Leku-izenak

(...)
Toponimo hau XVII. mendearen hasieran s-z idatzia aurkitzen dugu, baina egungo Txutxu [chúchu] aldaera asimilatua 1593rako azaltzen da. Dermio hau oso menditsua da (932 metrotako Alto de Txutxu da Uxueko mendirik garaiena), eta neurri batez basoz estalia dago (antzina orain baino gehiago). Suchu su-ren eratorri bat izan liteke (< sutsu?), su erraz hartzen duen tokia, oihana kasu honetan. Izan ere, su izena toponimian ez da ezezaguna (cf. Sumendiaga, Suobieta, Sukia... [AV,150. or.]), eta gure alderdian honekin zerikusi zuzena duen Errekina edo La Quemada behin baino gehiagotan ediren dugu. cf. Lergako Errekina, Errekinbazterra eta La Quemada, Agezako Errekineta eta La Quemada, eta Ezporogiko Errakina. Txutxu asimilazioz sortuko zen, Zareko Txantxiko (< Sanchico) edo Uxueko bertako Santxotoria-ren aldakiak diren 1734eko eta 1752ko Chanchoteria eta Chanchatoria bezala. Dokumentazioan zenbaitetan azaltzen den Chucho aldaeraren bukaerako -o hori erdararen eraginari zor zaio, eta ikusi dugunez -u-z amaitutako beste toki-izen batzuetan ere agertzen da (cf. Astracastillu / Astracastillo; Castillu / Castillo; Lacu / Laco; Lacumulatu / El acumulato...). Gaurregun Txutxu esaten da Uxuen eta Lergan, eta beraz agirietako -o horiek notarien erdal zaletasun ongi frogatuari leporatu behar zaizkiola irudi du. San Martinen, alabaina, El Chucho esan ohi zaio orain [Fco. Javier Zubiaur, "Toponimia de San Martín de Unx (Navarra)", CEEN, 1977, 27, 415-462. orr.], eta Txutxu txantxetan baizik ez omen da erabiltzen: "El Chucho... ha sido zona forestal con roble e incluso haya (según recuerdan los ancianos del pueblo), y se ha utilizado para acopio de leña. Se cuenta de él el siguiente dicho, alusivo al tiempo. «Boiras en el Chucho, no llovera mucho». Se le llama también «Chuchu», aunque en plan por lo general jocoso" XIX. mendean Txutxu bi puskatan zatiturikako "aborrala" zen. San Martin mugako alderdia zegoen batetik, eta Cuartos de Mugazuria-ko mugakoa bestetik. Hau bat dator gaurko Txutxu alto eta Txutxu bajo banaketarekin. Dokumentazioko Barranco de Txutxu, Barranco de Andiaga-ra doazen errekastoetako bat da. XVIII. mendeko Fuente edo Fuentes de Chuchu, Fuente de Mantxiriturrieta (bi dira) izango z(ir)en.1619ko Monte de Suchu Lerga eta Uxueren arteko mendia izan daiteke (cf. Lergako Uxueko oihanondoa), mendi horretako gailurra den Alto de Txutxu ez bazen behintzat. Mendi hau 1817. urtean labakitu zen, Urangak dioenez [UM, 81. or.], udalerriko beste batzuekin batera. 1628ko Portillada de Suchu Lergako mugako Portillada de San Gines bera da, Camino de Pamplona edo Altxunbidea igarotzen dena. XVII. mendeko Presa de Suchu Mantxiriturrieta-n egon zitekeen, 1602ko lekukoak erakusten duen bezala bi erreken elkargunean zegoenez gero. 1631ko Baldechuchu uharka aldean zegoen, erreken topagunetik hurbil beraz.1602an, azkenik, berriz sekulan aurkitzen ez dugun Suchu machiriyturrieta toponimo elkartua ageri zaigu. Uxueko Txutxu-k Ardui eta Carasolalto-rekin mugatzen du hegoaldetik, eta Andiaga-rekin ekialdetik. Mendebaldean San Martin dago, eta iparraldean Lerga. Bukatzeko diogun Pitillas Txutxu-ren laurden baten jabe zela (ikus Cinco Millares sarrera): "... Interesa a la villa en sus tres cuartas partes y pitillas en un cuarto" (1793) [UUA, LA, 1793-1816, 11.].
(...)

(...)
Ujué, Lerga, San Martín (932 m). 'Lugar abundante en Fuego'. Del vasco su y el sufijo abundancial -tsu (222). Comentario. Para Patxi Salaberri a la pronunciación actual se llega bien por una asimilación consonantica o bien por efecto de la romanización de la zona. Los ancianos de San Martín recuerdan hayas en su paco, lo que las convertiría en las más meridionales de Navarra.
(...)