k)

arnasestuka.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: + / HiztEn: + / LurE: + / ElhHizt: + / EskolaHE: +

Euskara Batuko batzordeak argituko du aditzoinaren forma

hatsalbo(tu), hatsalbotzen.

Aditz-erregimena

da ad.

Erabileremu dialektala

Zub.

Euskaltzaindiaren Arauak

hatsanditu, hatsandi, hatsanditzen. da ad. Sin. hatsantu.

Zerrendakoa erabileremu geografiko-dialektal mugatukoa da

Gip.-Naf. Ik. hatsantu

Aditz-izenak eta aditzoina (era burutuaz gain)

hatsanditu, hatsandi, hatsanditzen.

OEHko datuak [laburduren azalpena]

atsanka 7 aldiz ageri da: B 1 (Erkiag Arran), G 6 (Or Mi, TAg Uzt 5); hatsangatu IE 1 (JEtchep).

EEBSko datuak [laburduren azalpena]

atsanka G 1 (TAg Uzt); hatsangatu IE 1 (JEtchep).

Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]

hatsanga : HiztEn ("ik. hatsanka"); hatsanka : HiztEn-LurE, Euskalterm 1; hatsankatu : HiztEn-LurE; hatsankatze : LurE.

Euskaltzaindiaren Arauak

Ipar. 'arnasestuka'.

Erabilera urriko formak daude lehian

Xarriton-ek(in) erabakitzekoa hatsanka ala hatsanga den gaur hobestekoa.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: + / EuskHizt: azalpen berritua / HiztEn: + / LurE: + / ElhHizt: + / EskolaHE: +

Euskara Batuko batzordeak argituko du aditzoinaren forma

hatsanka(tu), hatsankatzen.

Aditz-erregimena

da ad.

Maiztasuna

g.er.

Forma baten adiera(k)

hatsantu.

Euskaltzaindiaren Arauak

hatsantu, hatsant(u), hatsantzen. Ipar. da ad. Sin. hatsanditu.

Tradizioko erabilerek bermatzen dute

erabileremuz hatsanditu baino hedatuagoa dirudi, eta, batez ere, hau baino erabiliagoa da (ik. OEH)

Sistematika batean bil daitezkeen aditzoinak

hatsantu, hatsant(u), hatsantzen.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: AS / HiztEn: AS / LurE: AS / ElhHizt: AS / EskolaHE: AS

Atzizkien araberako erabakiak

-n: -an.

Zerrendako formari azpisarrera dagokio

hats sarrerari dagokion azpisarrera.

Erabileremu dialektala

Ipar.

Forma baten adiera(k)

lasaiki.

Euskaltzaindiaren Arauak

batez ere Zub.

Zerrendakoa erabileremu geografiko-dialektal mugatukoa da

ZuAm batez ere. Ik. hasiera.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH: - / EuskHizt: + / HiztEn: - / LurE: - / ElhHizt: - / EskolaHE: -

Kategoria

iz.

Forma baten adiera(k)

atsedenaldia.

Sistematikoki aurreratzen direnen datuak

HLEH-EuskHizt: + / HiztEn: + / LurE: + / ElhHizt: + / EskolaHE: +

Forma baztertua

Bazt. Ik. haste, hasiera.